An Suanoy na Cuneiform Asin an Biblia

PAKATAPOS na ribarawon an lenguahe kan katawohan sa Babel, nagkaigwa nin laen-laen na sistema nin pagsurat. An mga tawo na nakaistar sa Mesopotamia, arog baga kan mga taga Sumer asin Babilonya, naggamit nin cuneiform. An terminong iyan hale sa termino sa Latin para sa “korteng kalso” asin nanonongod sa triangular na marka na ginibo paagi sa sarong panurat na ginagamit kaidto sa pagsurat sa basang dalipay.

An mga arkeologo may nakotkot na mga tekstong cuneiform na nagsasaysay dapit sa mga tawo asin pangyayari na sinambit sa Kasuratan. Ano an aram niato manongod sa suanoy na sistemang ini nin pagsurat? Asin anong patotoo dapit sa pagkamasasarigan kan Biblia an itinatao kan siring na mga teksto?

Mga Rekord na Nagdadanay

Naniniwala an mga nag-espesyalisar na kan enot, pictographic an sistema nin pagsurat sa Mesopotamia, na naggagamit nin simbolo o ladawan tanganing irepresentar an sarong tataramon o ideya. Halimbawa, sa kapoonpooni, an simbolo para sa baka garo korteng payo nin baka. Mientras na nag-oorog an pangangaipo na magsaray nin mga rekord, minukna an pagsurat paagi sa cuneiform. “An mga simbolo puede nang magrepresentar ngonyan bako sanang sa mga tataramon kundi patin sa mga silaba (syllable), na an nagkapira sa mga iyan puedeng pagkombinaron tanganing magrepresentar sa mga silaba nin sarong tataramon,” an paliwanag kan NIV Archaeological Study Bible. Pag-abot nin panahon, mga 200 na manlaenlaen na simbolo an ginamit “tanganing talagang ikarepresentar [nin cuneiform] an mga tataramon, kaiba an gabos na pagkakomplikado nin bokabularyo asin gramatika kaiyan.”

Kan panahon ni Abraham, mga 2,000 B.C.E., an cuneiform establisado nang marhay. Durante kan suminunod na 20 siglo, mga 15 lenguahe an naggamit kan sistemang iyan nin pagsurat. An labing 99 porsiento kan nakuang mga tekstong cuneiform nakasurat sa mga tablang dalipay. Sa nakaaging 150 taon, kadakol sa siring na mga tablang dalipay an nakua sa Ur, Uruk, Babilonya, Nimrud, Nippur, Ashur, Ninive, Mari, Ebla, Ugarit, asin Amarna. An Archaeology Odyssey nagsasabi: “Kinakarkulo nin mga eksperto na an bilang nin nakotkot nang tablang dalipay na an surat cuneiform nasa pag-oltanan nin saro asin duwang milyon, asin igwa pa nin 25,000 o labi pa na nakukua kada taon.”

An mga nag-espesyalisar sa cuneiform sa bilog na kinaban igwa kan dakulaon na trabaho na pagtradusir. Segun sa sarong pagkarkulo, “mga saro sana sa kada sampulo kan nag-eeksister na mga tekstong cuneiform an nabasa nin dawa sarong beses sa modernong mga panahon.”

An nadiskobre na mga tekstong cuneiform na naggagamit nin duwa asin tolong lenguahe iyo an pinakaliabe tanganing mabasa an cuneiform. Nabatid nin mga nag-espesyalisar na an mga dokumentong ini igwa kan iyo man sanang teksto sa laen-laen na lenguahe, na gabos nakasurat sa cuneiform. An nakatabang tanganing mabasa iyan iyo an pakadiskobre na parateng inootro an mga ngaran, titulo, kasaysayan nin linahe nin mga namamahala, asin mga kapahayagan pa ngani nin pag-omaw sa sadiri.

Kan dekada nin 1850, nababasa na nin mga nag-espesyalisar an komun na lenguahe kan suanoy na Tahaw na Sirangan, mga Akadiano, o Asirio-Babilonyo, na naggagamit nin cuneiform. An Encyclopædia Britannica nagpapaliwanag: “Kun nababasa na an [lenguaheng] Akadiano, masasabotan na an pinakareglamento kan sistemang ini nin pagsurat, asin magkakaigwa na nin paagi na mainterpretar an iba pang lenguahe na naggagamit nin cuneiform.” Paano konektado sa Kasuratan an mga isinurat na ini?

 An Patotoo na Kaoyon kan Biblia

Sinasabi kan Biblia na an Jerusalem pinamahalaan nin Cananeong mga hade bago iyan sinakop ni David, kan mga 1070 B.C.E. (Jos. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Alagad pinagdudahan ini nin nagkapirang nag-espesyalisar. Minsan siring, kan 1887, nakua nin sarong babaeng paraoma an sarong tablang dalipay sa Amarna, Egipto. Naaraman na an mga 380 teksto, na nakua dian pag-abot nin panahon, nasusurat na diplomatikong komunikasyon kan mga namamahala sa Egipto (Amenhotep III asin Akhenaton) asin kan mga kahadean sa Canaan. An anom na surat hale ki ‘Abdi-Heba, an namamahala sa Jerusalem.

