A B C D E F G H I K L M N O P R S T U Y

A

• Aba mu kabungwe ka kwa Herode.

  Balebeta no kuti abena Herode. Bali mu kabungwe ka fikansa fya calo akaletungilila bonse abaleba ba Herode abaleteka abena Roma. AbaSaduke bamo nalimo bali muli aka akabungwe. Abali mu kabungwe ka kwa Herode balyumene akapi na baFarise pa kuti balwishe Yesu.—Marko 3:6.

• Abacingilila Kateka.

  Ibumba lya bashilika abena Roma ilyalecingilila kateka. Ili ibumba lyaishileba ibumba lya maka mu fikansa fya calo kabili lyalikwete amaka ya kutungilila kateka nelyo ukumufumyapo.—Fil. 1:13.

• AbaFarise.

  Ibumba lya mipepele ya baYuda ilyaishibikwe sana mu nshita ya batumwa. Tabafumine mu mukowa wa bashimapepo, lelo balekonka sana Amafunde, na mu tuntu utunono sana, kabili ifi fine e fyo balekonka ne ntambi sha bantu. (Mat. 23:23) Balekaana intambi shonse isha baGriki, kabili apo balisambilile sana Amafunde ne ntambi, balikwete sana amaka pa bantu. (Mat. 23:2-6) Bamo bali na mwi bumba lya cilye ca Sanhedrini. Ilingi line balesuusha Yesu pa fya kusunga Isabata, pa kukonka intambi na pa fyo aleba na babembu e lyo na bakasonkesha ba misonko. AbaFarise bamo baishileba Abena Kristu, kumo na Sauli uwa ku Tarsi.—Mat. 9:11; 12:14; Marko 7:5; Luka 6:2; Imil. 26:5.

• AbaGriki.

  Abafyalilwe mu Grisi nelyo abakwata balupwa abena Grisi. Mu Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ili ishiwi balilibomfya pa kulanda pa bantu bonse abashili abaYuda nelyo abalelanda iciGriki no kukonka intambi sha baGriki.—Yoele 3:6; Yoh. 12:20.

• Abaishileba abaYuda.

  Abalealuka ukuba abaYuda. Amalembo nga yalanda pa muntu wa musango yu ninshi yalelanda pa muntu uwasumiine ukuba mu mipepele ya baYuda, kabili umwaume uwasumina ukuba mu mipepele ya baYuda balemusembulula.—Mat. 23:15; Imil. 13:43.

• Abana ba kwa Aarone.

  Abana abaume abatuntwike muli Aarone umwishikulu wa kwa Lebi. Aarone e wali shimapepo mukalamba uwa kubalilapo ukulingana na Mafunde ya kwa Mose. Abana ba kwa Aarone balebomba imilimo ya bushimapepo pe tenti lya mushilo na pe tempele.—1 Imila. 23:28.

• AbaNefili.

  Bali bana abaume abo bamalaika abasangwike abantu bafyele mu bana abanakashi ba bantu ilyo kushilaba Ilyeshi.—Ukute. 6:4.

• AbaSaduke.

  Ibumba lya mapepo ilyafumine mu mipepele ya baYuda umwali bashimucindikwa na bashimapepo abakwete sana amaka pa fyalecitika pe tempele. Tabasumiine mu ntambi ishingi isho abaFarise balekonka na muli fimbi ifyo AbaFarise basumiinemo. Tabasumiine ukuti abafwa bakabuuka no kuti kwaliba bamalaika. Balesuusha Yesu.—Mat. 16:1; Imil. 23:8.

• Abasungilila amafunde.

  Mu buteko bwa bena Babiloni, bakapokola abalesungilila amafunde bali babomfi ba buteko aba mu fitungu abaishibe amafunde, lelo tabakwete sana amaka ya kupingula imilandu. Mu fitungu abena Roma baleteka, abalesungilila amafunde bali ni ntungulushi sha buteko. Pa milimo balebomba paali no kusungilila umutende, ukwangalila ifya ndalama, ukupingula abaletoba amafunde no kweba aba kukanda  bampulamafunde.—Dan. 3:2; Imil. 16:20.

• Abena Epikuri abasambilile amano ya bantunse.

  Bali basambi ba kwa Epikurusi (uwaliko ukufuma mu 341 B.C.E. ukufika mu 270 B.C.E). Ifyo balesambilisha sana fya kuti, ico umuntu afwile ukubikako sana amano kucita ifya kuisekesha.—Imil. 17:18.

• Abena Madai; Media.

  Abantu abatuntwike muli Madai umwana wa kwa Yafete; baikele mu ncende ya mpili iya ku Iran, iyaishileba icalo ca bena Media. Abena Madai balyumene akapi na bena Babiloni pa kucimfya abena Asiria. Pali ilya nshita, Persia yali citungu icaletekwa na bena Media, lelo Sailasi alimiine ubuteko bwa bena Media, kabili icalo ca bena Media balicikumbinkenye ne ca Persia pa kuti cibe Ubuteko bwa Bena Madai na Bena Persia ubwacimfishe Ubuteko Bwalenga Bubili Ubwa Bena Babiloni mu 539 B.C.E. Abena Madai e ko bali mu Yerusalemu pa Pentekoste mu 33 C.E. (Dan. 5:28, 31; Imil. 2:9)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B9.

• Abena Samaria.

  Pa kubala, e fyo baleita abena Israele abaleikala mu bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso, lelo ilyo abena Asiria bacimfishe Samaria mu 740 ninshi Yesu talaisa pano isonde, pa baleikala mu Samaria paishileba na bena Asiria abo baletelemo. Ilyo Yesu ali pano isonde, ili ishina tabalelibomfya nga balelanda pa luko ulwaleikala muli uyu musumba nelyo pa kulanda pa mitekele yabo, lelo balelibomfya nga balelanda pa mipepele ya bantu abaleikala mupepi no musumba wa kale uwa Shekemu no musumba wa Samaria. Ifyo abali muli iyi imipepele basumiinemo fyalipusene sana ne fyo abali mu mipepele ya baYuda basumiinemo.—Yoh. 8:48.

• Abena Stoiki abasambilile amano ya bantunse.

  Ibumba lya baGriki abasambilile amano ya bantunse, abasumiine ukuti pa kuti umuntu abe ne nsansa, alingile ukulatontonkanya bwino pa fintu no kulaikala ukulingana ne fyo ifintu fyaba mu cifyalilwa fye. Balemona ukuti umuntu wa mano talingile ukubika amano ku filekalipa nelyo ku fya kuisekesha.—Imil. 17:18.

• Abi.

  Ifi e fyo abaYuda batendeke ukwita umweshi walenga 5 muli kalenda ya mushilo iya baYuda no mweshi walenga 11 muli kalenda ya bantu, ilyo bafumine ku Babiloni uko bali bankole. Uyu umweshi waletendeka pa kati ka July ukufika pa kati ka August. Mu Baibo tabaulumbula ishina; bawita fye ati “umweshi walenga 5.” (Impe. 33:38; Esra 7:9)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Abibu.

  Ifi e fyo pa kubalilapo baleita umweshi wa kubalilapo muli kalenda ya mushilo iya baYuda no mweshi walenga 7 muli kalenda ya bantu. Ishiwi lya kuti Abibu lipilibula ukuti “Imitwe ya Grini (iya Ngano)” kabili uyu mweshi waletendekela pa kati ka March ukufika pa kati ka April. Ilyo abaYuda bafumine ku Babiloni, batendeke ukuwita ati Nisani. (Amala. 16:1)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Adari.

  Ifi e fyo baleita umweshi walenga 12 uwa muli kalenda ya mushilo iya baYuda no mweshi walenga 6 muli kalenda ya bantu, ilyo abaYuda babwelele ku Babiloni uko bali bankole. Waletendekela pa kati ka February ukufika pa kati ka March. (Este. 3:7)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Akakupitamo aka kwa Solomone.

  Kali kakupitamo akali mwi tempele ilyaliko ilyo Yesu ali pano isonde kabili kabelele ku kabanga ka lubansa lwa kunse. Abantu abengi basumiine ukuti aka akakupitamo takaonaike ilyo baonawile itempele lya kwa Solomone. Yesu alyendelemo ‘mu nshita ya mpepo’ kabili Abena Kristu ba kubalilapo balekumaninamo pa kupepa  Lesa. (Yoh. 10:22, 23; Imil. 5:12)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B11.

• Akalubi; Ukupepa utulubi.

  Akalubi cimpashanya ca cintu ica cine cine nelyo ica kwelenganya fye ico abantu bengalabomfya pa kupepa. Ukupepa utulubi kucindika, ukutemwa, ukupepa nelyo ukulumbanya akalubi.—Amalu. 115:4; Imil. 17:16; 1 Kor. 10:14.

• Akaya.

  Akaya iyo balandapo mu Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu, yali citungu ca bena Roma icabelele ku kapinda ka ku kulyo aka Grisi, kabili Korinti e wali umusumba ukalamba uwa muli ici citungu. Mu citungu ca Akaya mwali ne ncende shonse isha Peloponnese, ukufika fye na ku ncende sha pa kati ka Grisi. (Imil. 18:12)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B13.

• Alabastere.

  Ifi e fyo baleita ibotolo ilinono ilyo balebikamo amafuta ayanunkila ilyo balepangila ne libwe basangile mupepi ne ncende ya Alabastron, ku Egypt. Aya amabotolo yalekwata akanwa akanono ako balecilikapo pa kuti amafuta yanunkila yelasuuma. Ilibwe balepangilako amabotolo na lyo batendeke ukulita ishina limo line—Marko 14:3.

• Alamote.

  Ishiwi bakemba balebomfya ilipilibula ukuti “Abakashana Abashaupwa; Abakashana.” Nalimo balelosha ku mashiwi ya bakashana aya soprano. Nalimo balebomfya ili ishiwi nga balelanda pa cilimba nelyo fimbi ifyo balelisha mu ciunda ca pa muulu.—1 Imila. 15:20; Amalu. 46:Utulembo twa pa muulu.

• Alifa na Omega.

  Amashina ya filembo fya kubalilapo ne fya kulekelesha muli alufabeti ya ciGriki; pa miku itatu baliyabomfesha pamo mwi buuku lya Ukusokolola pa kulanda pe lumbo lya kwa Lesa. Muli ili ibuuku aya amashina yapilibula ukuti “uwa kubalilapo kabili uwa kulekeleshako” no kuti “intendekelo kabili impela.”—Ukus. 1:8; 21:6; 22:13.

• Amabwe ya cipangano.

  Ilingi line aya amashiwi yapilibula Amafunde 10 ayalembelwe pa mabwe yabili ayo Lesa apeele Mose.—Ukufu. 31:18.

• Amacinda.

  Ifimenwa ifyapala amatete ifimena mu menshi ifyo bapangilako ifintu pamo nga imiseke, ifya kusendelamo ifintu na mato. Balefibomfya no kupangilako ifya kulembapo ifyapala amapepala kabili balifibomfeshe ukupangilako ifimfungwa ifingi.—Ukufu. 2:3.

• Amafunde ya kwa Mose.

  Amafunde ayo Yehova apeele abena Israele ukupitila muli Mose mu matololo ya Sinai mu 1513 B.C.E. Amabuuku ya kubalilapo 5 aya mu Baibo ilingi line bayeta ukuti Amafunde.—Yosh. 23:6; Luka 24:44.

• Amafunde; Ifunde.

  Nga bakusha icilembo ca kubalilapo, ninshi balelanda pa Amafunde ya kwa Mose nelyo pa mabuuku 5 aya kubalilapo aya mu Baibo. Nga tabakushishe icilembo ca kubalilapo, ninshi nalimo balelanda pe funde limo na limo mu Mafunde ya kwa Mose nelyo pe shinte lye funde.—Impe. 15:16; Amala. 4:8; Mat. 7:12; Gal. 3:24.

• Amakusu.

  Ico balebikamo abantu pa kubakanda. Amakusu yamo yaleba ya kwingishamo fye amakasa e lyo yambi yalelenga umuntu uo babikamo afutubala, nalimo balemubika amakasa, amaboko no mukoshi mu makusu.—Yer. 20:2; Imil. 16:24.

• Amato ya ku Tarshishi.

  Pa kubala e fyo baleita amato ayaleya ku Tarshishi (pali lelo ni Spain). Cimoneka kwati mu kupita kwa nshita ifi e fyo batampile ukwita amato ayakalamba ayale-enda intamfu iitali. Solomone na Yehoshafati balibomfesheko aya amato pa kucita amakwebo.—1 Isha. 9:26; 10:22; 22:48.

• Ameni.

  “Cibe ifyo fine,” nelyo “ca cine.” Ili ishiwi lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilya kuti ʼa·manʹ, ilipilibula ukuti “ukuba ne cishinka, ukucetekelwa.” Abantu balelanda ati “ameni”  nga balesuminisha ku mulapo, kwi pepo nelyo kuli fimbi ifyo umuntu alanda. Mwi buuku lya Ukusokolola balilibomfya nge lumbo lya kwa Yesu.—Amala. 27:26; 1 Imila. 16:36; Ukus. 3:14.

• Aramu; Abena Aramu.

  Abatuntwike muli Aramu umwana wa kwa Shemu. Abengi baleikala mu fitungu fyali mu mpili sha mu Lebanone ukuyafika ku Mesopotamia, na mu fitungu fya mu Mpili sha Taurusi ku kapinda ka ku kuso ukuyafika ku Damaseke, no kuya ku ntanshi ku kapinda ka ku kulyo. Iyi incende iyo baleita mu ciHebere ati Aramu, batendeke ukuita ati Siria, kabili abaleikalamo balebeta ati abena Siria.—Ukute. 25:20; Amala. 26:5; Hos. 12:12.

• Areopagi.

  Akapili akatali aka mu Atena, akabelele lwa ku kapinda ka ku kuso aka Akropolisi. Icilye icalepingwila imilandu pali aka akapili naco balecita abati Areopagi. Abena Stoiki na bena Epikuri abasambilile amano ya bantunse batwele Paulo ku Areopagi pa kuti alondolole ifyo asumiinemo.—Imil. 17:19.

• Armagedone.

  Ili ishiwi lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilya kuti Har Meghid·dohnʹ, ilipilibula ukuti “Ulupili lwa Megido.” Balalibomfya nga balenda pa “nkondo ya bushiku ubukalamba ubwa kwa Lesa Wa Maka Yonse” ilyo “imfumu sha ba pano isonde bonse” shikalongana pa kuti shikalwe na Yehova. (Ukus. 16:14, 16; 19:11-21)—Moneni apaleti, UBUCUSHI BUKALAMBA.

• Asasele.

  Ishina lya ciHebere nalimo ilipilibula ukuti “Imbushi Iiluba.” Pa Bushiku bwa Cifuta Mulandu, imbushi iyo balesala ukuti ibe Asasele, baleileka yaya mu matololo. Mu mampalanya yalesenda imembu isho uluko lwa bena Israele lwacitile mu mwaka onse.—Lebi 16:8, 10.

• Aselgeia.—

  Moneni apaleti, UKUCITA IFYA NSONI.

• Asia.

  Ukulingana na Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ili lyali lishina lya citungu ca bena Roma umwali ne ncende sha ku masamba ya calo beta pali ino nshita ati Turkey, e lyo ne fishi fimo pamo nga icishi ca Samosi ne ca Patmo. Umusumba uukalamba muli ici citungu wali ni Efese. (Imil. 20:16; Ukus. 1:4)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B13.

• Astarte.

  Lesa mwanakashi uwa bena Kanaani uwa nkondo no bufyashi, umukashi wa kwa Baali.—1 Sam. 7:3.

B

• Baali.

  Lesa wa bena Kanaani uo balemona ukuti e mwine wa myulu no kuti e walelenga balekwata imfula no bufyashi. Ishiwi lya kuti “Baali” balelibomfya nga balelanda na pali tulesa tumbi uto balepepa. Ishiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti Baali lyalola mu kuti “Umwine; Shikulu.”—1 Isha. 18:21; Rom. 11:4.

• Bakapingula.

  Abaume abo Yehova alesonta aba kupususha abantu bakwe ilyo abena Israele bashilatendeka ukukwata imfumu sha kubateka.—Abapi. 2:16.

• Bakerubi.

  Bamalaika abakwata ififulo fya pa muulu ne milimo yaibela. Balipusanako na baserafi.—Ukute. 3:24; Ukufu. 25:20; Esa. 37:16; Heb. 9:5.

• Bamalaika.

  Ili ishiwi lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilya kuti mal·ʼakhʹ ne lya ciGriki ilya kuti agʹge·los. Aya amashiwi yonse yabili yapilibula ukuti “inkombe,” lelo ishiwi lya kuti “malaika” e lyo babomfya nga balelanda pa nkombe sha kwa Lesa. (Ukute. 16:7; 32:3; Yako. 2:25; Ukus. 22:8) Bamalaika fibumbwa fya mupashi ifya maka. Lesa ababumbile ilyo ashilabumba abantu. Baibo ibeta no kuti “iminshipendwa ya ba mushilo,” “abana baume ba kwa Lesa,” no kuti “intanda sha lucelo.” (Amala. 33:2; Yobo 1:6; 38:7) Lesa tababumbile ukuti balekwata abana. Balicila pa ma milioni 100. (Dan. 7:10)  Baibo ilanda ukuti balikwata amashina kabili ifyo baba fyalipusanapusana, lelo bali-icefya pantu balakaana ukubapepa kabili abengi tabafwaya na mashina yabo yaishibikwa. (Ukute. 32:29; Luka 1:26; Ukus. 22:8, 9) Baba mu mabumba ayalekanalekana kabili babomba imilimo iyapusanapusana. Bamo babombela pa ntanshi ya cipuna ca kwa Yehova, e lyo bambi ni nkombe shakwe. Bambi nabo balafwilisha ababomfi ba kwa Yehova pe sonde. Balacita ifyo Lesa apingula kabili balafwilisha umulimo wa kubila imbila nsuma. (2 Isha. 19:35; Amalu. 34:7; Luka 1:30, 31; Ukus. 5:11; 14:6) Ku ntanshi bakabombela pamo na Yesu pa kulwa inkondo ya Armagedone.—Ukus. 19:14, 15.

• Bankole.

  Abantu abo balefumya mu calo cabo no kubatwala ku calo cimbi, maka maka ku balwani abalebacimfya. Ishiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti bankole lipilibula ukuti “ukuya.” Pa miku ibili abena Israele abengi balibasendele ku fyalo fimbi mu kuba bankole. Abena Asiria balisendele aba mu bufumu bwa mikowa 10 iya bena Israele ubwa ku kapinda ka ku kuso pa kuti bayeba bankole. Lyena pa numa, abena Babiloni balisendele aba mu bufumu bwa mikowa ibili iya bena Israele ubwa ku kapinda ka ku kulyo pa kuti bayeba bankole. Sailasi imfumu ya bena Persia alibweseshe bonse abashelepo pabo basendele mu kuyaba bankole.—2 Isha. 17:6; 24:16; Esra 6:21.

• Baserafi.

  Ifibumbwa fya mupashi ifyashinguluka icipuna ca Bufumu ica kwa Yehova ku muulu. Ishiwi lya ciHebere ilya kuti sera·phimʹ lyalola mu kuti “ababilima ngo mulilo.”—Esa. 6:2, 6.

• Beelisebubi.

  Ili e shiwi babomfya nga balelanda pali Satana, intungulushi nelyo kateka wa fibanda. Nalimo lyafuma kwi shiwi lya kuti Baali-sebubi, Baali uo abaPelishiti balepepa ku Ekrone.—2 Isha. 1:3; Mat. 12:24.

• Bemba wa mulilo.

  Icifulo ca mampalanya ‘umwaba umulilo na mabwe ya mingu,’ kabili bacilondolola no kuti “imfwa yalenga bubili.” Ababembu abashilapila, Satana Kaseebanya, imfwa e lyo ne Nshiishi (nelyo Hades) bakafipoosa muli iyi bemba. Ifi bakapoosa icibumbwa ca mupashi, imfwa ne Nshiishi muli iyi bemba, ifintu ifishingapya ku mulilo, cilanga fye ukuti iyi bemba ya mampalanya, taimininako icifulo ca kulungulushishamo, lelo imininako ubonaushi bwa muyayaya.—Ukus. 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Bukapepa.

  Ukutiina Yehova Lesa, ukumupepa no kumubombela, e lyo no kuba ne cishinka ku mitekele yakwe.—1 Tim. 4:8; 2 Tim. 3:12.

• Buli.

  Ishina lya mweshi walenga 8 muli kalenda ya mushilo iya baYuda no mweshi walenga bubili muli kalenda ya bantu. Ili ishina lyafuma kwi shiwi ilipilibula ukuti “ifisabo,” kabili uyu umweshi waletendeka pa kati ka mweshi wa October ukuyafika pa kati ka mweshi wa November. (1 Isha. 6:38)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

C

• Cilende.

  Umuntu uulaala no muntu uushili mwina mwakwe, maka maka pa kuti bamupeele indalama. (Ishiwi lya ciGriki ilya kuti porʹne, ilyo bapilibula ukuti “cilende” lyafuma kwi shiwi ilipilibula ukuti “ukushitisha.”) Nangu ca kuti Baibo yalilanda na pa baume bacilende, ilingi line ili ishiwi lilanda pa banakashi. Amafunde ya kwa Mose yalileseshe bucilende, kabili tabalesuminisha umuntu ukutuula amalipilo ya muli bucilende pa cifulo ca kwa Yehova ica mushilo. Ifi fyalipusene na filya abashalepepa Lesa wa cine balesangila indalama muli bacilende ba pe tempele. (Amala. 23:17, 18; 1 Isha. 14:24) Baibo ilabomfya ili ishiwi na lintu ilelanda pa bantu,  pa nko na pa tubungwe umwaba abantu abapepa utulubi mu nshila shimo, uku ninshi balelanda ukuti bapepa Lesa. Ku ca kumwenako, imipepele iyo beta ukuti “Babiloni Mukalamba” bailondolola mwi buuku lya Ukusokolola ukuti cilende pa mulandu wa kuti ilampana ne ntungulushi sha muli cino calo pa kuti ikwate amaka ne cuma.—Ukus. 17:1-5; 18:3; 1 Imila. 5:25.

