Bamo nalimo kuti batila, umuntu uwatemwa ifya sayansi kuti alanda ukuti “fyasangwike fye” kabili uwatemwa ifya kwa Lesa kuti atila “kwali uwafibumbile.”

 Lelo te lyonse cingaba ifi.

 Icishinka ca kuti, abantu abengi abasambilila ukubikako fye na basayantisti bamo, tabasumina ukuti ifintu fyasangwike fye.

 Natulande pali ba Gerard ba profesa abasambilila pa tushishi. Ba Gerard babasambilishe icisambilisho ca kuti ifintu fyasangwike ninshi bali ku koleji. Batile “nga nalemba amashindano, nalelemba ifyasuko ba profesa balefwaya ukuti ndembe, lelo nshasumine mu fyo balensambilisha.”

 Mulandu nshi abantu bamo abatemwa ifya sayansi cibafisha ukusumina ukuti ifya mweo fyasangwike fye? Pa kwasuka ici cipusho, natulande pa fipusho fibili ifipapusha abengi abafwailisha pa fintu: (1) Bushe ifya mweo fyaishilebako shani? kabili (2) Cali shani pa kuti ifya mweo fifule?

 IFYO BAMO BALANDA. Ifya mweo fyasangwike fye ukufuma ku fishipeema.

 UMULANDU ABANTU BAMO BASHICETEKELELA IFI BALANDA. Pali ino nshita, basayantisti balishiba sana ifyo ifya mweo fyapangwa ukucila ifyo cali kale, lelo balafilwa ukulondolola bwino bwino ifyo ifya mweo fyaishilebako. Pantu paliba ubupusano ubukulu sana pa fishipeema na pa kalusandesande akanono sana.

 Basayantisti batunganya fye ifyo isonde lyali imyaka iingi nga nshi ku numa. Lelo balalanda ifyapusanapusana pa fyo ifya mweo fyaishilebako. Ku ca kumwenako, tabaishiba nga ifya mweo fyatendekele mu cintu icapuulike nelyo nga ni panshi ya bemba. Bambi nabo batontonkanya ukuti ifyasankene no kupanga ica mweo fyapangilwe ku cifulo cimbi mu muulu e lyo ica mweo cakumbikana ne fyapala amabwe ifyaka mu muulu kwati ni ntanda. Na lyo line ifi tafilondolola ifyo ubumi bwaishilebako, filanda fye ukuti bwatendekele ku cifulo cimbi.

 Basayantisti batunganya ukuti kwali amamolekyu ayapangile ifilenga ifya mweo ukuba ifyo fyaba nelyo DNA. Batila aya amamolekyu yasangwike fye ukufuma ku fishipeema e lyo yatendeka ukusanguka. Lelo basayantisti tabasanga ubushininkisho bwa kuti aya amamolekyu eko yali kabili balifilwa no kuyapanga.

 Ifya mweo fyali-ibela mu nshila fisungilamo no kupanga ifyebo. Insandesande shilatwala ifyebo, ukwishiba ifya kubomfya ifyo fyebo, no kusenda ifyebo ifyaba mufilenga ifya mweo ukuba ifyo fyaba nelyo DNA. Basayantisti bamo bapashanya ifilenga ifya mweo ukuba ifyo fyaba (DNA) ku maprogramu yaba muli kompyuta e lyo insandesande ku tufyela twaba muli kompyuta. Lelo icisambilisho ca kuti ifintu fyasangwike fye tacilondolola ukufuma ifyebo.

 Amamolekyu beta ukuti protein molecules yalicindama pa kuti insandesande shilebomba bwino. Mu ma protein molecules mwaba ama amino acids ayengi nga nshi ayapombana mu nshila yaibela. E lyo pa kuti ama protein molecule yabombe bwino yalapetama patatu. Basayantisti bamo batila ama protein molecule te kuti yaipange fye ayene. Ba Paul Davies abasambilila sana physics balembele ukuti: “Pa kuti insandesande shibombe bwino shilakabila ama proteins ayalekanalekana ayengi, kanshi te kuti tutile yaishilebako fye ayene.”

 IFYO BASONDOLWELA. Pa numa ya kufwailisha pa myaka iingi mu fiputulwa fyonse ifya sayansi, basondwelela fye ukuti ifya mweo fyaishilebako ukufuma ku fya mweo ifyaliko.

 IFYO BAMO BALANDA. Ica mweo icabalilepo ukubako, caile cilesandana mu fintu ifya mweo ifingi, ukubikako fye na bantunse bene. Icalengele ukuti ifi ficitike ni co insandesande ishilenga ifintu ukuba ifyo fyaba nelyo DNA ishali muli ica ca mweo icabalilepo ukubako fyalyalwike kabili ifya mweo ifyasandene fyatampile ukulaikala mu ncende ishalekanalekana kabili mu kupita kwa nshita fyaile filebelela ukulaikala muli isho shine incende.

 UMULANDU ABANTU BAMO BASHICETEKELELA IFI BALANDA. Insandesande shimo shalipikana sana ukucila shimbi. Ulupapulo lumo lwatile ifyo insandesande ishishapikana shisandana no kupikana “ilingi line bafimona ukuti e kusanguka ukukalamba ukwacitika ukwakonka pa fyo ifya mweo fyaishilebako, kabili tafyaishibikwa bwino ifyo fisandana.”