An Biblical Archaeology Review nagsasabi: “An malinaw na mga pagsambit kan mga tablang dalipay sa Amarna dapit sa Jerusalem bilang banwaan, bako sanang rogaring na daga, asin dapit sa katongdan ni ‘Abdi-Heba bilang . . . gobernador na may istaran [dian] saka 50 soldados na Egipcio sa sarong garison sa Jerusalem, nagsusuherir na an Jerusalem sarong sadit na kahadean na nasa mabulod na rehion.” An iyo man sanang magasin nagsabi pa: “Puede kitang magkaigwa nin kompiansa, basado sa mga surat sa Amarna, na nag-eksister kaidto an sarong siudad na midbid kan panahon na iyan.”

Mga Ngaran sa Rekord nin Asiria Asin Babilonya

Isinurat kan mga taga Asiria, asin paghaloyhaloy kan mga taga Babilonya, an saindang kasaysayan sa mga tablang dalipay, saka sa mga bungbong, prisma, asin monumento. Kaya kan mabasa kan mga nag-espesyalisar an cuneiform na Akadiano, naaraman ninda na sinambit kan mga tekstong iyan an mga tawo na nginaranan man sa Biblia.

An librong The Bible in the British Museum nagsasabi: “Sa saiyang diskurso kan 1870 sa bagong maestablisar na Society of Biblical Archaeology, nahimong basahon ni Dr Samuel Birch an mga ngaran [sa mga tekstong cuneiform] kan Hebreong mga hade na si Omri, Acab, Jehu, Azarias . . . , Menahen, Peka, Hosea, Ezequias asin Manases, kan Asiriong mga hade na si Tiglat-pileser . . . [III], Sargon, Senaquerib, Esar-hadon saka Asurbanipal, . . . asin kan mga Siriong si Ben-hadad, Hazael, patin Rezin.”

Pinagkomparar kan librong The Bible and Radiocarbon Dating an sono sa Biblia na kasaysayan nin Israel asin Juda saka an suanoy na mga tekstong cuneiform. An resulta? “Sa kabilogan, 15 o 16 na hade sa Juda asin Israel an maheheling, sa rekord nin ibang mga nasyon, na lubos na kaoyon kan saindang ngaran saka panahon na sinasabi sa [mga libro sa Biblia na 1 saka 2] Hade. Mayo ni sarong hade na bakong tama an pagkasambit, ni may hade man na nginaranan sa rekord nin ibang mga nasyon na dai niato manonompongan sa [libro nin] Mga Hade.”

An sarong bantog na inskripsion na cuneiform na nakua kan 1879, an Cyrus Cylinder, nagsasabi na pakatapos na sakopon an Babilonya kan 539 B.C.E., ipinaotob ni Ciro an saiyang regulasyon na pagpabalik kan mga bihag pasiring sa saindang dagang tinuboan. Kabilang an mga Judio sa mga nakinabang dian. (Esd. 1:1-4) Kinuestion nin dakol na nag-espesyalisar kan ika-19 siglo an pagigin totoo kan dekretong iyan na sinambit sa Biblia. Minsan siring, an mga dokumentong cuneiform kan panahon kan Persia, kaiba an Cyrus Cylinder, nagtatao nin nakakakombensir na ebidensia na tama an rekord kan Biblia.

Kan 1883, sarong artsibo (archive) nin labing 700 na tekstong cuneiform an nakua sa Nippur, harani sa Babilonya. Sa 2,500 na ngaran na sinambit dian, mga 70 an puedeng mamidbid na Judio. Sinabi kan istoryador na si Edwin Yamauchi na an mga iyan minalataw na “mga nakikipagkontrata, ahente, testigo, parasingil nin buhis, asin opisyal kan hade.” Mahalaga an ebidensia na an mga Judio nagpadagos sa siring na mga aktibidad harani sa Babilonya kan panahon na ini. Sinusuportaran kaiyan an makahulang tataramon kan Biblia na minsan ngani may “natatada” sa mga Israelita na nagbalik sa Judea hale sa pagkadistiero sa Asiria asin Babilonya, dakol an dai nagbalik.​—Isa. 10:21, 22.

Durante kan enot na milenyo B.C.E., an cuneiform nag-eksister kasabay kan pagsurat na naggagamit nin alpabeto. Alagad sa kahurihurihi, an mga taga Asiria saka Babilonya dai na naggamit nin cuneiform apabor sa paggamit nin alpabeto.

Ginatos na ribong tablang dalipay na nakasaray sa mga museo an kaipuhan pang pag-adalan. An mga nabasa na kan mga eksperto nagtatao nin malinaw na patotoo sa pagkamasasarigan kan Biblia. Bako daw na tibaad may dugang pang patotoo na makukua sa mga teksto na dai pa napag-aadalan?

[Picture Credit Line sa pahina 21]

Rinetrato sa karahayan nin boot kan British Museum