D

• Dagone.

  Lesa wa baPelishiti. Tacaishibikwa ukwafuma ili ishina, lelo bamo abasambilila sana balanda ukuti lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilya kuti dagh (isabi).—Abapi. 16:23; 1 Sam. 5:4.

• Dariki.

  Indalama ya golde iya bena Persia iyalefina amagramu 8.4. (1 Imila. 29:7)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Dekapoli.

  E fyo baleita imisumba ya baGriki. Pa kubala yali imisumba 10 (ili ishiwi balipilibula ukufuma kwi shiwi lya ciGriki ilya kuti deʹka, ilipilibula ukuti “10,” ne lya kuti poʹlis, ilipilibula ukuti “umusumba”). Ifi fine e fyo baleita ne citungu icali ku kabanga ka Bemba ya Galili na ku kabanga ka Mumana wa Yordani, ukwali iyi imisumba iingi. Muli iyi imisumba e mo abaGriki balekonka sana intambi shabo kabili e mo balecitila sana amakwebo. Yesu alipitile muli ici citungu, lelo Baibo tayalandapo ukuti alitandalile iyi imisumba. (Mat. 4:25; Marko 5:20)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa A7 na pa B10.

• Denari.

  Indalama ya silfere iya bena Roma iyalefina nalimo amagramu 3.85, kabili ku lubali lumo ulwa iyi indalama kwali umutwe wa kwa Kaisare. Iyi indalama e yo balelipila umubomfi nga abomba ubushiku bumo, kabili e “musonko” abena Roma balesonkesha abaYuda. (Mat. 22:17; Luka 20:24)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Drakima.

  Mu Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu, drakima yali ni ndalama ya silfere iya baGriki iyalefina amagramu 3.4. Mu Malembo ya ciHebere balilandapo pali drakima ya golde iyaliko ilyo abena Persia baleteka, iyalingene na dariki. (Nehe. 7:70; Mat. 17:24)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

E

• Edomu.

  Ishina limbi ilyo bainike Esau umwana wa kwa Isaki. Abatuntwike muli Esau (Edomu) batendeke ukwikala mu Seiri, icitungu ca mpili icali pa kati ka Bemba Wafwa no mumana beta ukuti Gulf of ‘Aqaba. Batendeke ukwita ici citungu ukuti Edomu. (Ukute. 25:30; 36:8)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B3 na pa B4.

• Efode.

  Ica kufwala pa cifuba ico bashimapepo balefwala icaba nga cilya abantu bafwala pa kwipika. Shimapepo mukalamba alefwala efode yaibela, kabili pa ntanshi ya iko alebikapo itumba lya pa cifuba ilyakwete amabwe 12 ayakosa umutengo. (Ukufu. 28:4, 6)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5.

• Efraimu.

  Ishina lya mwana umwaume uwalenga bubili uwa kwa Yosefe; mu kuya kwa nshita ifi e fyo batendeke ukwita umukowa umo uwa bena Israele. Ilyo uluko lwa bena Israele lwa-akanikene, umukowa wa kwa Efraimu uwalumbwike, e watendeke ukwimininako ubufumu bwa mikowa 10.—Ukute. 41:52; Yer. 7:15.

• Eluda; Umukalamba.

  Umwaume umukalamba, lelo mu Malembo ili ishiwi balibomfya nga balelanda pa mwaume, maka maka uo bapeela amaka ne milimo ya kwangalila aba mu bwikashi nelyo mu calo. Ili ishiwi balilibomfya mwi buuku lya Ukusokolola na pa kulanda pa fibumbwa fya ku muulu. Ishiwi lya ciGriki ilya kuti pre·sbyʹte·ros balipilibula ukuti “eluda” nga balelanda pa bantu bapeela umulimo wa kutungulula  mu cilonganino.—Ukufu. 4:29; Amapi. 31:23; 1 Tim. 5:17; Ukus. 4:4.

• Eluli.

  Ifi e fyo abaYuda batendeke ukwita umweshi walenga 6 muli kalenda ya mushilo iya baYuda no mweshi walenga 12 muli kalenda ya bantu, ilyo bafumine ku Babiloni uko bali bankole. Waletendeka pa kati ka mweshi wa August ukufika pa kati ka mweshi wa September. (Neh. 6:15)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Etanimu.

  Ifi e fyo baleita umweshi walenga 7 muli kalenda ya mushilo iya baYuda no mweshi wa kubalilapo muli kalenda ya bantu. Waletendeka pa kati ka mweshi wa September ukufika pa kati ka mweshi wa October. Ilyo abaYuda bafumine ku Babiloni uko bali bankole, batendeke ukuwita ati Tishri. (1 Isha. 8:2)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Etiopia.

  Icalo ca kale icabelele ku kapinda ka ku kulyo aka Egupti. Incende ishingi isha ku kapinda ka ku kulyo aka calo beta pali ino nshita ati Egypt e lyo na hafu ya calo beta pali ino nshita ati Sudan iyabela ku kapinda ka ku kuso, shali mu Etiopia. Ili ishiwi lya kuti Etiopia balilibomfya na mu Malembo ya ciHebere yamo pa kulanda pali “Kushi.”—Este. 1:1.

F

• Farao.

  E fyo baleita imfumu sha Egupti. Mu Baibo mwaliba amashina ya mfumu Farao ishili 5 (Shishaki, So, Tirhaka, Neko na Hofra), lelo imfumu shimbi tabashilumbula, ukubikako fye ne shacitilepo fimo ifikalamba ifyakumine Abrahamu, Mose, na Yosefe.—Ukufu. 15:4; Rom. 9:17.

• Fatomu.

  Ica kupiminako ifyo umumana washika icaba amamita 1.8. (Imil. 27:28)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

G

• Galoni.

  Yalingene no mutondo. Muli galoni mwaleingila amalita 7.33. (2 Isha. 7:1)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Gehena.

  E shina lya ciGriki ilya Mupokapoka wa Hinomu, uwabelele lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Yerusalemu. (Yer. 7:31) Ubusesemo bwalandile pali ici icifulo ukuti e mo bakalapoosaika ifitumbi. (Yer. 7:32; 19:6) Takwaba ifilanga ukuti inama na bantu balebapoosa mu Gehena pa kuti balepya ninshi bali no mweo nelyo balecula. Kanshi ici cifulo tacimininako incende iishimoneka umo imyeo ya bantu icululuka mu mulilo umuyayaya. Lelo ilyo Yesu na basambi bakwe balandile pali Gehena, balelanda pa kukandwa umuyayaya mu “mfwa yalenga bubili,” e kutila ukonaulwa umuyayaya.—Ukus. 20:14; Mat. 5:22; 10:28.

• Gera.

  Yalefina amagramu 0.57. Yalelingana na 1/20 iye shekele. (Lebi 27:25)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Gileadi.

  Iyi yali ni mpanga ya mufundo iyali ku kabanga ka Mumana wa Yordani iyailefika ku kapinda ka ku kuso na ku kapinda ku kulyo aka mupokapoka wa Yaboke. Ishiwi lya kuti Gileadi inshita shimo balelibomfya pa kulanda pa citungu ca bena Israele icali ku kabanga ka Yordani umo umukowa wa kwa Rubene, uwa kwa Gadi na hafu ya mukowa wa kwa Manase baleikala. (Impe. 32:1; Yosh. 12:2; 2 Isha. 10:33)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B4.

• Gititi.

  Ishiwi bakemba balebomfya ilishaishibikwa umo lyalola, nangu ca kuti cimoneka kwati lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilya kuti gath. Abantu bamo baishiba ukuti nalimo Gititi ni nshila baleimbilamo inyimbo nga balepanga umwangashi, pantu ishiwi lya kuti gath lilanda pa ca kukaminamo imyangashi.—Amalu. 81:Utulembo twa pa muulu.

H

• Hades.

  Ili lishiwi lya ciGriki ilipilibula cimo cine ne shiwi lya ciHebere ilya kuti “Sheol.” Balipilibula ukuti “Inshiishi.”  Iyi ni Nshiishi ya bantu bonse. (icilembo ca kubalilapo balacikusha pa kuti baipusanyeko ne nshiishi shimbi).—Moneni INSHIISHI.

• Herme.

  Lesa wa baGriki, umwana wa kwa Seu. Mu Lustra, abantu batendeke ukwita Paulo ati Herme pantu umulimo alebomba e mulimo no yu lesa akwete uwa kuba inkombe ya balesa, kabili filya alelanda bwino bamupashenye kuli lesa uo baleti alishibe sana ukulanda.—Imil. 14:12.

• Herode.

  Ishina lya lupwa ilya ntungulushi isho abena Roma balesonta ukulateka abaYuda. Herode Mukalamba alishibikwe sana pantu alikuulile itempele cipya cipya mu Yerusalemu, kabili alifumishe icipope ca kwipaya abana pantu alefwaya ukwipaya Yesu. (Mat. 2:16; Luka 1:5) Herode Arkelao na Herode Antipa, abana ba kwa Herode Mukalamba, balibasontele ukulateka ifitungu fimo mu calo shibo aleteka. (Mat. 2:22) Antipa aleteka icitungu cimo pa fitungu 4. Abaleteka icitungu cimo pa fitungu 4 ilingi line balebeta ukuti “imfumu.” Antipa e waleteka mu myaka itatu na hafu iyo Kristu abombele umulimo wa kubila imbila nsuma mpaka na lintu ifyalembwa mu Imilimo icipandwa 12 fyacitike. (Marko 6:14-17; Luka 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Imil. 4:27; 13:1) Pa numa, Herode Agripa I, umwishikulu wa kwa Herode Mukalamba, balimwipeye kuli malaika wa kwa Lesa ilyo atekele fye inshita iinono. (Imil. 12:1-6, 18-23) Umwana wakwe Herode Agripa II e watendeke ukuteka kabili atekele mpaka na lintu abaYuda bapondokeele ubuteko.—Imil. 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Higayone.

  Ishiwi ilyo babomfya pa kulangilila ifyo ulwimbo lufwile ukuba. Ukulingana ne fyo balibomfya pa Amalumbo 9:16, ili ishiwi kuti lyalangilila ulwimbo lwa bulanda, iciunda ca nsango ica bulanda nelyo ukuleka ukwimba ulwimbo lwa bulanda pa kuti kube ukutontonkanyapo sana.

• Hini.

  Icipimo ico balepiminako ifya menshi. Muli hini imo mwaleingila amalita 3.67. Ukulingana ne fyo Josephus uwasambilile amalyashi ya kale alandile, muli hini mwaleingila ifipimo fibili ifya bena Atena ifyo baleita ati koesi. (Ukufu. 29:40)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Homa.

  Icipimo ca kupiminako ifyauma icalingene ne cipimo ca kore. Muli ici cipimo mwaleingila amalita 220. (Lebi 27:16)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Horebu; Ulupili lwa Horebu.

  Icitungu ca mpili icashingulwike Ulupili lwa Sinai. Ishina limbi ilya Lupili lwa Sinai. (Ukufu. 3:1; Amala. 5:2)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B3.

• Husope.

  Icimenwa icakwete utu misambo no tumabula utusuma ico balesanshilako umulopa nelyo amenshi pa mitebeto ya kusangulula. Ici icimenwa nalimo e co beta ukuti marjoram (Origanum maru; Origanum syriacum). Husope iyo balandapo pali Yohane 19:29 ifwile yali cimenwa beta ukuti marjoram ico bakakiile ku kamuti. Aka akamuti kafwile kali kamuti ka masaka pantu kalilepele ica kuti balibikileko umwepu uo batumpike mu mwangashi uwakantuka e lyo baubika ku kanwa ka kwa Yesu.—Yoh. 19:29; Ukufu. 12:22; Amalu. 51:7.

I

• Ibeli.

  Umwana umwaume umukalamba pa bana bonse aba kwa wishi (te mwana wa kubalilapo uwa kwa nyina). Mu nshita balelemba Baibo, umwana umwaume ibeli alekwata icifulo icacindama mu lupwa kabili e waleba umutwe wa lupwa wishi nga afwa. Ili ishiwi balalibomfya na pa kulanda pa nama iilume iyabalilapo ukufyalwa.—Ukufu. 11:5; 13:12; Ukute. 25:33; Kol. 1:15.

• Ibumba lya mapepo.

  Ibumba lya bantu abasumina mu fya mapepo fimo  fine nelyo abakonka intungulushi imo ine kabili abashifwaya ukuleka ukukonka ifyo basuminamo. Aya amashiwi baleyabomfya nga balelanda pa mabumba yabili ayaishibikwa sana ayafumine mu mipepele ya baYuda, e kutila abaFarise na baSaduke. Abashali Abena Kristu nabo baleita aba mu mipepele ya Bena Kristu ukuti “ibumba lya mapepo” nelyo “imipepele ya bena Nasarete,” nalimo pa mulandu wa kuti balemona ukuti bafumine mu mipepele ya baYuda. Mu kuya kwa nshita mu cilonganino ca Bena Kristu mwaishileba amabumba ya mapepo; “akalibumba ka mapepo aka kwa Nikola” balikalandapo maka maka mwi buuku lya Ukusokolola.—Imil. 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ukus. 2:6; 2 Pet. 2:1.

• Ica kufwatikilako.

  Cintu ico balebomfya pa kufwatika pali fimo (ilingi line balefwatika pe buumba nelyo pe pula) pa kuti umwine wa co bafwatikapo eshibikwe nelyo pa kulanga ukuti icintu ca cine. Balefwatika na apo balemba ifyo basuminishanya. Ifya kufwatikilako ifyaliko kale balefipangila ne fintu ifyakosa (ilibwe, ilino lya nsofu nelyo icimuti) ifyo balelembapo ifilembo ifyapilibuka. Ica kufwatikilako balacibomfya mu mampalanya pa kulanga ukuti icintu cimo ca cine, pa kulanga umwine wa cintu cimo, nelyo pa kulanga ukuti icintu cimo nabacifisa nelyo ni nkaama.—Ukufu. 28:11; Nehe. 9:38; Ukus. 5:1; 9:4.

• Ica kupikwilapo.

  Ico balepikwilapo insalu ukubomfya ubushishi.—Esa. 19:9.

• Ica kusonkwelako inama.

  Inkonto iitali iyakwete akacela akatwa ku ntanshi iyo abalimi balebomfya pa kusonkwelako inama. Ica kusonkwelako bacilinganya ku mashiwi ayo uwa mano alanda ayalenga umuntu uuleyomfwa akonka ifyo bamupandako amano. Amashiwi ya kuti ‘ukupanta ifya kusonkwelako’ bayafumya kuli filya ing’ombe iilume ipanta ica kusonkwelako no kuicena nga tailefwaya ukumfwila uuleisonkola.—Imil. 26:14; Abapi. 3:31.

• Ica pe kumi.

  Icalenga 10 ico baletuula, maka maka pa kuti bacibomfye pa cifulo ca kupepelapo. (Mal. 3:10; Amala. 26:12; Mat. 23:23) Ukulingana na Amafunde ya kwa Mose, ifyalenga 10 pa fyo basombola mwi bala, balepeela abena Lebi pa kuti babatungilile. Ing’ombe, imbushi ne mpaanga nga shasanda, umwine alingile ukupeela abena Lebi iyalenga 10. Abena Lebi nabo balebulapo ifyalenga 10, bapeela bashimapepo aba mu lupwa lwa kwa Aarone pa kuti babatungilile. Kwali ifya pe kumi na fimbi ifyo baletuula. Abena Kristu tababapeela ifunde lya kulatuula ica pe kumi.

• Icakucilila.

  Umutebeto uo balekwata cila mwaka pa bushiku bwalenga 14 ubwa mweshi wa Abibu (uo baishiletendeka ukwita ati Nisani) pa kwibukisha ifyo abena Israele balubwike mu Egupti. Pali uyu umutebeto baleipaya akana ka mpaanga (nelyo aka mbushi) e lyo bakoca, lyena balekaliila pamo ne misalu iyalula no mukate uushatutumuka.—Ukufu. 12:27; Yoh. 6:4; 1 Kor. 5:7.

• Icali ngo Mutondo.

  Ica kuyemfeshako icaleba pa muulu wa luceshi. Ifyali nge mitondo iikalamba e fyali pa muulu wa nceshi baleita ati Yakini na Boasi, isho baimike pa ntanshi ye tempele lya kwa Solomone. (1 Isha. 7:21)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B8.

• Icalo ca baPelishiti; AbaPelishiti.

  Incende iyabelele ku kapinda ka ku kulyo aka calo ca Israele iyo batendeke ukwita ukuti icalo ca baPelishiti. Abaleikala kulya abafumine ku Krete balebeta ukuti abaPelishiti. Davidi alibacimfishe, lelo balitwalilile ukuiteka kabili balitwalilile ukuba abalwani ba bena Israele. (Ukufu. 13:17;  1 Sam. 17:4; Amose 9:7)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B4.

• Iceleta.

  Ica kuninamo icalekwata amawilo yabili ico bakabalwe baletiinta. Amaceleta baleyabomfya sana mu nkondo.—Ukufu. 14:23; Abapi. 4:13; Imil. 8:28.

• IciAramaiki.

  Ululimi ulwapalene ne ciHebere kabili ulwakwete alufabeti ya ciHebere. Pa kubala abena Aramu e balelanda ulu ululimi, lelo mu kuya kwa nshita na ba mu fyalo fimbi balitendeke ukubomfya ulu ululimi nga balecita amakwebo, kabili abaleikala mu Asiria na mu Babiloni nabo e lo balebomfya. IciAramaiki e co ne ntungulushi sha buteko bwa Persia shalebomfya sana. (Esra 4:7) Ifikomo fimo ifya mwi buuku lya kwa Esra, Yeremia na Daniele bafilembele mu ciAramaiki.—Esra 4:8–6:18; 7:12-26; Yer. 10:11; Dan. 2:4b–7:28.

• Icifulo ca kupepelapo.

  Ici icifulo ilingi line caleba pa muulu wa kapili, pa lupili nelyo pa cifulo icasansuka ico abantu bapangile. Nangu ca kuti inshita shimo abantu balepepela Lesa pali ifi ififulo, ilingi line abalepepelapo bantu balepepa balesa ba bufi.—Impe. 33:52; 1 Isha. 3:2; Yer. 19:5.

• Icifulo ca Mushilo.

  Cifulo ca kupepelapo ico basala, incende iya mushilo. Nomba ilingi line aya amashiwi yapilibula itenti lya mushilo nelyo itempele ilyali mu Yerusalemu. Aya amashiwi balayabomfya na pa kulanda pa cifulo ca ku muulu uko Lesa ekala.—Ukufu. 25:8, 9; 2 Isha. 10:25; 1 Imila. 28:10; Ukus. 11:19.

• Icifuta Mulandu.

  Ili lilambo ilyo Amalembo ya ciHebere yalandapo ilyo abantu baletuula pa kuti Lesa abasuminishe ukulamupepa. Ukulingana na Mafunde ya kwa Mose, ili ilambo balelituula umuku umo mu mwaka pa Bushiku bwa Cifuta Mulandu, pa kuti Lesa elele imembu isho umuntu umo umo aacitile ne sho uluko lonse lwacitile. Aya amalambo baletuula yaleimininako ilambo lya kwa Yesu ilyo atuulile fye umuku umo, ilyalenga abantu balubuke ku membu kabili babwelele kuli Yehova.—Lebi 5:10; 23:28; Kol. 1:20; Heb. 9:12.

• IciGriki.

  Ululimi ulo abaleikala mu Grisi balelanda.

• Iciikatilo.

  Icipe nangu icintu cimbi ico uwalekongola alepeela uo akongweleko pa kulanga ukuti ali no kubwesha inkongole. Mu Mafunde ya kwa Mose mwali ifya kukonka pa kupoka iciikatilo, ifyalecingilila abapiina na bashakwete ba kubapokololako.—Ukufu. 22:26; Esek. 18:7.

• Iciipailo.

  Cintu balekuula ukubomfya iloba, amabwe, ilibwe ilikalamba, nelyo imbao isho balebikako icela apo baletuulila Lesa amalambo nelyo apo balemocela ububani. Mu muputule wa kubalilapo mwi tenti lya mushilo na mwi tempele, mwali “iciipailo ca golde” icinono apo baleocela ububani. Bacipangiile ne mbao e lyo babikako golde. “Iciipailo ca mukuba” icikalamba apo baleocela amalambo cali mu lubansa. (Ukufu. 27:1; 39:38, 39; Ukute. 8:20; 1 Isha. 6:20; 2 Imila. 4:1; Luka 1:11)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5 na pa B8.

• Icikuko.

  Ubulwele bonse ubusalangana bwangu, ubwingaba pa ncende iikalamba kabili ubwingepaya abantu. Ilingi line Lesa aletumina abantu ifikuko pa kubapingula.—Impe. 14:12; Esek. 38:22, 23; Amose 4:10.

• Icikuuku icaibela.

  Aya amashiwi yafuma kwi shiwi lya ciGriki ililanda pa fintu ifisuma nga nshi. Ilingi line aya amashiwi bayabomfya nga balelanda pa bupe ubo bapeela pa mulandu ne cikuuku. Nga balanda pa cikuuku ca kwa Lesa icaibela, ninshi balelanda pa bupe ubo Lesa aitemenwa ukupeela ukwabula ukwenekela ukuti uo apeela amucitilepo cimo. Aya amashiwi yalanga ifyo Lesa aitemenwa ukupeela abantu ifintu ifingi  pa mulandu wa kuti alibatemwa kabili aliba ne cikuuku. Ili ishiwi lya ciGriki balalipilibula no kuti “ubupe” nelyo “ubupe bwa kwafwilisha.” Abo bapeela ubu bupe tabacitapo nangu cimo pa kuti babapeele, kabili tabalinga no kulinga ukubapeela ubu bupe, uubapeela aitemenwa fye.—2 Kor. 6:1; Efes. 1:7.

• Icilibwe ca kupepelapo.

