Ba Beth balandile ukuti: “Nalilwele ubulwele bwa anemia ilyo nali umusepela. Nalenaka bwangu, amafupa yalekalipa, kabili nalefilwa no kubika amano pa cintu cimo pa nshita iitali. Ba dokota balinembeele umuti uwakulenga iron ukufula mu mubili. Nalitendeke ukubomfya umuti banjebele kabili nalyalwileko ne miliile yandi. Tapakokwele nalitendeke ukumfwako bwino.”

Ubulwele ba Beth balwele bwaliseeka. Ukulingana na lipoti ya kabungwe ka World Health Organization (WHO), abantu 2 billioni, e kutila amapesenti 30 aya mpendwa ya bantu mwi sonde lyonse, balilwala ubulwele bwa anemia. Mu fyalo ifipiina amapesenti nalimo 50 aya banamayo ababa pa bukulu na mapesenti nalimo 40 aya bana be sukulu abashilafika mu gredi 1 balalwala ubulwele bwa anemia.

Ubulwele bwa anemia kuti bwalenga umuntu alwala amalwele na yambi ayakalamba. Limo kuti bwalenga umuntu alwala ubulwele bwa ku mutima nelyo umutima ukuleka ukubomba. Akabungwe ka World Health Organization katile mu fyalo fimo, pa bantu abafwa ilyo bali pa bukulu, “amapesenti 20 bafwa ku bulwele bwa anemia.” Abana abafyalwa kuli banyina abalwala ubulwele bwa anemia ubwaseeka sana ubwisako pa mulandu wa kukanakwata sana iron mu mubili, bafyalwa ilyo imyeshi ya kufyalilwapo tailakumana kabili bafyalwa abanono sana. Abana abafyalwa no bulwele bwa anemia balakokola ukukula kabili balambula sana amalwele yambi. Na lyo line, ubulwele bwa anemia ubwisako pa mulandu wa kubulisha iron mu mubili kuti bwacingililwa kabili kuti bwapola. a

Bushe Ubulwele bwa Anemia bulwele nshi?

Kuti twatila, abantu abalwala ubulwele bwa anemia tabakwata insandesande shakashika (red blood cells) ishingi ukulingana ne sho umuntu onse alingile ukukwata. Kwaliba ifingi ifilenga umuntu ukukanakwata insandesande shakashika ishingi. Na kuba, ba sayantisti basanga ukuti kwaliba imisango yalekanalekana ukucila pali 400 iya bulwele bwa anemia. Umuntu kuti alwala ubu bulwele pa nshita iinono nelyo pa nshita ntali, limo te kuti alwalishe ica kuti na bantu baishiba no kwishiba, e lyo limo kuti alwalisha.

Finshi Filenga Umuntu Ukulwala Anemia?

Kwaliba ifintu fitatu ifikalamba ifilenga umuntu ukulwala ubu bulwele:

• Umulopa nga wafuma sana cilalenga insandesande shakashika ukucepa mu mubili.

• Umubili nga taulepanga insandesande shakashika ishingi ukulingana ne sho umuntu afwile ukukwata.

• Umubili nga uleonaula insandesande shakashika.

Ubulwele bwa anemia ubwisako pa mulandu wa kubulisha iron mu mubili (Iron-deficiency anemia) ebwaseka sana. Nga ca kuti umubili taukwete iron iingi, te kuti upange ifiba mu nsandesande shakashika ifisenda umwela wa oxygen ifyo beta ukuti ama hemoglobin.

Ifishibilo Fya Bulwele bwa Anemia Ubwisako pa Mulandu wa Kubulisha Iron mu Mubili

Umuntu kuti alwala ubulwele bwa anemia ukwabula no kuti eshibe ukuti nalwala. Nangu ca kuti ifishibilo filapusanapusana fimo ifyo mwingeshibilako ni fi fyakonkapo:

• Ukunaka sana

• Ukutalala iminwe nelyo amakasa

• Ukumfwa amaka ukupwa

• Inkanda ukubutuluka

• Umutwe ukukalipa no lushingwa

• Ukukalipa mu cifuba, umutima ukukulunkuta, no kutusaila pa kupeema

• Amaala ukukosa e lyo no kulakontaika

• Ukukanafwaya ukulya, maka maka ku tunya na bana abanono

• Ukulafwaisha ukulya ama aisi, ifya kulya umwaba starch pamo ngo bwali, e lyo no kulafwaya ukulya iloba

Ni Bani Balwala Sana Ubulwele bwa Anemia?

Abanakashi balalwala sana ubulwele bwa anemia iisako pa mulandu wa kubulisha iron mu mubili pantu balaya ku mweshi. Abanakashi abali pa bukulu na bena kuti balwala ubu bulwele nga ca kuti tabalelya ifya kulya umuli ifyo beta ukuti folate nelyo folic acid iisangwa muli vitamin B, ifyafwa ukupanga insandesande shakashika.

Utunya utufyalwa ilyo imyeshi yakufyalilwapo ishilakumana nelyo utufyalwa utunono sana utushikwata sana iron ilyo tuleonka.

Abana abashilya ifya kulya ifyalekanalekana umwaba umulyo.

Abalya fye umusalu weka weka abashilya sana ifya kulya umwaba iron.

Abalwala amalwele ayakalamba pa nshita ntali, pamo nga amalwele ya mulopa, kansa, imfyo ukukanalabomba bwino, ifilonda fya mu mala, nelyo amalwele yambi.

Ifyo Ubulwele bwa Anemia Bwingondapwa

Te misango yonse iya bulwele bwa anemia iyo twingaicingililako nelyo iingondapwa. Lelo ubulwele bwa anemia ubwisako pa mulandu wa kubulisha iron nelyo ama vitamin bwena kuti mwabucingilila nelyo kuti bwapola nga mulelya ifya kulya umwaba umulyo umusangwa ifyakonkapo:

Iron. Isangwa mu nama, muli cilemba, mwi landa, e lyo na mu musalu.  b Abasambilila batila ukwipikila mu mpoto isho bapangila na ma minerals beta ukuti iron kuti kwalenga iron iiba mu fya kulya ukufulilako.

Ama Folate. Yasangwa mu fisabo, mu musalu, mu ntongwe, muli cilemba, mu mukaka watikama (cheese), mu mani, mwi sabi, mu ma almonde, na mu mbalala. Yalasangwa no mwaba sana ama vitamin pamo nga mu mukate, mu fya kulya fya nseke, mu mupunga na mu fyapala ifi. Umuti wa folic acid uo abantu bapanga mulaba sana ama folate.

Vitamin B-12. Isangwa mu nama, mu mukaka e lyo na mu fyo bapanga ukubomfya umukaka, mu fya kulya fya nseke, na muli soya.

Vitamin C. Isangwa mu fisabo ifyasasamina na mu madrinki bapangila ne fi fisabo, mu mpilipili, muli broccoli, muli tomato, mu fitanga menshi, na mu ma strawberry. Ifya kulya umwaba vitamin C filalenga mu mubili mwaba iron.

Ifya kulya filapusanapusana ukulingana ne ncende. Kanshi mufwile ukwishiba ifya kulya ifyakwata umulyo ifisangwa uko mwikala. Ici calicindama nga ca kuti ni mwe banyinefwe, maka maka nga muli pa bukulu nangu nga mulepanga ukuba pa bukulu. Nga mulebika amano ku bumi bwenu ilyo muli pa bukulu, ninshi mulecingilila umwana wenu ku bulwele bwa anemia. c