 Basayantisti basanga ukuti mu lusandesande lumo, mwaba amamolekyu ayapikana ayapangwa na protein molecules ayabomba imilimo iikalamba. Pali iyi milimo paba ukwalula umulyo uuba mu fya kulya ukuba amaka ayo ica mweo cikabila, ukuwamya insandesande ishaonaika, ukutwala ifyebo mu nsandesande shonse. Bushe ifi kuti fyacitika nga ca kuti ifya mweo fyonse fyafumine ku ca mweo icabalilepo ukubako icaile cilesandana mu fintu ifya mweo ifingi? Kwena abengi balakaana ukusumina muli ici cisambilisho.

 Pa kuti umuntu abeko ilini lya mwanakashi lilasakana no lusandesande lwa bufyashi ulwa mwaume, lyena umwanakashi alemita. Ifi fine e fyo ciba na ku nama. Ilini lilasanguka akashimu, mu kati ka ako akashimu insandesande shilatwalilila ukusandana mpaka shaishiba umulimo wa kubomba mu mubili, ne fyo shakulamoneka pa kuti shipange icilundwa ca mubili. Abasumina mu cisambilisho ca kuti ifintu fyaishilebako fye ifine balifilwa ukulondolola ifyo ulusandesande lumo na lumo lwishiba ifyo lukalabomba na uko lulingile ukuba mu ca mweo.

 Pali ino nshita basayantisti baliluka kuti pa kutila inama ya musango umo isangukile mu musango umbi, ukwaluka kufwile ukucitikila mu kati ka nsandesande. Apo basayantisti te kuti balangilile ifyo icisambilisho ca kuti ifintu fyaishilebako fye ifine cingalenga ulusandesande ukupangwa, bushe kuti cacitika ukuti ifinama shalekanalekana ishaba pano isonde shafumine ku ca mweo cimo icatendeke ukusandana mu fintu ifyalekalenalekana? Ba Michael Behe ba profesa ba biological sciences, batile ilyo balefwailisha pa fyo inama shaba basangile ukuti “inama shalipikana sana kabili basayantisti tabalasanga bwino bwino ubushininkisho ubulanga ukuti ifintu fyaishilebako fye ifine.”

 Abantunse baleshiba ifyo baba ne fyo bomfwa pa fintu, balikwata amaka ya kutontonkanya no kupelulula, kabili balikwata imibele iisuma pamo nga bukapekape, ukuipeelesha, e lyo baleshiba ukuti ici cisuma ne ci cibi. Icisambilisho ca ukuti ifya mweo fyonse fyafumine ku ca mweo cimo icaile cilesandana mpaka kwaba ifya mweo ifingi tacilondolola ifyo cali pa kuti umuntu akwate iyi mibele.

 IFYO BASONDOLWELA. Nangu ca kuti abantu abengi batwalilila fye ukulanda ukuti ifintu fyaishilebako fye ifine, bambi tabacetekela ifyo abasumina muli ici cisambilisho balanda pa fyo ifintu fyaishilebako ne fyo cali pa kuti fifule fibe na mu misango iyalekanalekana.

 Pa numa ya kusanga ubushininkisho, abantu abengi balisumina ukuti kwaliba uwaba na mano ayengi uwabumbile ifya mweo. Natulande pali ba Antony Flew ba profesa abasambilila amano ya buntunse abo pa nshita imo baletungulula ibumba ilya bantu abaleti Lesa takwaba. Ilyo basambilile pa fyo ifya mweo fyapikana ne fyo ifya mu muulu fitungululwa, ba Flew balyalwile ifyo baletontonkanya. Balembele ifyo abasambilile amano ya buntunse aba ku kale balandile, batile: “Tufwile ukusumina ubushininkisho twasanga nangu ca kuti ifyo twasanga te fyo twacila-enekela.” Ba profesa Flew, bena basondwelele ukuti ubushininkisho bwalelanga ukuti kwaliba Kabumba.

 Ba Gerard abo tulandilepo pa kubala muli cino cipande, nabo e fyo basangile. Nangu ca kuti balisambilile sana pa tushishi, balandile ukuti: “Nshabalile nsangapo ubushininkisho bwa kuti ifintu fyasangwike fye ukufuma ku fishipeema. Ifyo ifya mweo fibomba bwino ne fyo fyapikana fyalilenga nashininkisha ukuti kwaliba uwafibumbile kabili uwafiteyanya bwino.”

 Nga filya fine umuntu e ngeshiba fimo pali kalenga wa fikope nga alolesha fye ifikope alenga, ukusambilila pa bubumbo kwalengele ba Gerard bailuka imibele iisuma iya kwa Kabumba. Na kabili ba Gerard balitendeke ukubelenga ifyaba mu Baibolo, ibuuku lya kwa Kabumba. (2 Timote 3:16) Mu Baibolo e mo basangile amasuko ku mepusho bakwete pa fyo abantu bali kale kabili ne fyo abantu bengacita pa mafya bakwata pali lelo. Na kabili balicetekele ukuti umwine wa Baibolo wa mano nga nshi.

 Nge fyo ba Gerard bacitile, calicindama ukwishiba ifyo Baibolo yasuka amepusho. Tulemukoselesha ukuti mukaimwene mwe bene ifyo Baibolo ilanda.