  Icintu ico baimika, ilingi line caleba cilibwe kabili caleimininako Baali nelyo tulesa twa bufi tumbi.—Ukufu. 23:24.

• Icilindi Icabula Impela.

  Aya amashiwi bayapilibula ukufuma kwi shiwi lya ciGriki ilya kuti aʹbys·sos, ilipilibula ukuti “icilindi icitali nga nshi” nelyo “icabula impela.” Ili ishiwi balililandapo mu Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu pa kulanda pa ncende ya mampalanya umo besalila icintu nelyo umuntu. Ili ishiwi tabalibomfya fye nga balelanda pa nshiishi.—Luka 8:31; Rom. 10:7; Ukus. 20:3.

• Icilonganino nelyo ulukuta.

  Ibumba lya bantu abalongene pa kuti bacite icintu cimo. Mu Malembo ya ciHebere, ili ishiwi lilanda fye pa luko lwa bena Israele. Mu Malembo ya ciGriki, ili ishiwi lilanda pa cilonganino cimo na cimo ica Bena Kristu, lelo ilingi line lilanda pa cilonganino conse ica Bena Kristu.—1 Isha. 8:22; Imil. 9:31; Rom. 16:5.

• Icilongwe.

  Ca kufwala ku mutwe ico balepanga mu nshila iya-anguka nelyo ico bale-emfya. Abalefwala icilongwe bantu abacindama pamo nga, imfumu, banamfumu, bakateka, bashimapepo, na bantu abo balecindamika nelyo abo balelambula.—2 Sam. 1:10; 1 Kor. 9:25.

• Icilubula.

  Ico balelipila pa kuti balubule bankole, abo balingile ukukanda, abalecula, ababembu, nelyo abafililwe ukucita ifyo bafwile ukucita. Icilubula te lyonse caleba ni ndalama. (Esa. 43:3) Kwali ifintu ifyalekanalekana ifyalekabila icilubula. Ku ca kumwenako, abana abaume bonse amabeli aba bena Israele baleba ba kwa Yehova, na mabeli ya nama ayalume yonse aya bena Israele yaleba ya kwa Yehova. Pa kulubula amabeli ya bantu na ya nama pa kuti yeba aya kwa Yehova, balingile ukulipila icilubula. (Impe. 3:45, 46; 18:15, 16) Nga ca kuti ing’ombe iilume iyo bashisunga bwino yaipaya umuntu, umwine wa ng’ombe balemupingula icilubula pa kuti bemwipaya nga fintu amafunde yalandile. (Ukufu. 21:29, 30) Lelo uwaipaya umuntu ku mufulo fye, ena talingile ukulipila icilubula. (Impe. 35:31) Baibo yalilanda pa cilubula icacindamisha ico Kristu alipile ilyo afwile pa kuti alubule abantunse abacumfwila ku lubembu ne mfwa.—Amalu. 49:7, 8; Mat. 20:28; Efes. 1:7.

• Icimenwa icalula.

  Ifimenwa ifyapusanapusana ifyalula nga nshi, lelo ifya kacena akasuma sana. Mu Baibo aya amashiwi baliyabomfya mu mampalanya pa kulanda pa fyabipa ififuma mu kuba ne mibele yabipa, mu busha, mu lufyengo na mu kupondokela Lesa. Pa Ukusokolola 8:11, ishiwi lya kuti “icalula” lilanda pa fintu ifyalula kabili ifya busungu ifyo beta no kuti absinthe.—Amala. 29:18; Amapi. 5:4; Yer. 9:15; Amose 5:7.

• Icimfungwa.

  Impapa iitali iya nama nelyo amacinda ayaleba nge pepala, ifyo balelembapo ku lubali lumo. Ilingi line bafilepomba ku kamuti. Amalembo bayalembele pa fimfungwa kabili e po baleyakopolwela pantu e mabuuku yaseekele mu nshita balelemba Baibo.—Yer. 36:4, 18, 23; Luka 4:17-20; 2 Tim. 4:13.

• Icimuti ca kucushiwilwapo.

  E fyo bapilibula ishiwi lya ciGriki ilya kuti stau·rosʹ, ilyalola mu kuti icimuti icaololoka, pamo nga cilya baipailepo Yesu. Takwaba nangu cimo icilanga ukuti ili ishiwi lya ciGriki lyalepilibula umusalaba, pamo nga umusalaba uo abashalepepa Lesa wa cine balebomfya nge cishibilo pa myaka iingi sana ilyo Kristu ashilabako. Amashiwi ya kuti “Icimuti ca kucushiwilwapo” e yalingana sana ne shiwi ilyo babomfeshe pa kubala, pantu ishiwi lya kuti stau·rosʹ nalyo balalibomfya nga balelanda pa fyo abasambi ba kwa Yesu bali no kulabacusha, pa fyo bali no kulacula na pa fyo bali no  kulaseebana. (Mat. 16:24; Heb. 12:2)—Moneni ICIMUTI.

• Icimuti ca kupepelapo.

  Ishiwi lya ciHebere ilya kuti (ʼashe·rahʹ) lipilibula (1) icimuti ca kupepelapo icaleimininako Ashera, lesa mwanakashi uwa bufyashi uwa bena Kaanani, nelyo (2) icimpashanya ca kwa Ashera lesa mwanakashi. Ifi ifimuti balefimika. Nalimo fyaleba fimuti ifyo bashabasa nelyo ifyo bashatema.—Amala. 16:21; Abapi. 6:26; 1 Isha. 15:13.

• Icimuti ca kwishiba ubusuma no bubi.

  Icimuti icali mwi bala lya Edeni ico Lesa abomfeshe nge cishibilo ca maka ayo akwata aya kweba abantu ifyo bafwile ukulakonka pa kuti baleishiba “ubusuma” no “bubi.”—Ukute. 2:9, 17.

• Icimuti ca mweo.

  Icimuti icali mwi bala lya Edeni. Baibo tayalanda ukuti mu fisabo fya ici icimuti mwali ifingalenga umuntu akwata ubumi; lelo caleimininako fye amaka ya kwa Lesa aya kupeela abantu abo ali no kusuminisha ukulya ifisabo fya ciko ubumi bwa muyayaya.—Ukute. 2:9; 3:22.

• Icimuti.

  Icimuti icaololoka ico balekakilapo uwa milandu. Mu nko shimo balekakila umuntu pa cimuti ca musango yu pa kumwipaya nelyo pa kulenga abantu bamone icitumbi cakwe, pa kusoka abantu nelyo pa kuti bamuseebanye. Abena Asiria baishibikwe ukuti balecita sana ulukaakala ku bo balelwa nabo inkondo, pantu abo baleikata balebasoma icimuti icasongoka pa mala e lyo capulinkana ukuyafika ku cifuba, e lyo balapeleela kuli ico cine icimuti. Lelo mu mafunde ya baYuda, abalepanga imilandu iikalamba pamo nga ukupontela ifya mushilo nelyo ukupepa utulubi balebala babapoola amabwe pa kubepaya nelyo ukubepaya ukubomfya inshila imbi, lyena pa numa balekobeka ifitumbi fyabo pa fimuti pa kusoka abantu bambi. (Amala. 21:22, 23; 2 Sam. 21:6, 9) Inshita shimo abena Roma balekakila umuntu wa milandu ku cimuti, kabili nga bacita ifi, umuntu aleikala inshiku ishingi ilyo ashilafwa. Umuntu balekakila pa cimuti alefwa pa mulandu wa bukali, icilaka, insala nelyo ukupya ku kasuba. Inshita shimbi balecita nga fintu bacitile ilyo baleipaya Yesu, uwa milandu balemupoopela amaboko na makasa ku cimuti. (Luka 24:20; Yoh. 19:14-16; 20:25; Imil. 2:23, 36)—Moneni ICIMUTI CA KUCUSHIWILWAPO.

• Icipangano.

  Ukusuminishanya ukwaleba pa kati ka kwa Lesa na bantu nelyo pa bantu beka beka ukwa kuti bakacita fimo nelyo tabakacite fimo. Inshita shimo abali ku lubali lumo e balecita fye ifyo basuminishanya na bali ku lubali lumbi (icipangano umo abali ku lubali lumo fye balecita ifyo basuminishanya na bali ku lubali lumbi). Inshita shimbi abali ku mbali shonse shibili balecita ifyo basuminishanya (icipangano umo bonse balecita ifyo basuminishanya). Baibo tayalanda fye pa fipangano ifyo Lesa alepangana na bantu, lelo yalilanda na pa fipangano ifyo abantu balepangana na bantu banabo, ifyo imikowa yalepangana ne mikowa inankwe, ifyo inko shalepangana ne nko shinankwe e lyo ne fyo amabumba ya bantu yalepangana na mabumba yambi. Pa fipangano ifyacindama sana paba ne cipangano ico Lesa apangene na Abrahamu, Davidi na bena Israele (Icipangano ce Funde), ne co apangana na Israele wa kwa Lesa (icipangano cipya).—Ukute. 9:11; 15:18; 21:27; Ukufu. 24:7; 2 Imila. 21:7.

• Icipao ca cipangano.

  Icibokoshi ico bapangiile ne mbao sha fimuti fya munganunshi, e lyo babikako golde. Balecisungila mu Muputule wa Mushilo Nga Nshi mwi tenti lya mushilo, kabili pa numa balecisungila mu Muputule wa Mushilo Nga Nshi mwi  tempele Solomone akuulile. Calikwete inkupiko iyo bapangiile na golde, kabili pa muulu wa nkupiko pali bakerubi babili abaloshenye ifinso. Muli ici cibokoshi mwali amabwe yabili ayapaapaatala apo balembele Amafunde 10. (Amala. 31:26; 1 Isha. 6:19; Heb. 9:4)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5 na pa B8.

• Icipuna ca bupingushi.

  Ilingi line caleba cisebele icasansuka mu lubansa kabili calekwata na matabo ya kunininapo. Pali ici icisebele e po intungulushi shaleikala pa kulanda na bantu nelyo ukubeba ifyo shapingula. Amashiwi ya kuti “icipuna ca bupingushi ica kwa Lesa” na ya kuti “icipuna ca bupingushi ica kwa Kristu” mashiwi ya mampalanya ayalanda pa fyo Yehova apekanya ukupingula abantu bonse.—Rom. 14:10; 2 Kor. 5:10; Yoh. 19:13.

• Icisansa.

  Intamfu ukufuma pa mpela ya ka munwe akanono sana ukufika pa mpela ya cikumo, umuntu nga asalanganya iminwe. Nga kulinganya no mukono uwalepele amasentimita 44.5, ninshi icisansa cifwile ukulepa amasentimita 22.2. (Ukufu. 28:16; 1 Sam. 17:4)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Icishibilo ca mushilo ica kuipeela.

  Akalilata akabeeka aka golde iyalopololwa ako balembelepo ifilembo fya ciHebere ifya kuti, “Yehova e mwine wa mushilo.” Balekabika pa ntanshi ya nsalu iyo shimapepo mukalamba alepomba ku mutwe. (Ukufu. 39:30)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5.

• Icishibilo.

  Kuti caba cintu, ukucita cimo, ifyacitika, nelyo ifili fyonse ifyaibela ifilelangilila icintu cimo icacindama nelyo icintu cimbi icilecitika nelyo icikacitika ku ntanshi.—Ukute. 9:12, 13; 2 Isha. 20:9; Mat. 24:3; Ukus. 1:1.

• Icisukushilo.

  Intambo ya mpapa nelyo intambo isho balepikula ukubomfya ifintu pamo nga imishipa ya nama, ifisonge nelyo amasako ya nama. Calekula pa kati kabili e po umuntu alebika ico alesukusa. Ilingi line balesukusa amabwe. Ulubali lumo ulwa cisukushilo balelukaka ku kuboko e lyo ulubali lumbi e lo baleikata pa kusunsha icisukushilo ilyo bashilasukusa icilimo. Inko ishaliko kale shalebomfya ifisukushilo mu nkondo.—Abapi. 20:16; 1 Sam. 17:50.

• Icitiipu.

  Ukutiinya umuntu nelyo icintu nangu ukulanda ukuti ifyabipa fyalacitikila umuntu nelyo icintu. Ukutiipa kwalipusana no kusaalula umuntu nelyo ukukalipa sana ica kuti umuntu alacita ulukaakala. Ilingi line uuletiipa alalanda ukuti ifyabipa fikacitikila umuntu nelyo icintu. Nga ni Yehova alanda nelyo umuntu umbi uo atumine, ninshi ifyo alanda filaba busesemo kabili filacitika.—Ukute. 12:3; Impe. 22:12; Gal. 3:10.

• Icitutumushi.

  Ifyo babika mu mufuba pa kuti ututumuke nelyo mu fya kunwa pa kuti fibile; maka maka umufuba uututumwike uwashelepo ilyo balepanga fimo. Ilingi line mu Baibo icitutumushi cimininako ulubembu no kukowela. Ili ishiwi balalibomfya na lintu balelanda pa cintu icilekula panono panono ico abantu bashilemona.—Ukufu. 12:20; Mat. 13:33; Gal. 5:9.

• Icupo ca pali bumulamu.

  Ulutambi ulo baishilebika mu Mafunde ya kwa Mose ulwa kuti umwaume kuti aupa umukashi wa kwa munyina nga ca kuti munyina afwa ukwabula ukukwatapo umwana, pa kuti akafyale abana abakasungilila ishina lya kwa munyina.—Ukute. 38:8; Amala. 25:5.

• Ifibanda.

  Ifibumbwa fya mupashi ifibifi ifishimoneka, ifyakwata amaka ukucila abantu. Ifi ifibanda e fyo Baibo yalandapo pa Ukutendeka 6:2 ukuti “abana ba kwa Lesa wa cine” na pali Yuda 6 ukuti “bamalaika.” Ilyo Yehova abumbile aba bamalaika  tabali ifibanda, lelo abene e balengele baba abalwani ba kwa Lesa ilyo bamupondokeele mu nshiku sha kwa Noa, no kuba ku lubali lwa kwa Satana.—Amala. 32:17; Luka 8:30; Imil. 16:16; Yako. 2:19.

• Ifibashi; Uwa fibashi.

  Ubulwele bwa nkanda ubwabipa sana. Baibo nga yalanda pa fibashi, tailanda fye pali ifi ifibashi ifyaishibikwa muno nshiku, pantu ifibashi ifyaliko kale fyena te bantu fye balekwata, lelo fyaleba na ku fya kufwala na mu mayanda. Umuntu uwalwala ifibashi bamwita ukuti uwa fibashi.—Lebi 14:54; Luka 5:12.

• Ifimfungwa fya mpapa.

  Pa kupanga ifi ifimfungwa fya kulembapo balebomfya impapa sha mpaanga, isha mbushi ne sha ng’ombe ishana. Ishi impapa shalekokola ukucila amacinda kabili baleshibomfya pa kupanga ifimfungwa fya Baibo. Ifimfungwa fya mpapa ifyo Paulo aebele Timote ukuti amuletele, fifwile fyali fya Amalembo ya ciHebere. Ifimfungwa fimo pa fyo basangile mupepi na Bemba Wafwa fyali fya mpapa.—2 Tim. 4:13.

• Ifintu ifyo bapoka.

  Ifintu ifyo umuntu akwata nelyo ifya mu ng’anda, ifitekwa nelyo ifintu fimbi ifyacindama ifyo umulwani amupoka nga amucimfya.—Yosh. 7:21; 22:8; Heb. 7:4.

• Ifipendwilo.

  Utumabwe nelyo utuputusha twa mbao utunono uto balebomfya pa kwishiba ifyo balingile ukucita. Utu tuntu baletubika mu ca kufwala nelyo mu cipe e lyo batusunkusha. Icipendwilo icaponamo nelyo ico babuulamo ninshi e co basala. Pa kucita ifi ilingi line baletala bapepa. Ishiwi lya kuti “icipendwilo” balalibomfya nga balelanda pa cipendwilo cine, kabili balalibomfya mu mampalanya nga balelanda pa “kwakanya” nelyo pa “cakaniko.”—Yosh. 14:2; Amalu. 16:5; Amapi. 16:33; Mat. 27:35.

• Ifipesha amano.

  Ifipapwa nelyo ifyo umuntu nangu umo ashingacita ku maka yakwe kabili ifyo balanda ukuti ficitwa na maka ayacila pa yo abantu bakwata. Amashiwi pamo nga “ifishibilo” ne “fipesha amano” limo baliyabomfya mu Baibo pa kulanda pa fisungusho.—Ukufu. 4:21; Imil. 4:22; Heb. 2:4.

• Ifisabo fyabalilapo ukupya.

  Fisabo babalilapo ukusombola; ifyabalilapo pa fintu fyonse. Yehova aebele abena Israele ukuti balemupeela ifyo babalilapo ukukwata, nampo nga muntu, ni nama nelyo ifilimwa. Pa Mutebeto wa Mukate Uushatutumuka na pa Pentekoste, uluko lwa bena Israele lwalepeela Lesa ifyo lwalebalilapo ukukwata. Amashiwi ya kuti “ifisabo fya kubalilapo” baliyabomfya mu mampalanya pa kulanda pali Kristu na basambi bakwe abasubwa.—1 Kor. 15:23; Impe. 15:21; Amapi. 3:9; Ukus. 14:4.

• Ifya bupe fya kupeela abapiina.

  Ifi fyali fya bupe balepeela abashalekwata ifyo balekabila. Ifi ifya bupe tabafilandapo mu kulungatika mu Malembo ya ciHebere, lelo amafunde yalilandile ifyo abena Israele balingile ukucita pa kuti bafwilishe abapiina.—Mat. 6:2.

• Ifya kubikamo umulilo.

  Fipe ifyo bapangiile na golde, silfere nelyo umukuba. Balefibomfya pe tenti lya mushilo na pe tempele pa koca ububani na pa kufumya umulilo pa ciipailo ca kutuulilapo amalambo kabili e mwaleponena ifyalefuma ku ciku icalepya pa ca kubikapo inyali ica golde. Balefiita no kuti ifya kocelapo ububani.—Ukufu. 37:23; 2 Imila. 26:19; Heb. 9:4.

• Ifya kulwilamo inkondo.

  Ifyo abashilika balefwala pa kuicingilila. Balefwala icisote, ica kucinga icifuba, umushipi, ifya kucinga imikonso, kabili balekwata ne nkwela.—1 Sam. 31:9; Efes. 6:13-17.

• Ilambo lya mutende.

  Ilambo baletuulila Yehova pa kuti pabe umutende pa  muntu uuletuula na Yehova. Uwaletuula ilambo na ba mu ng’anda yakwe, shimapepo uwalemutuulilako ilambo, na bashimapepo bambi abalebomba imilimo pa bushiku aletuula, bonse balelyako ili ilambo. Yehova alepokelela akacena akasuma aka mafuta ya nama ayo baleoca. Umulopa uwaleimininako umweo, na o baleutuula kuli ena. Cali kwati bashimapepo na baletuula ilambo baleliila pamo na Yehova. Ifi fyalelanga ukuti pali bena na Yehova pali umutende.—Lebi 7:29, 32; Amala. 27:7.

• Ikoli.

  Ico balepindika pa kubeya kwa muntu, e lyo ku mpela ya ciko konse balebikako ifipe, nelyo icimuti ico balebika pa mikoshi ya nama shibili (ilingi line ishi inama shaleba ni ng’ombe) e lyo shiletiinta ica kubomfya mu mabala nelyo iceleta. Pa mulandu wa kuti ilingi line abasha balesendela ifipe ifyafina ku makoli, ishiwi lya kuti ikoli balelibomfya mu mampalanya pa kulangilila ukuti umuntu musha nelyo alanakila umuntu munankwe, kabili balalibomfya na pa kulanda pa kucula. Nga batila nabafumyapo ikoli nelyo nabakontola ikoli, ninshi balelanda pa kulubuka ku busha nelyo ku bucushi.—Lebi 26:13; Mat. 11:29, 30.

• Ilambo.

  Ubupe ubo bapeela Lesa pa kulanga ukutasha, pa kusumina umulandu na pa kuti umuntu abe cibusa wa kwa Lesa na kabili. Ukutendekela pali Abele, abantu baleitemenwa fye ukutuula amalambo ayalekanalekana, pamo nge nama, mpaka icipangano ca mafunde ya kwa Mose calenga ukutuula amalambo kwaba lifunde. Ilyo Yesu atuulile ilambo lyakwe ilyapwililika, abantu tabalingile ukulatuula amalambo ya nama, nangu ca kuti Abena Kristu balitwalilila ukutuulila Lesa amalambo ya ku mupashi.—Ukute. 4:4; Heb. 13:15, 16; 1 Yoh. 4:10.

• Ilembo nelyo Amalembo.

  Amashiwi ya mushilo ayo balemba mu Cebo ca kwa Lesa. Ishiwi lya kuti Amalembo lisangwa fye mu Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu.—Luka 24:27; 2 Tim. 3:16.

• Ilibwe lya kupelelako.

  Ilibwe ilya bulungana ilyaleba pa muulu wa libwe linankwe ilyo balepelelako ingano ne fyaba nge ngano. Icimuti ico balebika pa kati ka cilibwe ca kupelelapo e kwaleikata icimuti ico baleingisha mu cilibwe ca kupelelako. Mu nshita balelemba Baibo, amabwe ya kupelelapo ayo abanakashi balebomfya e yo balepelelapo sana mu mayanda ayengi. Apo indupwa shalebomfya aya amabwe pa kupela ubuunga bwa kupangila umukate uo balelya cila bushiku, Amafunde ya kwa Mose yalikeenye ukupoka ilibwe lya kupelelapo nelyo ilya kupelelako nge cikatilo. Amabwe ya kupelelako nga yali ayakalamba, inama e shaleyatiinta pa kuti yaleshinguluka pa kupela.—Amala. 24:6; Marko 9:42.

• Ilibwe lya pa koona.

  Ilibwe balebika pa koona ya cikuulwa apo ifibumba fibili fyalekumanina. Ili ilibwe lyaleikatanya ifi ifibumba fibili. Ilibwe lya pa koona ilyacindeme sana ni lintu balebiika pa koona mu mufula; ilibwe ilyakosa sana e lyo balebika ku fikuulwa fya cintubwingi na ku malinga ya musumba. Aya amashiwi baliyabomfya mu mampalanya pa kulanda pa mufula we sonde, kabili Yesu bamwita ukuti “e libwe lya pa koona ilya mufula” wa cilonganino ca Bwina Kristu, ico balinganya ku ng’anda ya ku mupashi.—Efes. 2:20; Yobo 38:6.

• Ilumbo.

  Ulwimbo lwa kulumbanya Lesa. Amalumbo yali ni nyimbo kabili abalepepa Yehova baleimba ishi inyimbo. Baleshimba na pa cintubwingi lintu balepepela Yehova Lesa pe tempele mu Yerusalemu.—Luka 20:42; Imil. 13:33; Yako. 5:13.

• Ilungu.

  Umo balesungulwila ulubwe nelyo ifyela; kabili e mo balepisha ifipe fye buumba pa kuti fikose. Mu  nshita balelemba Baibo, amalungu baleyakuulila ne njelwa nangu amabwe. Ilungu umo balepisha ifipe fye buumba no kocelamo impemba balelita no kuti icibili.—Ukute. 15:17; Dan. 3:17; Ukus. 9:2.

• Iluriki.

  Icitungu ca bena Roma icabelele lwa ku kapinda ka ku kuso aka Grisi. Paulo alifikile kuli ici citungu ilyo alebila imbila nsuma, lelo Baibo tayalanda nga ca kuti alibilile imbila nsuma mu Iluriki nelyo aileko fye. (Rom. 15:19)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B13.

• Imbila nsuma.

  Mu Malembo ya ciGiriki aya Bena Kristu, iyi ni mbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa ne mbila ya kuti abatetekela Yesu Kristu bakapusuka.—Luka 4:18, 43; Imil. 5:42; Ukus. 14:6.

• Imisumba ya kubutukilako.

  Imisumba ya bena Lebi umo uwaipaya umuntu mu kukanaishiba alebutikila pa kuti acingililwe ku ulefwaya ukulandula. Yehova aebele Mose ukuti asale imisumba ya kubutukilako 6 mu ncende ishalekanalekana mu Calo ca Bulayo. Ifi fine e fyo aebele na Yoshua. Uwaipaya umuntu nga afika fye pa mpongolo ya mu musumba wa kubutukilako, alelondolwela abakalamba ifyacicitika kabili balemupokelela bwino. Pa kuti abantu belaipaya abanabo ku mufulo fye no kubutukila kuli iyi imisumba, uwabutukila kuli iyi imisumba baleya mu kumulubulwisha mu musumba umo aipaile umuntu pa kuti bamone nga wa kaele. Nga basanga ukuti aipeye umuntu mu kukanaishiba, balemubwekeshamo ku musumba wa kubutukilako kabili talingile ukufuma muli uyo musumba mpaka imfwa yakwe nelyo mpaka shimapepo mukalamba afwa.—Impe. 35:6, 11-15, 22-29; Yosh. 20:2-8.

• Imisungu.

  Fikapa ifyo bafumya ku fya kulya pamo nge ngano ilyo baleshela. Ishiwi lya kuti imisungu balalibomfya mu mampalanya nga balelanda pa fintu ifishacindama.—Amalu. 1:4; Mat. 3:12.

• Impela ya calo.

  Iyi ni nshita ya ku mpela ya calo icitungululwa na Satana, nelyo impela ya fintu. Iyi nshita yabako mu nshita ya kubapo kwa kwa Kristu. Muli iyi inshita, Yesu akeba bamalaika ‘ukupaatulula ababifi ukubafumya ku balungama’ no kubonaula. (Matt. 13:40-42, 49) Abasambi ba kwa Yesu balefwaya ukwishiba ilyo “impela” ikesa. (Mat. 24:3) Ilyo Yesu talabwelelamo ku muulu, alilaile abasambi bakwe ukuti akaba nabo mpaka iyi inshita.—Mat. 28:20.

• Impili sha mu Lebanone.

  Ulubali lumo pa mbali shibili isha mpili sha mu Lebanone. Ulubali lwa mpili ulwabela ku masamba balwita ukuti impili sha mu Lebanone e lyo ulubali lwabela ku kabanga balwita ukuti Anti-Lebanone. Pa kati ka ishi mpili paliba umupokapoka uutali uwakwata umushili uwa mufundo. Impili sha mu Lebanone shalepela apalungatana no lulamba lwa bemba ya Mediterranean, kabili apo shalepesha paba amamita pa kati ka 1,800 na 2,100. Kale, mu Lebanone mwali sana ifimuti fya mikedari ifikalamba, kabili aba mu nko balefimona ukuti fyalicindeme sana. (Amala. 1:7; Amalu. 29:6; 92:12)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B7.

• Ingano ishalemoneka nge shapapa.

  Ingano ishishacindeme nga kushilinganya ku ngano shimbi (Triticum spelta). Ishi ingano shalikosele ukushipuula.—Ukufu. 9:32.

• Inindaminwe ya kufwatikilako.

  Ica kufwatikilako ico balefwala ku munwe nelyo ico balebika ku ntambo, nalimo iyi intambo baleikobeka mu mukoshi. Yaleimininako amaka ayo kateka nelyo umulashi akwete. (Ukute. 41:42)—Moneni ICA KUFWATIKILAKO.

• Inkaama ya kwa Lesa.

  Ifyo Lesa apanga ukucita ifyo ashisokolola mpaka  inshita iyalinga yafika kabili ifyo asokolwela fye abo umwine asala.—Marko 4:11; Kol. 1:26.

• Inkonto ya bufumu.

  Inkonto iyo intungulushi yalesenda iyaleimininako amaka ya bufumu.—Ukute. 49:10; Heb. 1:8.

• Inkupiko ya cifuta mulandu.

  Iyi yali ni nkupiko ya pa cipao iyo shimapepo mukalamba alesansapo umulopa we lambo lya pa lubembu pa Bushiku bwa Cifuta Mulandu. Aya amashiwi yafuma kwi shiwi lya ciHebere ilipilibula “ukufimbapo (pa lubembu)” nelyo “ukufuuta (ulubembu).” Iyi inkupiko baipangile na golde iyakosa, kabili yalikwete bakerubi babili, umo ku lubali lumo na umbi ku lubali lumbi. Inshita shimo baita fye ukuti “inkupiko.” (Ukufu. 25:17-22; 1 Imila. 28:11; Heb. 9:5)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5.

• Insalu ya kucingilako.

  Yali ni nsalu iisuma sana iyo bapikwililemo bakerubi iyalekenye Umuputule wa Mushilo no Muputule wa Mushilo Nga Nshi mwi tenti lya mushilo na mwi tempele. (Ukufu. 26:31; 2 Imila. 3:14; Mat. 27:51; Heb. 9:3)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5.

• Insalu ya kupomba ku mutwe.

  Ni nsalu iyo balepomba ku mutwe kabili iyo balefwala nge citambala. Shimapepo mukalamba alepomba insalu iisuma ku mutwe, kabili pa ntanshi balekakapo akalilata ka golde ako balekakila ne ntambo ya bluu. Imfumu yalepomba iyi insalu ku mutwe mwi samba lya cilongwe. Yobo alilandile aya mashiwi mu mampalanya ilyo alelanda pa mulinganya nge nsalu ya kupomba ku mutwe.—Ukufu. 28:36, 37; Yobo 29:14; Esek. 21:26.

• Insamu.

  Insalu iyo balepangilako amasaaka nelyo imifuko pamo nga ilya balebikamo ingano. Ilingi line pa kupanga ishi insalu balebomfya amasako ya mbushi ayafiita kabili abantu balefwala insamu nga baleloosha.—Ukute. 37:34; Luka 10:13.

• Insengo sha ku ciipailo.

  Ifyo balepanga ifyaleba pa makoona 4 ya fiipailo fimo ifyalemoneka nge nsengo. (Lebi 8:15; 1 Isha. 2:28)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5 na pa B8.

• Inshiishi ya cibukisho.

  Icifulo apo baleshiika umuntu nga afwa. Aya mashiwi yafuma kwi shiwi lya ciGriki ilya kuti mne·meiʹon, ilyafuma kwi shiwi lya kuti “ukwibukisha,” icilanga ukuti umuntu uwafwa balamwibukisha.—Yoh. 5:28, 29.

• Inshiishi.

  Icilembo ca kubalilapo ica ili ishiwi nga nacicepa ninshi balelanda pa nshiishi ya muntu umo; lelo nga nacikula ninshi balelanda pa nshiishi ya bantu bonse iyo beta mu ciHebere ati “Sheol” na mu ciGriki ati “Hades.” Baibo ilanda ukuti ici cifulo ca mampalanya umo abayako bashicita nangu cimo nelyo ukwishiba ifintu.—Ukute. 47:30; Luk. Mil. 9:10; Imil. 2:31.

• Inshiku sha kulekelesha.

  Aya amashiwi e lyo na mashiwi ayaba nga aya, aya kuti “inshiku sha ku mpela,” e yo babomfya mu masesemo ya mu Baibo nga balelanda pa nshita na pa fintu ifikatangilila ubupingushi bwa kwa Lesa. (Esek. 38:16; Dan. 10:14; Imil. 2:17) Ukulingana ne co ubusesemo bulelandapo, iyi inshita kuti yaba myaka iinono nelyo iingi. Baibo ibomfya sana aya amashiwi nga ilelanda pa “nshiku sha kulekelesha” isha cino calo, isha kubapo kwa kwa Yesu nangu ca kuti tamoneka.—2 Tim. 3:1; Yako. 5:3; 2 Pet. 3:3.

• Inshila.

  Ishiwi ilyo babomfya mumampalanya mu Malembo nga balelanda pa kucita ifintu ifyo Yehova amona ukuti fisuma nelyo ifyo amona ukuti fibi. Abaishileba abasambi ba kwa Yesu Kristu balebeta ukuti “aba Nshila,” e kutila, balecita ifyalelanga ukuti balitetekele Yesu Kristu kabili balemupashanya.—Imil. 19:9.

• Intungulushi Iikalamba.

  Ishiwi lya ciGriki ilyo bapilibula ukuti “Intungulushi  Iikalamba” lilanda pa mulimo uukalamba uo Yesu Kristu abomba pa kulubula abantu aba cishinka ku fyabipa ifibacitikila pa mulandu no lubembu na pa fyo akalenga bakekale umuyayaya.—Imil. 3:15; 5:31; Heb. 2:10; 12:2.

• Intungulushi ikalamba iya citungu.

  Kateka nelyo intungulushi ya citungu mu bufumu bwa bena Babiloni na mu bufumu bwa bena Persia. Imfumu e yalesonta intungulushi iikalamba iya citungu.—Esra 8:36; Dan. 6:1.

• Intungulushi ya bashimapepo.

  Ishina limbi ilya kwa “shimapepo mukalamba” ilyo babomfya mu Malembo ya ciHebere. Mu Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu, amashiwi ya kuti “intungulushi sha bashimapepo” yafwile yalanda pali bashimapepo abakwete ififulo ifikalamba. Nalimo pali aba pali na balipo bashimapepo bakalamba e lyo ne ntungulushi sha mabumba 24 aya bashimapepo.—2 Imila. 26:20; Esra 7:5; Mat. 2:4; Marko 8:31.

• Inyambi.

  Icapala ibotolo ico balepangila ne mpapa ya nama, pamo nga impapa aya mbushi nelyo iya mpaanga, kabili balecibomfya ukusungilamo umwangashi. Umwangashi baleubika mu nyambi ishipya, pantu umwangashi nga waya ulebila walefumya umwela uwalelenga inyambi yatuuma. Inyambi ishipya shaletuuma; inyambi sha kale shena tashaletuuma lelo shalelepuka umwangashi nga wabila.—Yosh. 9:4; Mat. 9:17.

• Ipenga.

  Cintu ico balepangila ne cela ico balepuutamo pa kulenga abantu baishiba fimo nelyo pa kwimba inyimbo. Nga fintu Baibo ilanda pa Impendwa 10:2, Yehova alyebele abantu ifya kukonka pa kupanga amapenga ya silfere yabili ayo bali no kulabomfya pa kwita abantu pa kuti balongane, pa kweba abantu ukuti bafume pa nkambi nelyo pa kubilisha inkondo. Aya amapenga yafwile yali ayaololoka, tayali ayaongama nga “amapenga” ayo balepangila ne nsengo sha nama. Amapenga ayo bashalandapo ifyo baleyapanga nayo yali pa filimba ifyo balebomfya pa kwimba inyimbo pe tempele. Ilingi line ipenga nga lyalila palekonka ukubilisha ubupingushi bwa kwa Yehova nelyo ifintu fimbi ifyacindama ifyalefuma kuli Lesa.—2 Imila. 29:26; Esra 3:10; 1 Kor. 15:52; Ukus. 8:7–11:15.

• Ipinda.

  Insoselo ya mano nelyo ilyashi ilipi ilisambilisha abantu fimo nelyo ililanda pa cine icacindama mu mashiwi fye ayanono. Ipinda lya mu Baibo kuti lyaba ni nsoselo iipelenganya nelyo ubwile. Mwi pinda mulaba icine, kabili ilingi line bacilandila mu mashiwi ya mampalanya. Insoselo shimo baishiletampa ukushibomfya pa kutumfya na pa kusaalula abantu bamo.—Luk. Mil. 12:9; 2 Pet. 2:22.

• Isabata.

  Ili ishiwi lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilipilibula ukuti “ukutuusha; ukupwa.” Bushiku bwalenga 7 mu mulungu wa baYuda (ubushiku bwe sabata bwaletendeka ilyo akasuba kawa pali Cisano kabili bwalepwa akasuba nga kawa pa Cibelushi). Inshiku shimo isha mitebeto mu mwaka ukubikako no mwaka walenga 7 no walenga 50 nasho baleshita ukuti amasabata. Pe Sabata takwaleba ukubomba umulimo nangu umo, kano fye bashimapepo abalebombela pa cifulo ca mushilo e bo basuminishe ukubomba imilimo. Mu myaka ya Masabata tabalingile ukulima amabala kabili abaHebere tabalepinda abaHebere banabo inkongole. Mu Mafunde ya kwa Mose ifyo abantu balingile ukukonka pe Sabata tafyakosele, nomba panono panono intungulushi sha mapepo shalelundako ifya kukonka ica kuti ilyo Yesu ali pano isonde, calekosela abantu ukusunga Isabata.—Ukufu. 20:8; Lebi 25:4; Luka 13:14-16; Kol. 2:16.

•  Ishekele.

  Ishekele lyali cipimo ico abaHebere balepiminako ukufina kwa fintu kabili lyali ni ndalama. Ishekele lyalefina magramu 11.4 Amashiwi ya kuti “icipimo ce shekele ilya pa cifulo ca kupepelapo” nalimo eyo balelanda pa kushininkisha ukuti ifyo bapima fya cine nelyo nafifina ukulingana ne cipimo ico basungiile pe tenti lya mushilo. Nalimo kwali ishekele lya kwi sano (ilyapusene na mashekele yambi) nelyo ica kupiminako ukufina ico basungiile kwi sano.—Ukufu. 30:13.

• Israele.

  Ishina ilyo Lesa ainike Yakobo. Pa nshita imo bonse abatuntwike muli Yakobo balebeta ukuti Israele. Abatuntwike mu bana abaume 12 aba kwa Yakobo ilingi line balebeta ukuti abana ba kwa Israele, ing’anda ya kwa Israele, abantu (abaume) ba kwa Israele nelyo abena Israele. Ishiwi lya kuti Israele balelibomfya na pa kulanda pa bufumu bwa mikowa 10 ubwa ku kapinda ka ku kuso ubwalekeene no bufumu bwa ku kapinda ka ku kulyo. Mu kupita kwa nshita batendeke kubomfya ili ishiwi pa kulanda pa Bena Kristu basubwa, “Israele ya kwa Lesa.”—Gal. 6:16; Ukute. 32:28; 2 Sam. 7:23; Rom. 9:6.

• Isunagoge.

  Ishiwi ilipilibula “ukulongana pamo; ibumba,” lelo mu Malembo ayengi lilanda pa cikuulwa nelyo icifulo umo abaYuda balelonganina pa kubelenga Amalembo, pa kusambilila, pa kushimikila abantu, na pa kupepa amapepo. Ilyo Yesu ali pano isonde, mwi tauni lyonse ilinono mwaleba isunagoge, e lyo mu matauni ayakalamba mwaleba amasunagoge yabili no kucilapo.—Luka 4:16; Imil. 13:14, 15.

• Italanti.

  Icipimo ica kulishe pa fipimo fya baHebere ifyo balepiminako ukufina kabili e ndalama ya kulishepo. Italanti lyalefina amakilogramu 34.2. Italanti lya baGriki lyalicepeleko pantu lyena lyalefina amakilogramu 20.4. (1 Imila. 22:14; Mat. 18:24).—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Itempele.

  Cikuulwa icali mu Yerusalemu ico abena Israele balepepelapo icapyene itenti lya mushilo ilyo balesenda fye. Solomone e wakuulile itempele lya kubalilapo kabili abena Babiloni balilyonawile. Itempele lya bubili ni Serubabele alikuulile, ilyo abena Israele bafumine ku Babiloni uko bali bankole kabili pa numa Herode Mukalamba alilikuulile cipya cipya. Mu Malembo, ilingi line ili itempele balelita fye ukuti “ing’anda ya kwa Yehova.” (Esra 1:3; 6:14, 15; 1 Imila. 29:1; 2 Imila. 2:4; Mat. 24:1)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B8 na pa B11.

• Itenti lya kukumaninamo na Lesa.

  E fyo baleita itenti lya kwa Mose e lyo ne tenti lya mushilo ilyo bapangile pa muku wa kubalilapo mu matololo.—Ukufu. 33:7; 39:32.

• Itenti lya mushilo.

  Itenti lya kupepelamo ilyo balesenda fye ilyo abena Israele balebomfya pa numa ya kufuma mu Egupti. Muli ili itenti balesungilamo icipao ca cipangano ica kwa Yehova icalelangilila ukuti Lesa e po ali, kabili e po baleya mu kutuula amalambo na mu kupepa. Inshita shimo ili itenti balita ukuti “itenti lya kukumaninamo.” Balipangiile ne mbao kabili balekupako insalu ishisuma isho balengelepo bakerubi. Lyakwete imiputule ibili. Umuputule wa kubalilapo balewita ukuti Umuputule wa Mushilo e lyo umuputule walenga bubili balewita ukuti Umuputule wa Mushilo Nga Nshi. (Yosh. 18:1; Ukufu. 25:9)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5.

• Itepe.

  Icipimo ico balepiminako ifintu ifyauma pamo nge ngano. Ici icipimo calingene no mutondo uo balepiminako ifya menshi. E ico mwi tepe mwaleingila amalita 22 (amakwarti 20 aya ngano). (Ukufu. 16:36; Esek. 45:10)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

•  Itete lya kupiminako.

  Itete lya kupiminako lyalepele imikono 6. Nga kulingana no mukono uwaseekele, lyalepele amamita 2.67; e lyo nga kulingana no mukono uwalepele sana, lyalepele amamita 3.11. (Esek. 40:3, 5; Ukus. 11:1)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Itete.

  Ishiwi ilyo babomfya nga balelanda pa fimenwa ifyapusanapusana ifimena mu ncende umwaba amenshi. Itete ilyo balandapo sana ni Arundo donax. (Yobo 8:11; Esa. 42:3; Mat. 27:29; Ukus. 11:1)—Moneni ITETE LYA KUPIMINAKO.

• Itumba lya pa cifuba.

  Ili lyali litumba ilyo babikilepo utumabwe utwakosa umutengo ilyo shimapepo mukalamba mu Israele alefwala pa cifuba lyonse ilyo aleingila mu Muputule wa Mushilo. Balelita ukuti “itumba lya pa cifuba ilya bupingushi” pantu e mwaleba Urimu na Tumimu, ifyo balebomfya pa kwishiba ifyo Yehova apingwile. (Ukufu. 28:15-30)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5.

K

• Kabu.

  Icipimo ica kupiminako ifyauma umwaleingila amalita 1.22 (amakwarti ya ngano 1.11). Pa kwishiba ifyo kabu yakulile balebuula ifyalebamo bafibika mu mutondo. (2 Isha. 6:25)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Kaisare.

  Ishina lya bena Roma ilya lupwa ilyaishileba ilumbo lya bakateka abena Roma. Augusti, Tiberi na Klaudi balibalumbula amashina mu Baibo, kabili nangu ca kuti Nero tabamulumbula ishina, ili ilumbo balelibomfya pa kulanda pali ena. Ishiwi lya kuti “Kaisare” balalibomfya na mu Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu nga balelanda pa Buteko.—Marko 12:17; Imil. 25:12.

• Kaldi; Abena Kaldi.

  Pa kubala ifi e fyo baleita icalo na bantu abaleikala mu ncende iyali pa kati ka mumana wa Tigrisi no wa Yufrate; Mu kuya kwa nshita, ifi fine e fyo batendeke ukwita icalo ca Babiloni conse na baleikalamo. Bambi abo baleita ati “abena Kaldi” bantu abasambilile ifya sayansi, amalyashi ya kale, indimi ne fya mu muulu, lelo abalecita ifinjelengwe kabili abalebukila ku ntanda.—Esra 5:12; Dan. 4:7; Imil. 7:4.

• Kalemba.

  Uwalekopolola Amalembo ya ciHebere. Ilyo Yesu aishile pano isonde ninshi ili ishiwi balibomfya nga balelanda pa bantu abaishibe sana Amafunde. Abaishibe sana Amafunde balesuusha Yesu.—Esra 7:6; Marko 12:38, 39; 14:1.

• Kalinda.

  Umuntu uwalelonda pa kuti abantu tababasanshile nelyo pa kuti abalwani beonaula ifintu, kabili ilingi line alelonda ubushiku. Kalinda nga amona abalwani alecenjesha abantu bakwe. Ilingi line bakalinda baleba pa fibumba fya musumba na pa mpungu pa kuti balemona abaleisa ilyo bashilapalama. Mu mampalanya bakasesema balebomba nga bakalinda mu luko lwa Israele, balesoka abantu pa bonaushi ubwali no kwisa.—2 Isha. 9:20; Esek. 3:17.

• Kanaani.

  Umwishikulu wa kwa Noa, kabili umwana umwaume uwalenga 4 uwa kwa Hamu. Imikowa 11 iyatuntwike muli Kanaani, mu kuya kwa nshita yatendeke ukwikala mu citungu cali ku kabanga ka bemba ya Mediterranean icali pa kati ka Egupti na Siria. Ici icitungu balecita ukuti “icalo ca Kanaani.”—Lebi 18:3; Ukute. 9:18; Imil. 13:19.—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B4.

• Kanakashi.

  Umukashi mwaice kabili ilingi line aleba musha.—Ukufu. 21:8; 2 Sam. 5:13; 1 Isha. 11:3.

• Kangalila.

  Umwaume uwakwata umulimo uukalamba uwa kusakamana no kucema icilonganino. Ico ishiwi lya ciGriki ilya kuti e·piʹsko·pos lilandapo sana kucingilila abo aletungulula. Ishiwi lya kuti “kangalila” ne shiwi  lya kuti “eluda” (pre·sbyʹte·ros) yalanda pa cifulo cimo cine mu cilonganino ca Bena Kristu. Ishiwi lya kuti “eluda” lilanda pa mibele ya muntu uo basonta iilanga ukuti mukalamba, e lyo ishiwi lya kuti “kangalila” lilanda sana pa milimo iyo umuntu uo basonta abomba.—Imil. 20:28; 1 Tim. 3:2-7; 1 Pet. 5:2.

• Kapitao.

  Intungulushi ya mu buteko bwa Babiloni iyakwete icifulo icacepeleko pa cifulo cakwete intungulushi iikalamba. Bakapitao abo balandapo mu Baibo, e baleangalila abaume aba mano abali mu buteko bwa Babiloni. Bakapitao balibalandapo na pa nshita Dariusi umwina Madai aleteka.—Dan. 2:48; 6:7.

• Kapu.

  Icipimo icinono sana ica kupiminako ifya menshi ico balandapo mu Baibo. Mu citabo beta ukuti Jewish Talmud, balondolola ukuti muli hini imo mwaleingila amakapu 12. Kanshi muli kapu imo mwaleingila amalita 0.31. (Lebi 14:10)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Kaseebanya.

  Ili e shina ililondolola Satana mu Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ilyalola mu kuti “Uwa lwambo.” Satana balimwinike ati Kaseebanya pantu e waba pa ntanshi mu kubepesha Yehova no kumuseebanya, mu kusuusha ifyo alanda no kuseebanya ishina lyakwe ilya mushilo.—Mat. 4:1; Yoh. 8:44; Ukus. 12:9.

• Kasesema.

  Uo Lesa atuma ukuyaeba abantu ifyo alepanga ukucita. Bakasesema e balelandilako Lesa. Tabalesobela fye ifya ku ntanshi, lelo bale-eba na bantu ifyo Yehova alebasambilisha, amafunde yakwe no bupingushi bwakwe.—Amose 3:7; 2 Pet. 1:21.

• Kasia.

  Ifyanunkila ifyo balefumya ku cimuti ca kasia (Cinnamomum cassia), icapalana ne cimuti ca kinamone. Kasia baleibika ku fintu pa kuti finunkile kabili baleibomfya na pa kupanga amafuta ya kusubilako.—Ukufu. 30:24; Amalu. 45:8; Esek. 27:19.

• Kawikishanya.

  Umuntu uulenga abashumfwana batendeka ukumfwana. Amalembo yalanda ukuti Mose ali kawikishanya wa cipangano ca Mafunde, na Yesu ukuti ali kawikishanya wa cipangano cipya.—Gal. 3:19; 1 Tim. 2:5.

• Kemoshe.

  Lesa mukalamba uwa bena Moabu.—1 Isha. 11:33.

• Kislevu.

  Ilyo abaYuda bafumine ku Babiloni, ifi e fyo batendeke ukwita umweshi walenga 9 muli kalenda ya baYuda iya mushilo no mweshi walenga butatu muli kalenda ya bantu. Uyu umweshi waletendekela pa kati ka November ukuyafika pa kati ka December. (Nehe. 1:1; Seka. 7:1)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Korali.

  Icintu icakosa icaba nge libwe icipangwa na mafupa ya tunama utunono sana utwa muli bemba. Amakorali yasangwa muli bemba kabili yaba mu malangi ayalekanalekana. Yamo yaba ayakashika, ayabuuta na yafiita. Amakorali yafulile maka maka muli Bemba Wakashika. Mu nshita balelemba Baibo, amakorali yakashika yali no mutengo sana, kabili baleyabomfya pa kupanga ubulungu ne fya kuiyemfeshako fimbi.—Amapi. 8:11.

• Kore.

  Icipimo ca kupiminako ifintu ifyauma ne fya menshi. Muli ici cipimo mwaleingila amalita 220 (amagaloni 58.1/amakwarti 200), nga kupima ukubomfya umutondo. (1 Isha. 5:11)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Kristu.

  Ilumbo lya kwa Yesu ilyo bapilibula kwi shiwi lya ciGriki ilya kuti Khri·stosʹ. Lipilibula cimo cine ne shiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti “Mesia” nelyo “Uwasubwa.”—Mat. 1:16; Yoh. 1:41.

• Krusoliti.

  Ilibwe ilya mutengo ilimoneka nge glasi kabili limoneka ilya mutuntula (yelo) nelyo ilya katapakatapa (grini).—Ulwimbo 5:14.

L

• Lebi; Umwina Lebi.

  Umwana wa kwa Yakobo uwalenga butatu uo afyele  muli Leya; no mukowa uo bainikeko ishina lyakwe. Mu bana bakwe abaume batatu e mwafumine amabumba yatatu aya bena Lebi. Inshita shimo, amashiwi ya kuti “abena Lebi” yalanda pa mukowa onse, lelo ilingi line ulupwa lwa kwa Aarone ulwa bashimapepo tabalupendelako. Umukowa wa bena Lebi tabaupeeleko impanga mu Calo ca Bulayo, lelo imikowa imbi yalipeele umukowa wa bena Lebi imisumba 48 mu calo conse.—Amala. 10:8; 1 Imila. 6:1; Heb. 7:11.

• Lepta.

  Akandalama ka baYuda aka mukuba nelyo aka cela ico basaakanyamo umukuba akacepeshe mu nshita balelemba Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu. Mu maBaibo yambi bapilibula ukuti “mite.” (Marko 12:42; Luka 21:2; amafutunoti.)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Lesa wa cine.

  E fyo bapilibula ishiwi lya ciHebere ililanda pali “Lesa.” Amashiwi ya kuti “Lesa wa cine” yalalanga ubupilibulo bwa cine ubwa mashiwi ayo babomfya mu malembo ya ciHebere.—Ukute. 5:22, 24; 46:3; Amala. 4:39.

• Levayatani.

  Icinama ca mu menshi. Levayatani iyo balandapo pali Yobo 3:8 na 41:1, nalimo ni ng’wena nelyo inama imbi iikalamba kabili iya maka iya mu menshi. Pa Amalumbo 104:26, Levayatani iyo balandapo nalimo cisabi icikalamba ico beta ukuti whale. Mu malembo yambi babomfya ishiwi lya kuti Levayatani mu mampalanya, talimininako inama iili yonse.—Amalu. 74:14; Esa. 27:1.

M

• Mahalati.

  Ishiwi ilyo bakemba bafwile balebomfya ilyaba mu tulembo twa pa muulu mu Amalumbo 53 na 88. Ili ishiwi nalimo lyalipalene ne shiwi ukwafumine ishiwi lya ciHebere ilipilibula “ukunaka; ukulwala.” Ici nalimo cilanga fye ukuti iciunda ca lwimbo caleba ica bulanda, nga filya fine amashiwi yaba muli ishi inyimbo shibili mu Amalumbo 53 na 88 yomfwika.

• Maina.

  Mwi buuku lya kwa Esekiele baita ukuti mane. Icipimo balepiminako ukufina kwa fintu kabili pa nshita imo ine yali ni ndalama. Ukulingana ne fya kale ifyo basanga, maina imo yalingene na mashekele 50, kabili ishekele limo lyalefina amagramu 11.4. Kanshi maina iyo balandapo mu Malembo ya ciHebere yalefina amagramu 570. Nalimo kwali na maina iyo balebomfya kwi sano, nga filya kwali umukono balebomfya kwi sano. Mu Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu, maina imo yalingene na madrakima 100. Yalefina amagramu 340. Ama maina 60 yalelingana ne talanti limo. (Esra 2:69; Luka 19:13)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Makanta.

  Imisango iyalekanalekana iya fipaso ifyenda mu mabumba pa kukuuka. Ukulingana na Mafunde ya kwa Mose, makanta yali iyasanguluka. Makanta iingi iyalelya conse ico yasanga kabili iyaleonaula ifintu ifingi baleimona ukuti cinkunka.—Ukufu. 10:14; Mat. 3:4.

• Makedonia.

  Icitungu ca ku kapinda ka ku kuso aka Grisi icaishileishibikwa sana ilyo Alekisanda Mukalamba aleteka. Tacali ulubali lwa Grisi mpaka abena Roma bacimfya Grisi. Makedonia yali citungu ca bena Roma ilyo umutumwa Paulo aile ku Europe pa muku wa kubalilapo. Paulo aile ku Makedonia imiku itatu. (Imil. 16:9)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B13.

• Malaika Mukalamba.

  Aya amashiwi yalola mu kuti “umukalamba wa bamalaika.” Ishiwi lya kuti “umukalamba” lipilibula ukuti “uwakwata icifulo icikalamba” nelyo “intungulushi.” Ifi ili ishiwi lipilibula e lyo ne fi Baibo yalanda fye ukuti “malaika mukalamba,” filanga ukuti kwaba fye malaika mukalamba umo. Baibo ita uyu malaika mukalamba ukuti Mikaele.—Dan. 12:1; Yuda 9; Ukus. 12:7.

•  Malkamu.

  Nalimo uyu e lesa baleita ati Moleke, lesa umukalamba uwa bena Amone (Sefa. 1:5)—Moneni MOLEKE.

• Mana.

  Ifya kulya ifyo abena Israele balelya sana ilyo bali mu matololo pa myaka 40. Yehova e walebapeela mana. Mu cisungusho yaleba pa mushili pa muulu wa muume cila lucelo, ukufumyako fye pa bushiku bwe Sabata. Ilyo abena Israele baimwene pa muku wa kubalilapo balandile abati, “Tunshi utu?” nelyo mu ciHebere, “man huʼ?” (Ukufu. 16:13-15, 35) Mu Malembo yambi baita ukuti “ingano sha ku muulu” (Amalu. 78:24), ‘ifya kulya ukufuma ku muulu’ (Amalu. 105:40) ne “fya kulya fya ba maka” (Amalu. 78:25). Yesu na o alilandile pali mana mu mampalanya.—Yoh. 6:49, 50.

• Marbele.

  Ilibwe ilyacindama iliba mu malangi ayalekanalekana. Amabwe ya marbele yamo yaba ayabuuta, yambi yaba aya gre, yambi yaba ayakashikila (brown), yambi yaba aya mutuntula (yelo), yambi yaba ayakashika, yambi yaba aya katapakatapa (grini) e lyo yambi yaba ayafiita. Muli aya amabwe mulaba ne mishilwa.—Ulwimbo 5:15.

• Maskili.

  Ishiwi lya ciHebere ilishaishibikwa umo lyalola ilyaba mu tulembo twa pa muulu pa Amalumbo 13. Nalimo lipilibula ukuti “umushikakulo wa kutontonkanyapo sana.” Bamo batontonkanya ukuti ishiwi ilyaba nge li ilyo bapilibula ukuti ‘aba mano ilyo balebomba,’ nalimo lipilibula cimo cine.—2 Imila. 30:22; Amalu. 32:Utulembo twa pa muulu.

• Merodaki.

  Lesa mukalamba uwa musumba wa Babiloni. Ilyo imfumu ya Babiloni na Hamurabi uwalepanga amafunde balengele umusumba wa Babiloni waba e musumba uukalamba uwa calo ca Babiloni, Merodaki (nelyo Marduki) alicindamineko ica kuti alicilile balesa abengi abaliko kale, kabili e waishileba lesa mukalamba pali balesa bonse aba bena Babiloni. Mu kupita kwa nshita, ishina lya kuti Merodaki (nelyo Marduki) balilifumishepo bapyanikapo ilumbo lya kuti “Belu” (“Umwine”), kabili abantu abengi batendeke ukwita Merodaki ati Bel.—Yer. 50:2.

• Mesia.

  Ili ishiwi lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilipilibula ukuti “uo basuba” nelyo “uwasubwa.” Ishiwi lya ciGriki ilyo bapilibula ukuti “Kristu” na lyo lipilibula cimo cine.—Dan. 9:25; Yoh. 1:41.

• Miktamu.

  Ishiwi lya ciHebere ilyo babomfya mu tulembo twa pa muulu mu malumbo ayali 6 (Amalu. 16, 56–60). Ili ishiwi talyaishibikwa bwino umo lyalola nangu ca kuti nalimo kuti lyakwata ubupilibulo bumo bwine ne shiwi lya kuti “ifilembo.”

• Milkomu.

  Lesa uo abena Amone balepepa, nalimo uyu lesa e Moleke wine. (1 Isha. 11:5, 7) Ilyo imyaka ya kuteka kwa kwa Solomone yali mupepi no kupwa, alikuulile uyu lesa wa bufi ififulo fya kupepelapo.—Moneni MOLEKE.

• Milo.

  Apalundumana apo bakuulile Umusumba wa kwa Davidi. Nalimo lyaleba liloba baletuulika mu mbali ye linga pa kuti balicingilile, nelyo ifintu fimbi ifyo balebomfya pa kucingilila ilinga.—2 Sam. 5:9; 1 Isha. 11:27.

• Moleke.

  Lesa uo abena Amone balepepa; nalimo uyu lesa e o baleita no kuti Malkamu, Milkomu nelyo Moloke. Nalimo ili lyali lilumbo lya kwa uyu lesa, talyali lishina lyakwe. Amafunde ya kwa Mose yalandile ukuti onse uwatuula umwana wakwe kuli Moleke bafwile ukumwipaya.—Lebi 20:2; Yer. 32:35; Imil. 7:43.

• Moloke.—

  Moneni MOLEKE.

• Mukaanya Kristu.

  Ili ishiwi lya ciGriki lipilibula ifintu fibili. Lipilibula uukanya Kristu, nelyo uumulwisha. Kuti lyapilibula no kuti Kristu wa bufi, nelyo umuntu uuimona kwati emininako Kristu. Abantu bonse, utubungwe nelyo amabumba ababepa ukuti bemininako Kristu nelyo abalanda ukuti ni ba Mesia nangu abalwisha Kristu na basambi bakwe kuti babeta ukuti ni bamukaanya Kristu.—1 Yoh. 2:22.

• Muri.

  Ifinyamuti ifyanunkila ifyo balefumya ku fimpusa fya myunga ifyalekanalekana nelyo ku tumuti uto beta ati Commiphora. Muri yaleba pa fyo  balesaakanya pa kupanga amafuta ya mushilo aya kusubilako. Baleibika ku fya kufwala na pa busanshi pa kuti finunkile kabili baleibika na mu mafuta balebomfya pa kucina umuntu e lyo na mu mafuta ya kusuba pa mubili. Muri baleisuba na ku fitumbi ilyo bashilaya mu kushiika.—Ukufu. 30:23; Amapi. 7:17; Yoh. 19:39.

• Muti-labene.

  Ishiwi ilyaba mu tulembo twa pa muulu mu Amalumbo 9. Ili ishiwi kale lyalepilibula ukuti “ulwimbo lwa mwana umwaume uufwile.” Bamo balanda ukuti ili ishiwi lyali lishina nelyo amashiwi ya kwiswila aya lwimbo ulwaishibikwe sana ayo balelanda pa kwimba ili ilumbo.

• Mutungwi.

  Umwaume uo batungula ifya mfwalo. Ilingi line bamutungwi balebasala ukulabombela kwi sano pa kuti balesakamana namfumu na bakanakashi ba mfumu. Ili ishiwi balilibomfya na pa kulanda pa mwaume uo bashatungula ifya mfwalo, lelo uwalebombela kwi sano. Balilibomfya na mumampalanya pa kulanda pa ‘basalapo ukuba bamutungwi pa mulandu wa Bufumu,’ e kutila abasalapo ukukanaupa pa kuti balebomba sana umulimo wa kwa Lesa.—Mat. 19:12; Este. 2:15; Imil. 8:27.

N

• Nakabumba.

  Uubumba ifipe pamo nga inongo ne fipe fimbi. Ishiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti nakabumba lyalola mu kuti “uupanga.” Ifyo nakabumba akwata amaka pe bumba, ilingi line filangilila ifyo Yehova akwata amaka pa bantu na pa nko.—Esa. 64:8; Rom. 9:21.

• Namfumu wa mu muulu.

  Ilumbo lya kwa lesa mwanakashi uo abena Israele abapondokele Lesa balepepa mu nshiku sha kwa Yeremia. Bamo batila ili ilumbo lilanda pali lesa mwanakashi uwa bena Babiloni uo baleita ukuti Ishtar (Astarte). Ishina lya kwa lesa wa bena Sumeri uwabalilepo ni Inana, ilyalola mu kuti “Namfumu wa mu Muulu.” Ukulunda pali ifi basumine ukuti ali ni lesa wa mu muulu, basumine no kuti ali ni lesa mwanakashi uwa bufyashi. Astarte bamwita no kuti “Umwanakashi wa mu Muulu” mu fyalembwa fya bena Egupti.—Yer. 44:19.

• Nardi.

  Amafuta ayanunkila ayalemoneka ayakashikila, ayo balefumya ku kamuti baleita ati spikenard (Nardostachys jatamansi). Apo amafuta ya Nardi yali aya mutengo, ilingi line baleyasakanya na mafuta ayashakwete umutengo, kabili inshita shimo yaleba aya bufi. E co Marko na Yohane balandiile ukuti “nardi ya cine cine” e yo basubile Yesu.—Marko 14:3; Yoh. 12:3.

• Nehilote.

  Ili ishiwi lyaba mu tumashiwi twa pa muulu utwaba pa Amalumbo 5, kabili talyaishibikwa umo lyalola. Bamo batila cali cilimba ca kupuutamo, pantu batila ili shiwi lyalipalana ne shiwi lya ciHebere ilyapalana ne shiwi lya kuti cha·lilʹ (umutoolilo). Na lyo line, nalimo cali ciunda ca lwimbo.

• Netinimu.

  Abashali abena Israele abalebombela pe tempele. Ili ishiwi lya ciHebere lipilibula ukuti “Abapeelwe,” e kuti abapeelwe pa kuti balebombela pe tempele. Cimoneka kwati abaNetinimu abengi batuntwike mu bena Gibeone abo Yoshua apeele umulimo wa “kuteba inkuni no kutapa amenshi ya lukuta na ya pa ciipailo ca kwa Yehova.”—Yosh. 9:23, 27; 1 Imila. 9:2; Esra 8:17.

• Nisani.

  Ili e shina ilipya ilyo abaYuda bainike umweshi wa Abibu ilyo babwelele muli bunkole ku Babiloni. Abibu wali mweshi wa kubalilapo muli kalenda iyo abaYuda balemona ukuti ya mushilo kabili wali mweshi walenga 7 muli kalenda iyo abantu bonse balekonka. Uyu mweshi waletendekela pa kati ka March kabili walepwila pa kati ka April. (Nehe. 2:1)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

 O

• Oma.

  Icipimo icalingene ne cipe icingengilamo amalita ukucilako panono pali yabili (amakwarti yabili), nelyo icipimo cimo pa fipimo 10 ifyaleingila mwi tepe. (Ukufu. 16:16, 18)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

P

• Paradaise.

  Parka iisuma nelyo ibala ilisuma. Icifulo ca musango uyu ica kubalilapo cali ni Edeni iyo Lesa apangiile abantu bakubalilapo Adamu na Efa. Ilyo Yesu alelanda ne cipondo ico bapoopeele pa cimuti ca kucushiwilwapo mupepi na po bamupoopeele, alandile ati isonde likaba paradaise. Cimoneka kwati paradaise balandapo pali 2 Abena Korinti 12:4 ni paradaise iikabako ku ntanshi, kabili paradaise iyo balandapo pa Ukusokolola 2:7 ni paradaise ya ku muulu.—Ulwimbo 4:13; Luka 23:43.

• Pentekoste.

  Umutebeto walenga bubili pa mitebeto itatu iyo abaYuda abaume bonse balingile ukulasefya mu Yerusalemu. Ishiwi lya kuti Pentekoste lipilibula ukuti “Ubwalenga 50 (Ubushiku).” Ili e shiwi babomfya mu Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu pa kulanda pa mutebeto uo beta mu Amalembo ya ciHebere ukuti Umutebeto wa Kuseepa nelyo Umutebeto wa Milungu. Balesefya uyu umutebeto pa bushiku bwalenga 50 ukutendekela ukupenda pa Nisani 16.—Ukufu. 23:16; 34:22; Imil. 2:1.

• Persia; abena Persia.

  Icalo na bantu abo ilingi line balumbwila pamo na bena Madai, kabili cimoneka kwati abena Persia bali lupwa na bena Madai. Kale sana abena Persia baleikala fye lwa ku kapinda ka ku kuso mu mpanga iyabatama iya mu Iran. Ilyo Sailasi Mukalamba aleteka (uo abasambilila ilyashi lya kale bamo balanda ukuti wishi ali mwina Persia e lyo nyina ali mwina Madai), abena Persia batendeke ukutungulula abena Madai nangu ca kuti ubufumu bwabo bwalitwalilile ukuba ubwa mitundu ibili. Sailasi alicimfishe Ubufumu bwa Babiloni mu 539 ninshi Yesu talaisa pano isonde kabili alisuminishe abaYuda abo basendele bunkole ukuti babwelelemo ku calo cabo. Ubufumu bwa bena Persia ku kabanga bwafikile ku Mumana wa Indus e lyo ku masamba bwafikile kuli Bemba wa Aegean. Abena Persia e baletungulula abaYuda mpaka ilyo Alekisanda Mukalamba acimfishe abena Persia mu 331 ninshi Yesu talaisa pano isonde. Daniele alimwenene libela Ubufumu bwa Persia mu cimonwa, kabili balibulumbulapo na mwi buuku lya mu Baibo ilya kwa Esra, ilya kwa Nehemia na mwi buuku lya kwa Estere. (Esra 1:1; Dan. 5:28; 8:20)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B9.

• Pimu.

  Ilibwe lya kupiminako ukufina kabili umutengo abaPelishiti balelipilisha abantu pa kubanoonena ifyela ifyapusanapusana. Pa mabwe ayengi aya kupiminako ukufina ayo abashula ifya kale basanga mu Israele paliba ifilembo fya ciHebere ca kale ifye shiwi lya kuti “pimu”; ilingi line aya mabwe yafina ukucepako panono pa magramu 8, kabili yalicilako panono pali hafu ye shekele.—1 Sam. 13:20, 21.

• Pomegranate.

  Icisabo icimoneka kwati liapele, icakwata kamo pa muulu akapala iluba. Ici icisabo cakwata icipapa icakosa kabili mu kati calikwata sana amenshi ne nseke ishinono ishakashika. Ica kufwala ca kwa shimapepo mukalamba icabula amaboko ica bluu baliciyemfeshe no twalemoneka nga utumapomegranate, kabili pa nceshi shibili ishali pa ntanshi ye tempele isho baleita ukuti Yakini na Boasi napo balibikilepo ifyalemoneka nga amapomegranate.—Ukufu. 28:34; Impe. 13:23; 1 Isha. 7:18.

• Porneia.—

  Moneni UBULALELALE.

• Purimu.

  Umutebeto walebako cila mwaka pa 14 na pa 15 mu mweshi  wa Adari. Pali uyu umutebeto balesefya ifyo abaYuda bapuswike ilyo balefwaya ukubalofya mu nshiku sha kwa Namfumu Estere. Ishiwi lya ciHebere ilya kuti pu·rimʹ lyalola mu kuti “ifipendwilo.” Ishina lya kuti Umutebeto wa Purimu, nelyo Umutebeto wa Fipendwilo balifumishe kuli filya Hamani apendwile pa kuti eshibe ubushiku ali no kulofya abaYuda.—Este. 3:7; 9:26.

R

• Rahabu.

  Ishiwi ilyo babomfya mu mampalanya mwi buuku lya kwa Yobo, ilya Amalumbo ne lya kwa Esaya (talilanda pali Rahabu umwanakashi uo balandapo mwi buuku lya kwa Yoshua). Ifyaba mwi buuku lya kwa Yobo filenga twaishiba ukuti Rahabu balandapo ni shimweshimwe wa muli bemba; mu mabuuku yambi uyu shimweshimwe wa muli bemba e fyo beta Egupti mu mampalanya.—Yobo 9:13; Amalu. 87:4; Esa. 30:7; 51:9, 10.

S

• Safiri.

  Ilibwe lya mutengo sana ilimoneka nge glasi. Amabwe ya safiri yaba mu malangi yalekanalekana, na lyo line amabwe ya safari aya blu e yo abantu batemwa sana. Amabwe ya safari ayo balandapo mu Baibo nalimo yali aya blu.—Ulwimbo 5:14.

• Samaria.

  Umusumba uukalamba uwa bufumu bwa mikowa 10 iya bena Israele pa myaka nalimo 200, kabili e fyo baleita ne ncende ya ubu ubufumu yonse. Uyu umusumba baupangiile pa lupili ulo baleita ukuti Samaria. Ilyo Yesu ali pano isonde, umusumba uwali pa kati ka Galili iyabelele ku kapinda ka kuso na Yudea iyabelele ku kapinda ka ku kulyo, balewita ukuti Samaria. Ilingi line Yesu talefwaya ukubila muli iyi ncende ilyo aleya alebila imbila nsuma, lelo inshita shimo alepitamo kabili alelanda na baleikalamo. Petro alibomfeshe kii yalenga bubili iya Bufumu iya mampalanya ilyo abena Samaria bapokelele umupashi wa mushilo. (1 Isha. 16:24; Yoh. 4:7; Imil. 8:14)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B10.

• Sanhedrini.

  Icilye icikalamba ica baYuda icali mu Yerusalemu. Ilyo Yesu ali pano isonde, muli ici cilye mwaleba abantu 71, ukubikako shimapepo mukalamba na bambi abalipo bashimapepo mukalamba, balupwa lwa bashimapepo mukalamba, abakalamba, imitwe ya mikowa ne mitwe ya ndupwa, e lyo na bakalemba.—Marko 15:1; Imil. 5:34; 23:1, 6.

• Satana.

  Lishiwi lya ciHebere ilyalola mu kuti “Uulwisha.” Mu ndimi isho balembeelemo Baibo pa kubala, ili ishiwi lipilibula Satana Kaseebanya, Umulwani mukalamba uwa kwa Lesa.—Yobo 1:6; Mat. 4:10; Ukus. 12:9.

• Selah.

  Ishiwi ilyo balebomfya mu nyimbo nelyo mu mishikakulo ilyaba mwi buuku lya Amalumbo na muli Habakuki. Ili ishiwi kuti lyapilibula ukupemwina ilyo umuntu aleimba nelyo ukupemwina kwa lwimbo, nangu muli fyonse fibili, pa kuti uuleimba ekale tondolo kabili atontonkanyepo sana nelyo pa kuti ifishinka ifili mu fyo acilaimba nelyo ukulanda fyumfwike sana. Muli Septuagint ya ciGriki ili ishiwi balilembele ati di·aʹpsal·ma, kabili balipilibula ukuti “ulwimbo lwaiminina.”—Amalu. 3:4; Haba. 3:3.

• Seu.

  Lesa mukalamba uwa baGriki abalepepa balesa abengi. Ilyo Barnaba ali mu Lustra, abantu bamwene kwati ni Seu. Pa fya kale ifyo basangile mu Lustra palilembelwe amashiwi ya kuti “bashimapepo ba kwa Seu” na ya kuti “Seu lesa wa kasuba.” Ubwato ubo Paulo aninine pa kufuma pa cishi ca Melita bwalikwete icipampa ku ntashi ico balembelepo ukuti “Abana Abaume ba kwa Seu,” e kutila bampundu, umo ali ni Castor e lyo umbi ali ni Pollux.—Imil. 14:12; 28:11.

• Sheminiti.

  Ishiwi balebomfya mu nyimbo ilipilibula ukuti “icalenga 8,” nalimo ilyo balebomfya nga balelanda pa ciunda ca panshi. Nga balelanda pa filimba, ili ishiwi lifwile lyalelanda pa filimba ifyalefumya iciunda icatikama. Nga balelanda pa nyimbo, ili ishiwi lifwile lyalelanda pa bantu  abaleimba abalekonka mu filimba ifishilelilisha.—1 Imila. 15:21; Amalu. 6:Utulembo twa pa muulu; 12:Utulembo twa pa muulu.

• Sheol.

  Ishiwi lya ciHebere ilipilibula cimo cine ne shiwi lya ciGriki ilya kuti “Hades.” Ili ishiwi balipilibula ukuti “Inshiishi” (icilembo ca kubalilapo cilakula), kabili lilanda pa nshiishi ya bantu bonse, te pa nshiishi ya muntu umo umo.—Ukute. 37:35; Amalu. 16:10; Imil. 2:31 (amafutunoti).

• Shibati.

  E fyo abaYuda baleita umweshi walenga 11 pali kalenda iyo abaYuda balemona ukuti ya mushilo no mweshi walenga 5 muli kalenda iyo abantu bonse balekonka ilyo babwelele ukufuma ku Babiloni uko babasendele bunkole. Uyu mweshi waletendekela pa kati ka January kabili walepwila pa kati ka February. (Seka. 1:7)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Shimapepo mukalamba.

  Mu Mafunde ya kwa Mose, uyu shimapepo e waleimininako abantu bonse kuli Lesa kabili e waleangalila bashimapepo bonse. E o basuminishe fye ukwingila mu Muputule wa Mushilo Nga Nshi, uwali mu kati sana ake tenti lya mushilo na mwi tempele. Aleingilamo fye umuku umo mu mwaka pa Bushiku bwa Cifuta Mulandu. Amashiwi ya kuti “shimapepo mukalamba” balayabomfya nga balelanda na pali Yesu Kristu.—Lebi 16:2, 17; 21:10; Mat. 26:3; Heb. 4:14.

• Shimapepo.

  Umwaume uwaleimininako Lesa ku bantu abo alebombela. Alebasambilisha pali Lesa na pa mafunde yakwe. Bashimapepo baleimininako na bantu kuli Lesa, baletuula amalambo kabili balelandilako no kupaapaatilako abantu. Ilyo kushilaba Amafunde ya kwa Mose, imitwe ya ndupwa e yalebomba nga bashimapepo mu ndupwa sha iko. Ukulingana na Amafunde ya kwa Mose, abaume aba mu lupwa lwa kwa Aarone uwa mu mukowa wa kwa Lebi e baleba bashimapepo. Abaume abena Lebi abashala baleafwilisha bashimapepo. Ilyo icipangano cipya capangilwe, Israele ya ku mupashi e yaishileba uluko lwa bashimapepo, kabili Yesu Kristu e wali Shimapepo Mukalamba.—Ukufu. 28:41; Heb. 9:24; Ukus. 5:10.

• Shohamu.

  Ilibwe lya mutengo, umusango we libwe lya agate ilyakosa, nelyo umwaba ilibwe lya kalkedone. Mu libwe lya shohamu mwaliba amalangi ayabuuta, ayafiita, ayakashikila, ayakashika, ayafiitulukila nelyo ayakatapakatapa (green). Ifya kufwala ifyaibela ifya kwa shimapepo mukalamba fyalekwata ili ilibwe.—Ukufu. 28:9, 12; 1 Imila. 29:2; Yobo 28:16.

• Sibani.

  E fyo abaYuda baleita umweshi walenga butatu pali kalenda iyo abaYuda balemona ukuti ya mushilo no mweshi walenga 9 muli kalenda iyo abantu bonse balekonka ilyo babwelele ukufuma ku Babiloni uko babasendele bunkole. Uyu mweshi waletendekela pa kati ka May kabili walepwila pa kati ka June. (Este. 8:9)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Sione; Ulupili lwa Sione.

  Ishina lya musumba wa bena Yebusi uwakwete amalinga ayakosa uwabelele pa lupili lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Yerusalemu. Ilyo Davidi apokele uyu musumba, mulya mwine e mo akuulile isano lyakwe, kabili batendeke ukwita uyu umusumba ukuti “Umusumba wa kwa Davidi.” (2 Sam. 5:7, 9) Ulupili lwa Sione lwaishileba ulupili lwa mushilo ulwa kwa Yehova maka maka ilyo Davidi atweleko Icipao ca Cipangano. Mu kupita kwa nshita incende apali itempele pa Lupili lwa Moria nayo batendeke ukuita ukuti Sione, kabili inshita shimo na Yerusalemu yonse baleita ukuti Sione. Ilingi line mu Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu ili ishiwi balibomfya mu mampalanya.—Amalu. 2:6; 1 Pet. 2:6; Ukus. 14:1.

•  Siria; Abena Siria.—

  Moneni ARAMU; ABENA ARAMU.

• Sivu.

  Ishina lya pa kubala ilya mweshi walenga bubili muli kalenda iyo abaYuda balemona ukuti ya mushilo kabili umweshi walenga 8 muli kalenda iyo abantu bonse balekonka. Waletendekela pa kati ka April kabili walepwila pa kati ka May. Mu citabo ca Jewish Talmud na mu fyalembwa fimbi ifyo balembele ilyo abaYuda babwelele ukufuma ku Babiloni uko babasendele bunkole, uyu mweshi bawita ukuti Iyyar.—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Suriti.

  Ifinshoko fibili ifikalamba ifya bemba ifishali ifyashika ifyali mupepi na Libya, ku North Africa, ifyo abale-enda na mato pali bemba kale baletiina ukupitamo pa mulandu wa kuti mumbali mwali sana umucanga pa mulandu wa kwenda kwa menshi ayalesesha umucanga cila nshita. (Imil. 27:17)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B13.

T

• Tamusi.

  (1) Ishina lya kalubi ako abanakashi abaHebere abapondokele Lesa balooseshe mu Yerusalemu. Abantu bamo batila pa kubala Tamusi ali ni mfumu iyo abantu basangwile kalesa ilyo afwile. Mu fyalembwa fya bena Sumeri, Tamusi bamwita ukuti Dumusi kabili bamulondolola ukuti ali mulume nelyo umutemwikwa wa kwa Inana (abena Babiloni balemwita ukuti Ishtar) lesa mwanakashi uwa bufyashi. (Esek. 8:14) (2)  Ili e shina ilyo abaYuda bainike umweshi walenga 4 ilyo babwelele muli bunkole ku Babiloni. Uyu umweshi wali muli kalenda iyo abaYuda balemona ukuti ya mushilo kabili wali mweshi walenga 10 muli kalenda iyo abantu bonse balekonka. Uyu umweshi waletendekela pa kati ka June kabili walepwila pa kati ka July.—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Tartari.

  Mu Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ili ishiwi lilanda pali filya bamalaika abashaumfwilile Lesa ilyo Noa ali pano isonde baba kwati baba mu cifungo. Filya babomfya ishiwi lya kuti tar·ta·roʹo (‘ukupoosa mu Tartari’) pali 2 Petro 2:4 tacipilibula ukuti “bamalaika ababembwike” babapoosele mu Tartari iyo abashipepa Lesa wa cine basuminamo (e kutila, icifungo ca panshi kabili icifulo icafiita umwaba tulesa utushacindama sana). Lelo cipilibula ukuti Lesa alibatamfishe ku muulu uko baleikala kabili alibapokele ne milimo balebomba kabili alengele baba kwati baba mu mfiifi iyafiitisha pa kuti belaishiba ifyo Lesa apanga ukucita ifyaba mu lubuuto. Kabili filya baba kwati baba mu mfiifi, cilangililo ca cintu icikabacitikila ico Amalembo yalangilila ukuti bakonaulwa umuyayaya pamo na kateka wabo Satana Kaseebanya. E ico ishiwi lya kuti Tartari lilangilila ukuti Lesa amona bamalaika abapondweke ukuti ba panshi sana. Ili ishiwi lyalipusana ne shiwi lya kuti “icilindi icabula impela” ilyo Baibo ilandapo pa Ukusokolola 20:1-3.

• Tebete.

  Ilyo abaYuda babwelele muli bunkole ku Babiloni, ifi e fyo baleita umweshi walenga 10 muli kalenda iyo abaYuda balemona ukuti ya mushilo kabili wali mweshi walenga 4 muli kalenda iyo abantu bonse balekonka. Uyu umweshi waletendekela pa kati ka December kabili walepwila pa kati ka January. Ilingi line uyu mweshi bawita ukuti “umweshi walenga 10.” (Este. 2:16)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B15.

• Terafimu.

  Tulesa twa lupwa nelyo utulubi uto limo limo baleipushako ifikacitika ku ntanshi. (Esek. 21:21) Tumo twali ubukulu nga umuntu umwaume kabili twalemoneka fye nga umwaume, lelo tumbi twena twalicepeleko.  (Ukute. 31:34; 1 Sam. 19:13, 16) Ifyo abashula ifya kale basanga mu Mesopotamia filanga ukuti ukukwata utulubi twa terafimu kwalelanga uwali no kukwata ubupyani bwa lupwa. (Nalimo uyu e mulandu Rakele asendeele utulubi twa terafimu utwa kwa wishi.) Ifi te fyo cali mu Israele nangu ca kuti mu nshiku sha bakapingula ne sha shamfumu, abantu balebomfya utulubi twa terafimu, kabili twali pa fintu ifyo Imfumu Yoshia iyali ne cishinka yaonawile.—Abapi. 17:5; 2 Isha. 23:24; Hos. 3:4.

• Tishri.—

  Moneni ETANIMU na Ifyebo Fyalundako pa B15.

U

• Ububani bwabuuta.

  Ifinyamuti ifyauma ifya ku fimuti ne fimpusa fya musango beta ati Boswellia. Nga bafyoca fyalenunkila bwino. Ubu ububani balebusaakanya ne fintu fimbi pa kupanga ifyanunkila ifya mushilo ifyo balebomfya pe tenti lya mushilo na pe tempele. Balebutuulila pamo no mutuulo wa ngano kabili balebubika pa mutande onse uwa mukate wa kutuula mu Muputule wa Mushilo.—Ukufu. 30:34-36; Lebi 2:1; 24:7; Mat. 2:11.

• Ububani.

  Ifintu balepanga nga basakaanya ifinyamuti ifyanunkila na balsamu ifyalepya panono panono ninshi filefumya akacena akasuma. Ububani ubwaibela ubo balepanga nga basakaanya ifintu 4, balebubomfya pe tenti lya mushilo na pe tempele. Baleboca ulucelo ne cungulo bushiku pa ciipailo ca kocelapo ububani mu Muputule wa Mushilo, kabili pa Bushiku bwa Cifuta Mulandu, balebocela mu Muputule wa Mushilo Nga Nshi. Bwaleimininako amapepo ayasuma ayo ababomfi ba kwa Lesa aba cishinka balepepa. Lesa taebele Abena Kristu ukuti balebomfya ububani pa kupepa.—Ukufu. 30:34, 35; Lebi 16:13; Ukus. 5:8.

• Ubucende.

  Umwaume uwaupa nelyo umwanakashi uwaupwa nga alaala no uushili mwina mwakwe ukwabula ukumupatikisha.—Ukufu. 20:14; Mat. 5:27; 19:9.

• Ubucushi bukalamba.

  Ishiwi ya ciGriki ilyo bapilibula ukuti “ubucushi” lyalola mu kuti ukucula pa mulandu ne ficitike. Yesu alilandile pa “bucushi bukalamba” ubushatala abubako ubwali no kwisa pali Yerusalemu kabili ubwali no kwisa maka maka pa bantu ku ntanshi ilyo akesa “no bukata” bwakwe. (Mat. 24:21, 29-31) Paulo alondolwele ukuti ubu ubucushi bupingushi bwa kwa Lesa ubwalungama ubo akaleta pa “bashaishiba Lesa, na pa bashinakila imbila nsuma” pali Yesu Kristu. Baibo mu Ukusokolola icipandwa 19 ilanda ukuti Yesu e ukatungulula abashilika ba muulu ilyo bakalalwa ne “ciswango ne mfumu sha pe sonde na bashilika bashiko.” (2 Tes. 1:6-8; Ukus. 19:11-21) “Ibumba ilikalamba” likapusuka ubu ubucushi. (Ukus. 7:9, 14)—Moneni ARMAGEDONE.

• Ubufumu bwa kwa Lesa.

  Amashiwi ayalanda pa mitekele ya kwa Lesa iimininwako no buteko bwa Mwana wakwe Kristu Yesu.—Mat. 12:28; Luka 4:43; 1 Kor. 15:50.

• Ubulalelale.

  Ili ishiwi lyafuma kwi shiwi lya ciGriki ilya kuti por·neiʹa, ishiwi ilyo babomfya mu Malembo nga balelanda pa kulaalana uko Lesa alesha. Pa fyo ili ishiwi lilandapo paba ubucende, bucilende, ukulaalana kwa bantu abashaupana, ukulaalana kwa baume beka beka nelyo abanakashi beka beka, no kulaala ne finama. Ili ishiwi balilibomfya mu mampalanya mwi buuku lya Ukusokolola pa kulanda pali cilende wa mipepele uo beta ukuti “Babiloni Mukalamba,” pa kulondolola ifyo ampana na bakateka ba pano calo pa kuti akwate amaka ne cuma. (Ukus. 14:8; 17:2; 18:3; Mat. 5:32; Imil. 15:29; Gal. 5:19)—Moneni CILENDE.

•  Ubuloshi.

  Kubomfya amaka ayaishibikwa ukuti yafuma ku mipashi yabipa.—2 Imila. 33:6.

• Ubulungami.

  Mu Malembo nga balanda pa bulungami ninshi balelanda pa calungama ne calubana ukulingana ne fyo Lesa amona ifintu.—Ukute. 15:6; Amala. 6:25; Amapi. 11:4; Sefa. 2:3; Mat. 6:33.

• Ubusangu.

  Ili ishiwi lya ciGriki (a·po·sta·siʹa) lyafuma kwi shiwi lipilibula ukuti “ukufuma ku cintu.” Ishiwi limbi ililanda pa busangu lipilibula ukuti “ukusha, ukwalukila nelyo ukupondokela.” Mu Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ishiwi “ubusangu” balibomfya nga balelanda pa basha ukupepa kwa cine.—Amapi. 11:9; Imil. 21:21; 2 Tes. 2:3.

• Ubusesemo.

  Mashiwi ayafuma kuli Lesa. Kuti yaba mashiwi ya kusokolola ifyo Lesa alefwaya ukucita nelyo aya kubilisha ifyo alefwaya ukucita. Ubusesemo kuti bwaba mashiwi ayafuma kuli Lesa aya kusambilisha abantu pa kuba ne mibele iisuma, kuti bwaba lifunde lya kwa Lesa nelyo ubupingushi, nelyo kuti bwaba ni mbila ya fintu ifili no kucitika.—Esek. 37:9, 10; Dan. 9:24; Mat. 13:14; 2 Pet. 1:20, 21.

• Ubushiku bwa Bupingushi.

  Ubushiku nelyo iciputulwa ca nshita ilyo akapingula amabumba ya bantu yamo, inko nelyo abantu bonse. Kuti yaba ni nshita ya kwipaya abo bakapingwila ukufwa, nelyo kuti yaba ni nshita ilyo bamo bakabapeela ishuko lya kucita ifingalenga bapusuka no kuba no mweo wa muyayaya. Yesu Kristu na batumwa bakwe balilandile pa “Bushiku bwa Bupingushi” ubukabako ku ntanshi umo bakapingula aba mweo na bafwa kale.—Mat. 12:36.

• Ubushiku bwa Cifuta Mulandu.

  Ubushiku bwa mushilo ubwacindamishe ku bena Israele, ubo baleita no kuti Yom Kipuri (balipilibula ukufuma kwi shiwi lya ciHebere ilya kuti yohm hak·kip·pu·rimʹ, “ubushiku bwa kufimba pa fintu”), ubwalebako pa 10 mu mweshi wa Etanimu. Ubu e bushiku fye bumo mu mwaka ilyo shimapepo mukalamba aleingila mu Muputule wa Mushilo Nga Nshi mwi tenti lya mushilo. Nga aingila muli uyu muputule aletuula umulopa wa malambo uwa pa membu shakwe, isha bena Lebi bambi ne sha bantu bonse. Pali ubu ubushiku kwaleba ukulongana kwa mushilo no kufunga, kabili bwali bushiku bwe sabata, ubushiku ubo bashalingile ukubomba imilimo iyo balebomba lyonse.—Lebi 23:27, 28.

• Ubushiku bwa Kupekanya.

  E fyo baleita ubushiku ilyo ubushiku bwe Sabata bushilafika, ilyo abaYuda balepekanya ifyalekabilwa pe Sabata. Ubu bushiku bwalepwa akasuba nga kawa pa bushiku ubo ino nshita twita ukuti pali Cisano, kabili iyi e nshita Isabata lyaletendeka. Ubushiku bwa baYuda bwaletendeka icungulo kabili bwalepwa icungulo cikonkelepo.—Marko 15:42; Luka 23:54.

• Ubushishi bwa kupikwilako ubwa mu butali no bwa mu bwipi.

  Pa kupikula insalu kwaleba ubushishi bwa kupikwilako ubwalelola mu butali bwa nsalu no bwalelola mu bwipi.—Lebi 13:59.

• Ubwikashi; Icalo.

  E fyo bapilibula ishiwi lya ciGriki ilya kuti ai·onʹ nga balelanda pa filecitika nelyo pa ficitika pa ciputulwa ca nshita cimo nelyo inshita imo. Baibo ilanda pa “fya muli cino calo” nga ilelanda pa filecitika mu calo na pa fyo ifintu fyaba mu calo. (2 Tim. 4:10) Ilyo Lesa abikileko icipangano ce Funde, alilengele abantu balaikala mu nshita iyo abantu bamo baleita ukuti inshita ya bena Israele nelyo inshita ya baYuda. Pa mulandu we lambo lya cilubula, Lesa alilengele Yesu Kristu ayalula ifintu pa kuti abantu baleikala mu nshita imbi.  Icikalamba cimo icaishileba muli iyi nshita cilonganino ca Bena Kristu basubwa. Iyi e yali intendekelo ya nshita iipya, umwaba ifyo ifyali mu cipangano ce Funde fyaleimininako. Aya amashiwi yalalanda na pa fintu ifilecitika, ifyabako nelyo ifikabako.—Mat. 24:3; Marko 4:19; Rom. 12:2; 1 Kor. 10:11.

• Ukubapo.

  Mu fikomo fimo mu Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ili ishiwi balibomfya pa kulanda pa nshita ukutula ilyo Yesu Kristu bamubikile pa Bufumu ubushimoneka ubwa kwa Mesia ukutwalilila fye na mu nshiku sha kulekelesha isha buno bwikashi. Ukubapo kwa kwa Kristu takupilibula fye ukuti aisa kabili bwangu bwangu abwelelamo; lelo ciputulwa ca nshita icapimwa.—Mat. 24:3.

• Ukubika iminwe pa.

  Balebika iminwe pa muntu pa kumusonta pa kuti alebomba umulimo waibela nelyo pa kumupaala, pa ku mundapa nelyo pa kuti apokelele umupashi wa mushilo. Inshita shimo balebika iminwe pa nama ilyo bashilashituula ilambo.—Ukufu. 29:15; Impe. 27:18; Imil. 19:6; 1 Tim. 5:22.

• Ukubuushiwa.

  Ukwima ukufuma ku bafwa. Ishiwi lya ciGriki ilya kuti a·naʹsta·sis lipilibula ukuti “ukwima; ukwiminina.” Baibo yalilanda pa bantu 9 ababuushiwe, ukubikako na Yesu uo Yehova Lesa abuushishe. Nangu ca kuti Eliya, Elisha, Yesu, Petro na Paulo balibuushishe abantu, maka ya kwa Lesa yalengele bacite ifi ifipesha amano. Ukubuushiwa kwa pano isonde ukwa “balungama na bashalungama” kwalicindama pa kuti Lesa akafikilishe ifyo apanga. (Imil. 24:15) Baibo yalilanda na pa kubuushiwa kwa ku muulu uko ita ukuti “ukubuushiwa kwa kubalilapo” ukwa bamunyina ba kwa Yesu abasubwa.—Fil. 3:11; Ukus. 20:5, 6; Yoh. 5:28, 29; 11:25.

• Ukucita ifya nsoni.

  Aya amashiwi yafuma kwi shiwi lya ciGriki ilya kuti a·selʹgei·a. Yalanda pa fyo umuntu acita ifilanga ukuti takonka amafunde ya kwa Lesa kabili aliyasuula ica kuti tomfwa insoni pa kucita ifyabipa; umuntu uucita ifya nsoni alasuula abaletungulula, amafunde ne fipope. Aya amashiwi tayalanda pa membu ishinono, lelo yalanda pa membu ishikalamba.—Gal. 5:19; 2 Pet. 2:7.

• Ukufufuma.

  Ubulwele ubo ifimenwa fikwata pa mulandu no tushiishi utulenga amabula yafufuma. Abantu bamo balanda ati ukufufuma uko Baibo yalandapo ni kulya ukulenga imikonso ya fimenwa yakwata ifyaba nge ngalawa ishafiita (Puccinia graminis).—1 Isha. 8:37.

• Ukufunga.

  Ukuleka ukulya ifya kulya fyonse pa nshita imo. Abena Israele balefunga pa Bushiku bwa Cifuta Mulandu, nga bali na mafya nelyo nga balefwaya Lesa abatungulule. AbaYuda balibikileko inshita 4 mu mwaka isha kufunga pa kuti baleibukisha ifyabipa ifyabacitikiile. Lesa tapeela Abena Kristu ifunde lya kuti bafwile ukulafunga.—Esra 8:21; Esa. 58:6; Luka 18:12.

• Ukufuta.—

  Moneni ICIFUTA MULANDU.

• Ukukowela.

  Kuti kwaba kuba ne fiko nelyo ukuba ne mibele yabipa. Na lyo line, mu Baibo ilingi line ili ishiwi balalibomfya nga balelanda pa fyo umuntu ashifwile ukucita, nelyo pa kukowela ukulingana na Mafunde ya kwa Mose. (Lebi 5:2; 13:45; Mat. 10:1; Imil. 10:14; Efes. 5:5)—Moneni UKUSANGULUKA.

• Ukulapila.

  Ukulingana ne fyo Baibo ilanda, ukulapila kwaluka mu fyo umuntu atontonkanya no kulanguluka pa fyo alecita kale, pa fyabipa ifyo acitile nelyo pa fyo afililwe ukucita. Umuntu uwalapila icine cine alacita ifilanga ukuti nalapila, alaaluka mu  fyo acita.—Mat. 3:8; Imil. 3:19; 2 Pet. 3:9.

• Ukulongana.

  Ibumba lya bantu nga lyaba pamo pa mulandu wa kuti bacipangana. Mu Amalembo ya ciHebere, ili ishiwi balalibomfya nga balelanda pa fyo abena Israele baleba pamo nga kuli imitebeto nelyo nga kuli ukulongana kumbi ukwacindama.—Amala. 16:8; 1 Isha. 8:5.

• Ukuloosha.

  Ukulila pa mulandu wa kuti umuntu ali no bulanda pa muntu uufwile nelyo pa fintu fimbi ifyabipa ificitike. Mu nshita balelemba Baibo, ukuloosha pa nshita iitali lwali lutambi. Abaleloosha balefwala ne fya kufwala fyaibela, baleikuba imito ku mutwe, balelepula ifya kufwala fyabo no kuyumaula pa cifuba. Inshita shimo abaishibe ifya kuloosha balebeta ku fililo.—Ukute. 23:2; Este. 4:3; Ukus. 21:4.

• Ukulufyanya; Icilubo.

  Ukupula mwi funde ilyabako. Ukulingana ne fyo Baibo yalanda, ukupula mwi funde ilyabako cimo no kucita “ulubembu.”—Amalu. 51:3; Rom. 5:14.

• Ukupuma ingano; Apa kupumina ingano.

  Inshila ya kufumishamo ingano mu fikapa; apo balebombela uyu mulimo. Pa kupuma ingano balebomfya icimuti, e lyo nga balepuma ishingi balebomfya ifibombelo fimbi, pamo nga ifya kupuminako ifya cela ifyo inama shaletinta. Ifi ifya kupuminako fyalepita pa ngano isho basalangenye pa cifulo ca kupuminapo. Ilingi line yaleba ni ncende iyasansuka apabatama apo umwela ulepita.—Lebi 26:5; Esa. 41:15; Mat. 3:12.

• Ukupupa imipashi.

  Icisumino ca kuti umupashi taufwa ilyo umuntu afwa, lelo ulafumamo kabili kuti walanshanya na bantu aba mweo maka maka ukupitila mu muntu uo imipashi itungulula. Ishiwi lya ciGriki ilipilibula ukuti “abapupa imipashi” ni phar·ma·kiʹa, ilipilibula ukuti “ukubomfya imiti.” Ili ishiwi batendeke ukulibomfya nga balelanda pa kupupa imipashi pa mulandu wa kuti kale balebomfya imiti pa kuti ifibanda fibapeele amaka ya kulowa.—Gal. 5:20; Ukus. 21:8.

• Ukusanguluka.

  Ukulingana na Baibo, ili ishiwi talilanda fye pa kuba no busaka, lelo lilalanda na pa kutwalilila nelyo ukuba ababula akalema no kutaluka fyonse ifingalenga umuntu aba ne mibele yabipa nelyo akowela lwa ku mupashi. Mu Mafunde ya kwa Mose, ili ishiwi lilanda pa fyo balecita pa kusangulula umuntu.—Lebi 10:10; Amalu. 51:7; Mat. 8:2; 1 Kor. 6:11.

• Ukusembululwa.

  Ukuputula inkanda ya ku mpeela ya ku bwaume. Lyali lifunde Lesa apeele Abrahamu na batuntwike muli ena, lelo Lesa taeba Abena Kristu ukulakonka ili ifunde. Ili ishiwi balalibomfya na mu mampalanya nga balelanda pa fyalekanalekana.—Ukute. 17:10; 1 Kor. 7:19; Fil. 3:3.

• Ukusuba.

  Ishiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti ukusuba lipilibula “ukushinga amafuta.” Baleitulwila amafuta pa cintu nelyo pa muntu ku kulangilila ukuti nabamusala ukubomba umulimo waibela. Mu Malembo ya ciGriki, ili ishiwi balilibomfya na pa kulanda pa basubwa no mupashi wa mushilo abakwata isubilo lya kuya ku muulu.—Ukufu. 28:41; 1 Sam. 16:13; 2 Kor. 1:21.

• Ukutemwa ukushipwa.

  Pa miku iingi aya amashiwi bayapilibula kwi shiwi lya ciHebere ilya kuti cheʹsedh, ililanda pa kutemwa umwaba ukuipeelesha, ukuba uwa kaele, icishinka no kutemwa kwa kufuma panshi ya mutima. Ilingi line nga balelanda pa kutemwa ukushipwa, ninshi balelanda pa kutemwa uko Lesa akwatila abantu. Lelo na bantu bene kuti balanga ukutemwa ukushipwa ku bantu banabo.—Ukufu. 34:6; Ruti 3:10.

•  Ukutolelesha.

  Ukulonganika ifilimwa ifyo abalesombola balesalapo ukusha mwi bala nelyo ifyo balesha mu kukanaishiba. Amafunde ya kwa Mose yalandile ukuti abantu tabalingile ukusombola fyonse ifyali mu mbali ya mabala yabo nelyo ukusombola imiolife nelyo imyangashi yonse. Lesa alisuminishe abapiina, abalecula, abafumine ku fyalo fimbi, abashakwete bashibo na bamukamfwilwa ukuya mu kutolelesha ifyo abalesombola balesha mu mabala.—Ruti 2:7.

• Ulubansa.

  Incende iyo bacingilile iyashingulwike itenti lya mushilo, kabili pa numa ilyo bakuulile itempele, ishi shali ni ncende isho bashingulwisheko ilinga ishashingulwike itempele. Iciipailo cakocelapo imituulo cali mu lubansa lwe tenti lya mushilo na mu lubansa lwa mu kati ulwe tempele. (Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5, B8 na pa B11.) Baibo yalanda no kuti amayanda na masano na fyo fyalekwata imansa.—Ukufu. 8:13; 27:9; 1 Isha. 7:12; Este. 4:11; Mat. 26:3.

• Ulubatisho; Ukubatisha.

  Ili ishiwi lipula ukuti “ukutubika,” nelyo ukwibisha mu menshi. Yesu alandile ukutila pa kuti umuntu abe umusambi wakwe afwile ukubatishiwa. Amalembo yalilanda na pa lubatisho lwa kwa Yohane, pa kubatishiwa no mupashi wa mushilo e lyo na pa kubatishiwa no mulilo.—Mat. 3:11, 16; 28:19; Yoh. 3:23; 1 Pet. 3:21.

• Uluceshi.

  Cintu ico baimika pa kuti citungilile fimo. Fimo balefimika pa kwibukisha ifyacitike kale. Mwi tempele ilyo Solomone akuulile na mu fikuulwa fya bufumu ifyo akuulile alimikemo inceshi. Abashalepepa Lesa wa cine baleimika inceshi pa fifulo fyabo ifya kupepelapo isho balebomfya mu mipepele yabo iya bufi, kabili pa nshita imo abena Israele nabo balitampile ukucita ifi fine. (Abapi. 16:29; 1 Isha. 7:21; 14:23)—Moneni ICALI NGO MUTONDO.

• Ulusengo.

  Insengo sha nama isho balenwenako, isho balebikamo amafuta, isho balesungilamo inki ne fya kuiyemfeshako kabili isho balebomfya pa kupanga intandala nelyo ifya kulisha pa kwishiba abantu pali fimo. (1 Sam. 16:1, 13; 1 Isha. 1:39; Esek. 9:2) Ishiwi lya kuti “Ulusengo” ilingi line balalibomfya mu mampalanya nga balelanda pa maka na pa kucimfya.—Amala. 33:17; Mika 4:13; Seka. 1:19.

• Ulutanda lwa kasuba.

  E lutanda lumo lwine no lutanda beta ukuti “ulutanda lwa lucelo.” Ulu e lutanda lwalelekeleshako ukumoneka ku kabanga ilyo akasuba takalatula. E ico lwaleba cishibilo ca kuti ubushiku bumbi bwalatendeka.—Ukus. 22:16; 2 Pet. 1:19.

• Ulutanda lwa lucelo.—

  Moneni ULUTANDA LWA KASUBA.

• Ulwimbo lwa Baleninika.

  Utulembo twa pa muulu utwaba pa Amalumbo 120–134. Nangu ca kuti abantu balalanda ifyapusanapusana pali aya amashiwi, abengi basumina ukuti bakapepa abena Israele e baleimba ishi inyimbo sha malumbo ishili 15 ninshi balesekelela. Baleshimba pa ‘kuninika’ ukuya ku Yerusalemu iyali pa mpili sha mu Yuda mu kusefya imitebeto iikalamba itatu iya pa mwaka.

• Ulwimbo lwa bulanda.

  Ulwimbo ulo baleimba pa kulanga ukuti bali sana no bulanda pa ficitike, pamo nga imfwa ya kwa cibusa nelyo umuntu umbi uo batemwa.—2 Sam. 1:17; Amalu. 7:Utulembo twa pa muulu.

• Umubifi.

  E fyo beta Satana Kaseebanya, uulwisha Lesa na mafunde yakwe ayalungama.—Mat. 6:13; 1 Yoh. 5:19.

• Umubomfi utumikila.

  Amashiwi ayo bapilibula ukufuma kwi lya ciGriki ilya kuti di·aʹko·nos, ilyo bapilibula ilingi line ukuti “umubomfi.” “Umubomfi utumikila” muntu uwafwilisha ibumba lya baeluda mu cilonganino. Pa kuti umo abe umubomfi utumikila, afwile  akwata ififwaikwa ifyo Baibo yalandapo.—1 Tim. 3:8-10, 12.

• UmuHebere; IciHebere.

  Abramu (Abrahamu) e o babalilepo ukwita ati umuHebere pa kuti bamupusanyeko na bena Amore abo aleikala nabo. Pa numa, abatuntwike muli Yakobo umwishikulu wa kwa Abrahamu balebeta ati abaHebere kabili ululimi balelanda balelwita ati iciHebere. Ilyo Yesu ali pano isonde, mu lulimi lwa ciHebere mwali amashiwi ayengi aya ciAramaiki kabili e lulimi Kristu na basambi bakwe balelanda.—Ukute. 14:13; Ukufu. 5:3; Imil. 26:14.

• Umukalamba wa bakemba.

  Mu Amalumbo, aya amashiwi mu ciHebere yalanda pa waletantika inyimbo no kutungulula abaleimba. Alepituluka mu nyimbo na bakemba abena Lebi kabili alebasambilisha ifya kwimba. E waletungulula bakemba nga kuli ifyacindama ifilecitika. AmaBaibo yambi yapilibula aya amashiwi ukuti “kemba mukalamba” nelyo “umukalamba wa nyimbo.”—Amalu. 4:Utulembo twa pa muulu; 5:Utulembo twa pa muulu.

• Umukate uushatutumuka.

  Uyu mukate uo bapanga ukwabula ukubikamo icitutumushi.—Amala. 16:3; Marko 14:12; 1 Kor. 5:8.

• Umukate wa kutuula.

  Imikate 12 iyo balebika pe tebulo mu muputule wa Mushilo uwe tenti lya kupepelamo na mwi tempele ninshi nabaupampikanya, apa 6 na apa 6. Lyonse pe Sabata balefumyapo uyu umukate uo baletuula Lesa e lyo babikapo umbi. Ilingi line ni bashimapepo fye balelya uyu umukate nga baufumyapo. (2 Imila. 2:4; Mat. 12:4; Ukufu. 25:30; Lebi 24:5-9; Heb. 9:2)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5.

• Umukono.

  Walepele nalimo ukufuma pa nkonkoni ukufika pa mpela ya munwe wa pa kati. Abena Israele balebomfya sana umukono uwalepele amasentimita 44.5, lelo balebomfya no mukono uutali uwacilileko uyu mukono balebomfya sana icisansa cimo, nalimo wali amasentimita 51.8. (Ukute. 6:15; Luka 12:25)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Umulaalilo wa kwa Shikulu.

  Umukate uushatutumuka no mwangashi ifimininako umubili wa kwa Kristu no mulopa wakwe; Icibukisho ca mfwa ya kwa Yesu na co bacita ukuti umulaalilo wa kwa Shikulu. Apo Amalembo yalanda ukuti Abena Kristu balingile ukulaibukisha imfwa ya kwa Yesu, calilinga ukwita uyu umulaalilo ukuti “Icibukisho.”—1 Kor. 11:20, 23-26.

• Umulapo.

  Ukulanda amashiwi ayalelanga ukuti ifintu fimo fya cine nelyo umuntu ukulaya ukuti akacita cimo nelyo takacite cimo. Ilingi line kuba kulapa ku ukucilile, maka maka kuli Lesa. Yehova alilapile pa kuti alenge Abrahamu ashininkishe ukuti ali no kusunga icipangano apangene nankwe.—Ukute. 14:22; Heb. 6:16, 17.

• Umulimo wa kwa Lesa.

  Umulimo wa mushilo, uo umuntu abomba uwa-ampana no kupepa Lesa.—Rom. 12:1; Ukus. 7:15.

• UmuNasiri.

  Ili ishiwi lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilipilibula ukuti “Uwasalwa,” “Uwaipeela,” “Uo Bapaatulako.” AbaNasiri bali imisango ibili: kwali abaleitemenwa fye e lyo na bo Lesa alesonta. Umwaume nelyo umwanakashi alelapa umulapo uwaibela kuli Yehova pa kuti abe umuNasiri pa nshita imo. Kwali ifintu fitatu ifyo bonse abaleitemenwa ukuba abaNasiri balingile ukulakonka: tabalingile ukulanwa ubwalwa nelyo fyonse ifyo balefumya ku myangashi, tabalingile ukubeya umushishi kabili tabalingile ukwikata icitumbi. Abo Lesa alesonta ukuba abaNasiri, baleba abaNasiri mpaka ne mfwa, kabili Yehova e walebeba ifyo balingile ukulakonka.—Impe. 6:2-7; Abapi. 13:5.

• Umuntungwa; Uwalubulwa.

  Ilyo abena Roma baleteka, “umuntungwa” aleba muntu uwalefyalwa ne nsambu  shonse isha kuba umwina Roma. Lelo “uwalubulwa” muntu uo balelubula mu busha. Umusha nga bamutwala pa ntanshi ya babomfi ba buteko e lyo bamulubula, balemupeela insambu sha kuba umwina Roma, lelo talekwata insambu sha kukwata icifulo mu buteko. Nomba uo balelubula kuli shikulu wakwe ena talekwata insambu shonse isha kuba umwina Roma.—1 Kor. 7:22.

• Umupashi wa mushilo.

  Maka ya kwa Lesa ayashimoneka ayo abomfya pa kucita ifyo afwaya. Wa mushilo pantu ufuma kuli Yehova, uwasanguluka kabili uwalungama nga nshi. Na kabili wa mushilo pantu e o Lesa abomfya pa kucita ifya mushilo.—Luka 1:35; Imil. 1:8.

• Umupashi.

  Ishiwi lya ciHebere ilya kuti ruʹach ne shiwi lya ciGriki ilya kuti pneuʹma, ayo ilingi line bapilibula ukuti “umupashi,” yalapilibula ifintu ifyalekanalekana. Yonse yapilibula icintu ico umuntu ashingamona kabili icilanga ukuti ifintu filesunkaana. Ili ishiwi lya ciHebere ne lya ciGriki balayabomfya nga balelanda pa (1) umwela, (2) umupu wa mweo uo ifibumbwa fya pano isonde fikwata, (3) amaka ayaba mu mutima wa muntu uwa mampalanya ayalenga alelanda kabili alecita ifintu fimo, (4) amashiwi ayaputwamo ayafuma ku uushimoneka, (5) ifibumbwa fya mupashi, na (6) amaka ayo Lesa abomfya pa kucita ifintu, nelyo umupashi wa mushilo.—Ukufu. 35:21; Amalu. 104:29; Mat. 12:43; Luka 11:13.

• Umupokapoka.

  Incende nelyo akamana aka kuti ilingi line kaba akauma kabili kakwata fye amenshi mu mainsa; ili ishiwi kuti balibomfya na lintu balelanda pa kamana kene. Utumana tumo twalefumya ameshi ku tumfukumfuku kabili utu utumana twalepisha ameshi umwaka onse.—Ukute. 26:19; Impe. 34:5; Amala. 8:7; 1 Isha. 18:5; Yobo 6:15.

• Umuputule wa Mushilo Nga Nshi.

  Umuputule wa mu kati sana mwi tenti lya mushilo na mwi tempele, umo balesungila icipao ca cipangano. Amafunde ya kwa Mose yasuminishe fye shimapepo mukalamba ukwingila mu Muputule wa Mushilo Nga Nshi, kabili aleingilamo fye umuku umo mu mwaka pa Bushiku bwa Cifuta Mulandu.—Ukufu. 26:33; Lebi 16:2, 17; 1 Isha. 6:16; Heb. 9:3.

• Umuputule wa mushilo.

  Umuputule wa kubalilapo uukalamba uwa mwi tenti lya mushilo nelyo mwi tempele. Uyu umuputule walipuseneko no muputule wa mu kati sana, Umuputule wa Mushilo Nga Nshi. Mu Muputule wa Mushilo uwa mwi tenti lya mushilo e mwali ica kutekapo inyali ica golde, iciipailo ca golde ica kocelapo ububani, itebulo apo balebika umukate wa kutuula ne fipe fya golde. Mu wa mwi tempele mwali iciipailo ca golde, ifya kutekapo inyali 10 ifya golde na ma tebulo 10 ayo balebikapo umutuulo wa kutuula. (Ukufu. 26:33; Heb. 9:2)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B5 na pa B8.

• Umushilo; Bumushilo.

  Imibele iyo Yehova akwata; ukuba uwasanguluka sana mu mibele no kuba uwashila. (Ukufu. 28:36; 1 Sam. 2:2; Amapi. 9:10; Esa. 6:3) Nga babomfya ili ishiwi pa kulanda pa bantu (Ukufu. 19:6; 2 Isha. 4:9), pa nama (Impe. 18:17), pa fintu (Ukufu. 28:38; 30:25; Lebi 27:14), pa fifulo (Ukufu. 3:5; Esa. 27:13), pa fiputulwa fya nshita (Ukufu. 16:23; Lebi 25:12) na pa milimo (Ukufu. 36:4), ninshi ishiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti umushilo lipilibula ukupaatulako, ukulenga cimo caibela nelyo caba icasanguluka kuli Lesa wa mushilo; ukucipaatulako pa kuti cilebomba nelyo cilebomfiwa ku mulimo wa kwa Yehova. Mu Malembo ya ciGriki aya Bwina Kristu, amashiwi bapilibula ukuti “umushilo” na “bumushilo” nayo yapilibula ukupaatulako  cimo pa kuti cibe ica kwa Lesa. Aya amashiwi balayabomfya na pa kulanda pa kuba uwasanguluka mu fyo umuntu acita.—Marko 6:20; 2 Kor. 7:1; 1 Pet. 1:15, 16.

• Umusumba wa kwa Davidi.

  Ifi e fyo batendeke ukwita umusumba wa Yebusi pa numa Davidi aucimfya, akuulamo ne sano lyakwe. Bawita no kuti Sione. Wabelele lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Yerusalemu kabili e ncende iya kale sana muli uyu musumba.—2 Sam. 5:7; 1 Imila. 11:4, 5.

• Umutebeto wa Kusangulula.

  Walebako cila mwaka pa kuti bebukishe ifyo basangulwile itempele ilyo Antioka Epifanes akoweshe. Uyu umutebeto waletendeka pa 25 mu mweshi wa Kislevu kabili walebako pa nshiku 8.—Yoh. 10:22.

• Umutebeto wa Kuseepa; Umutebeto wa Milungu.—

  Moneni PENTEKOSTE.

• Umutebeto wa Mukate Uushatutumuka.

  Uyu waleba e mutebeto wa kubalilapo pa mitebeto iikalamba itatu iyo abena Israele balekwata. Waletendeka pa Nisani 15, ubushiku bwalekonka pa bushiku bwa Cakucilila, kabili walebako pa nshiku 7. Balelya fye imikate iishatutumuka pa kwibukisha ifyo bafumine mu Egupti.—Ukufu. 23:15; Marko 14:1.

• Umutebeto wa Nsakwe.

  Uyu umutebeto balewita no kuti Umutebeto wa Kulonganika. Walebako mu mweshi wa Etanimu ukutendekela pa 15 ukufika pa 21. Abena Israele balekwata uyu mutebeto nga basombola ifilimwa kabili iyi yaleba ni nshita ya kusekelela no kutasha Yehova pa fyo alebapaala pa filimwa balesombola. Mu nshiku sha mutebeto, abantu baleikala mu nsakwe pa kuti baleibukisha ifyo bafumine mu Egupti. Uyu umutebeto wali pa mitebeto itatu iyo abaume abena Israele babebele ukulaya mu kusefya ku Yerusalemu.—Lebi 23:34; Esra 3:4.

• Umutondo.

  Icipimo umwaleingila amalita nalimo 22 (amagaloni 5.81), ukulingana ne cipaapaatu ca mutondo apali ili ishina ico abashula ifya mu mushili basangile. Ifipimo ifingi ifyo balandapo mu Baibo balefilinganya ku fyaleingila mu mutondo pa kuti beshibe ifyo fikulile. (1 Isha. 7:38; Esek. 45:14)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B14.

• Umutumwa.

  Ili ishiwi lipilibula ukuti “uo batuma.” Balibomfya nga balelanda pali Yesu na pa bantu bamo abo batumine mu kubombela bambi. Ilingi line, balibomfya nga balelanda pa basambi 12 abo Yesu asalile ukuti balemwimininako.—Marko 3:14; Imil. 14:14.

• Umutuulo wa koca.

  Ilambo lya nama ilyo baleoca pa ciipailo kabili ilyo baletuulila Lesa; uwaletuula aletuula ilambo lyonse (ing’ombe iilume, impaanga iilume, imbushi iilume, ifipeele nelyo akana ka nkunda), taleshako iciputulwa nangu cimo.—Ukufu. 29:18; Lebi 6:9.

• Umutuulo wa kusunsha.

  Uyu ufwile wali mutulo uwa kuti pa kutuula shimapepo alebika iminwe yakwe panshi ya minwe ya muntu uwikete umutuulo uo alepeela e lyo baleti bautwala uku baubwesesha uku; nelyo shimapepo umwine e waleti autwala uku kabili aubwesesha uku. Ifi balecita fyalelangilila ukuti bapeela Yehova umutuulo.—Lebi 7:30.

• Umutuulo wa kutootela.

  Mutuulo wa mutende uo balepeela Lesa pa kumulumbanya pa fyo abapeela na pa fyo abalanga ukutemwa ukushipwa. Balelya iminofu ya nama iyo baletuula kumo no mukate uwatutumuka no ushatutumuka. Balingile ukulya iyi inama mu bushiku bumo bwine.—2 Imila. 29:31.

• Umutuulo wa mwangashi.

  Uyu umutuulo balewitulwila pa ciipailo kabili baleutuulila pamo ne mituulo imbi. Mu mampalanya Paulo alilandile pa  mutuulo wa mwangashi pa kulanda pa fyo aipeeleshe ukubombela Abena Kristu banankwe.—Impe. 15:5, 7; Fil. 2:17.

• Umutuulo wa pa lubembu.

  Ilambo ilyo baletuula pa lubembu ulo umuntu ashicitile ku mufulo lelo ulo acitile pa mulandu wa kukanapwililika. Balebomfya inama ishalekanalekana pa kutuula aya amalambo, ukutendekela pa ng’ombe iilume ukufika na ku cipeele, ukulingana ne cifulo umuntu uo baletuulila ilambo akwata nelyo ifyo engakumanisha.—Lebi 4:27, 29; Heb. 10:8.

• Umutuulo wa pa mulandu.

  Ilambo ilyo umuntu aletuula pa membu shakwe. Umutuulo wa pa mulandu walipuseneko panono ne mituulo imbi iya pa lubembu, pantu uyu umutuulo walelenga uwabembwike e lyo alapila bamubweshe insambu shimo isho akwete pa mulandu ne cipangano ce funde, kabili walelenga bemukanda.—Lebi 7:37; 19:22; Esa. 53:10.

• Umutuulo wa pa mulapo.

  Umutuulo wa kuitemenwa uo baletuula pa numa ya kulapa imilapo imo.—Lebi 23:38; 1 Sam. 1:21.

• Umutuulo.

  Ifintu ifyo icalo cipeela icalo cimbi nelyo ifyo kateka apeela kateka umbi pa kulanga ukuti alanakila, pa kuti belamulwisha nelyo pa kuti balemucingilila. (2 Isha. 3:4; 18:14-16; 2 Imila. 17:11) Ishiwi limo line balalibomfya na pa kulanda pa musonko uo abantu basonkela.—Nehe. 5:4; Rom. 13:7.

• UmuYuda.

  Ifi e fyo baleita aba mu mukowa wa kwa Yuda ilyo ubufumu bwa mikowa 10 ubwa bena Israele babucimfishe. (2 Isha. 16:6) Ilyo abena Israele bafumine ku Babiloni uko bali bankole, bonse aba mu mikowa iyalekanalekana ababwelele balebeta ukuti abaYuda. (Esra 4:12) Mu kuya kwa nshita, mwi sonde lyonse abena Israele balebeta ukuti abaYuda pa kubapusanyako ne nko shimbi isha Bena Fyalo. (Este. 3:6) Umutumwa Paulo alibomfeshe ili ishiwi mu mampalanya ilyo alelanshanya na bantu ukuti icalo uko umuntu afuma tacacindama mu cilonganino ca Bena Kristu.—Rom. 2:28, 29; Gal. 3:28.

• Umwa kukamina imyangashi.

  Ilingi line fyaleba filindi fibili ifyo baleimba pe libwe, cimo pa muulu e lyo cimbi panshi kabili balepangapo akamufoolo akalesuntinkanya ifi ifilindi fibili. Ilyo balekama imyangashi ishili mu cilindi ca pa muulu, umwangashi walekonkolokela mu cilindi icili panshi. Aya mashiwi balayabomfya mu mampalanya nga balelanda pa bupingushi bwa kwa Lesa.—Esa. 5:2; Ukus. 19:15.

• Umwaka wa Buntungwa.

  Umwaka onse uwalenga 50 ukutula apo abena Israele baingilile mu Calo ca Bulayo. Mu mwaka wa Buntungwa tabalingile ukulima amabala, kabili abasha abaHebere balebaleka baya. Impaanga ya bupyani iyo bashitisha baleibwesesha ku bene. Umwaka wa Buntungwa waleba mwaka wa mutebeto, umwaka wa kulubuka uwalelenga uluko lwa bena Israele lwaba no buntungwa nge fyo lwali ilyo Lesa alengele lwaba uluko.—Lebi 25:10.

• Umwana wa kwa Davidi.

  Ilingi line babomfya aya mashiwi nga balelanda pali Yesu, pa kukomaila pa cishinka ca kuti e Mpyani ya cipangano ca Bufumu icali no kufikilishiwa no wa mu lupwa lwa kwa Davidi.—Mat. 12:23; 21:9.

• Umwana wa muntu.

  Mu Mabuuku ya Mbila Nsuma, aya amashiwi yabamo imiku nalimo 80. Aya amashiwi yalanda pali Yesu Kristu kabili yalangilila ukuti apo alifyelwe pano isonde, ali muntunse kabili tali fye cibumbwa ca mupashi icaishileba umuntunse. Aya amashiwi yalangilila no kuti Yesu akafikilisha ubusesemo bwaba pali Daniele 7:13, 14. Mu Amalembo ya ciHebere, aya amashiwi baliyabomfya  pa kulanda pali Esekiele na Daniele pa kulangilila ubupusano bwali pali aba abantunse abalelandilako Lesa, na Lesa Umwine wa fyebo balelanda.—Esek. 3:17; Dan. 8:17; Mat. 19:28; 20:28.

• Umweo.

  Ifi e fyo ilingi line bapilibula ishiwi lya ciHebere ilya kuti neʹphesh ne shiwi lya ciGriki ilya kuti psy·kheʹ. Nga twamona ifyo aya amashiwi bayabomfya mu Baibo, kuti twamona ukuti yapilibula (1) abantu, (2) inama nelyo (3) ubumi bwa muntu nelyo ubwa nama. (Ukute. 1:20; 2:7; Impe. 31:28; 1 Pet. 3:20; na mafutunoti.) Ifyo abantu ababa mu mipepele iingi balanda pe shiwi lya kuti “umweo” fyalipusana ne fyo Baibo ilanda pali aya amashiwi ya kuti neʹphesh na psy·kheʹ. Baibo nga yabomfya aya amashiwi pa kulanda pa fibumbwa fya pano isonde ninshi ilelanda pa fyakwata umubili, ifyo wingekata, ifimoneka kabili ififwa. Muli ino Baibo aya amashiwi yabili aya mu ndimi isho balembelemo Baibo pa kubala, umwingi bayapilibula ukulingana no bupilibulo bwa yako mu fyo balelandapo. Babomfya amashiwi pamo nga “ubumi,” “icibumbwa,” “umuntu,” “umuntu umwine” nelyo (amashiwi ya kuti “ine” pa kulanda ati “umweo wandi”). Ilingi line palaba futunoti ilanda ati “umweo.” Ishiwi lya kuti umweo nga balibomfya mu cikomo nelyo mu futunoti, ninshi balepilibula ifi twalondolola pa muulu. Nga balanda pa kucita ifintu no mweo onse, ninshi balelanda pa kucita ico cintu no mutima onse nelyo no bumi bonse. (Amala. 6:5; Mat. 22:37) Mu fikomo fimo balibomfya aya amashiwi ayo Baibo yalembelwemo pa kubala pa kulanda pa fyo ica mweo cilefwaya. Aya amashiwi kuti bayabomfya na pa kulanda pa muntu uwafwa nelyo pa citumbi.—Impe. 6:6; Amapi. 23:2; Esa. 56:11; Hag. 2:13.

• Umweshi uupya.

  Ubushiku bwa kubalilapo ubwa mweshi ukulingana na kalenda ya baYuda, ubo balesefya ilyo balelongana pamo, ilyo baleliila pamo kabili ilyo baletuula amalambo ayaibela. Pa numa ubu bushiku bwaishileba bushiku bwa mutebeto ubwa luko, kabili abantu tabalebomba pali ubu bushiku.—Impe. 10:10; 2 Imila. 8:13; Kol. 2:16.

• Umwina Kristu.

  Ishina ilyo Lesa apeela abasambi ba kwa Yesu Kristu.—Imil. 11:26; 26:28.

• Umwina Nasarete.

  Ishina lya kwa Yesu pa mulandu wa kuti afumine ku Nasarete. Ili ishina lifwile lyalipalana na amashiwi ayaba pali Esaya 11:1 aya kuti “akamuti akakamena.” Abasambi ba kwa Yesu baishiletampa ukubeta ukuti abena Nasarete.—Mat. 2:23; Imil. 24:5.

• Urimu na Tumimu.

  Ifyo shimapepo mukalamba alebomfya nga filya balebomfya icipendwilo pa kuti beshibe ifyo Lesa alefwaya bacite ilyo uluko lulefwaya ukwishiba ifyacindama ifyo Yehova apingwile. Balebika Urimu na Tumimu mwi tumba lya pa cifuba ilyo shimapepo mukalamba alefwala pa kwingila mwi tenti lya mushilo. Cimoneka kwati balekele ukubomfya Urimu na Tumimu ilyo abena Babiloni baonawile umusumba wa Yerusalemu.—Ukufu. 28:30; Nehe. 7:65.

• Utulembo twa pa muulu.

  Utulembo utuba pa muulu wa ilumbo utulanda uwalembele ilyo ilumbo, utulondolola fimo pa ilumbo, utulanda ifya kwimba ilyo ilumbo, nelyo utulanda ilyo baleimba ilyo ilumbo nangu ico balilembeele.—Moneni utulembo twa pa muulu pa Amalumbo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Utwa kumanikilako.

  Utuntu uto balepangila na golde uto balebomfya pa kushimya inyali mwi tenti lya kupepelamo na mwi tempele.—Ukufu. 37:23.

• Utwa kushimishako inyali.

  Batupangiile na golde nelyo umukuba kabili  baletubomfya mwi tenti lya mushilo na mwi tempele. Nalimo twali nga sizesi kabili baletubomfya pa kuputula intambo ya ku nyali pa kuti ishime.—2 Isha. 25:14.

• Uubukila ku ntanda.

  Umuntu uubika amano ku fyo akasuba, umweshi ne ntanda fyenda pa kuti asobele ifikacitika ku ntanshi.—Dan. 2:27; Mat. 2:1.

• Uumfwana ne mipashi.

  Muntu uulanda ukuti alalanda na bafwa.—Lebi 20:27; Amala. 18:10-12; 2 Isha. 21:6.

• Uusobela ifintu.

  Umuntu uulanda ukuti alikwata amaka ya kusobela ifikacitika ku ntanshi. Baibo yalilanda pali bashimapepo abalecita ifinjelengwe, pa balebuka, pa balebukila ku ntanda na pali bambi ukuti balesobela ifintu.—Lebi 19:31; Amala. 18:11; Imil. 16:16.

• Uwiluka ifimonwa.

  Umuntu uo Lesa alenga alailuka ifyo afwaya, uo Lesa aisula amenso yakwe pa kuti amone nelyo pa kuti eshibe ifintu ifyo abantu bambi bashaishiba. Aya amashiwi yafuma kwi shiwi lya ciHebere ilipilibula ukuti “ukumona,” nampo nga kumona kwa cine cine nelyo nga kwa mampalanya. Abantu baleya mu kumona uwaleiluka ifimonwa pa kuti abapandeko amano nelyo abafwe pa fyo bengapwisha amafya.—1 Sam. 9:9.

Y

• Yakobo.

  Umwana umwaume uwa kwa Isaki na Rebeka. Pa numa Lesa amwinike ati Israele, kabili aishileba icikolwe ca bantu ba kwa Israele (abo baleita no kuti abena Israele, na pa numa batendeke ukubeta ati abaYuda). E wafyele abana abaume 12. Muli aba abana e lyo na mu batuntwike muli bena e mwafumine imikowa 12 iya bena Israele. Ishina Yakobo balitwalilile ukulibomfya nga balelanda pa luko lwa bena Israele nelyo abantu ba kwa Israele.—Ukute. 32:28; Mat. 22:32.

• Yedutuni.

  Ishiwi ilishaishibikwa bwino umo lyalola ilyaba mu tulembo twa pa muulu mu Amalumbo 39, 62 na 77. Cimoneka kwati utu utulembo twa pa muulu twaleba fya kukonka pa kwimba amalumbo, nalimo pa fyo imimbile ifwile ukuba nelyo ifilimba fya kubomfya. Yedutuni aali ni kemba umwina Lebi. Kanshi ena nelyo abana bakwe nalimo e batendeke iyi imimbile ya pali Yedutuni nelyo ifilimba fya kubomfya pa kwimba.

• Yehova.

  Imilembele iyaseeka mu Cibemba iya filembo 4 ifya ciHebere ifipanga ishina lya kwa Lesa, kabili muli ino Baibo ili ishina lyabamo imiku ukucila pali 7,000.—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa A4 na pa A5.

• Yuda.

  Umwana wa kwa Yakobo uwalenga 4 uo afyele mu mukashi wakwe Leya. Ilyo Yakobo ali pa busanshi ninshi ali mupepi no kufwa, aseseme ukuti kateka umukalamba kabili uukateka umuyayaya akatuntuka mu lupwa lwa kwa Yuda. Ilyo Yesu ali umuntunse, atuntwike muli Yuda. Na kabili ishina lya kuti Yuda e lyo baleitilako umukowa kabili pa numa e shina bainike ubufumu. Ubu bwali bufumu bwa ku kapinda ka ku kulyo ubwapangilwe no mukowa wa kwa Yuda na Benjamini e lyo na bashimapepo na bena Lebi. Umukowa wa baYuda waikele ku kapinda ka ku kulyo aka calo ukwali umusumba wa Yerusalemu ne tempele.—Ukute. 29:35; 49:10; 1 Isha. 4:20; Heb. 7:14.

• Yufrate.

  Umumana uwalepesha kabili uwacindama ku bekala lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Asia, kabili waba pa mimana ibili iikalamba mu Mesopotamia. Umuku wa kubalilapo uo baulandapo ni pa Ukutendeka 2:14 apo balumbula imimana 4 iya mu Edeni. Ilingi line bawita fye ati “Umumana.” (Ukute. 31:21) Uyu umumana e wali umupaka ku kapinda ka ku kuso aka calo bapeele abena Israele. (Ukute. 15:18; Ukus. 16:12)—Moneni Ifyebo Fyalundwako pa B2.