Baibo ya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bena Kristu iya mu ciNgeleshi yafumine mu 1950, e lyo Baibo yonse iya Amalembo ya Calo Cipya yafumine mu 1961. Ukutula ilya nshita, abantu abengi nga nshi balibelenga iyi Baibo mu ndimi ukucila pali 250 kabili balinonkelamo muli iyi Baibo iyo bapilibula bwino, kabili iya-anguka ukubelenga iyo bapilibula ukufuma ku ndimi isho balembeelemo Amalembo ya Mushilo pa kubala.

Nomba apo napapita imyaka ukucila pali 50, indimi shalyaluka. Ababa muli Komiti ya Bapilibwile Baibo ya Amalembo ya Calo Cipya pali ino nshita, balimwene ukuti bafwile ukucitapo cimo pa kuti ababelenga Baibo muno nshiku baleumfwikisha ifyo balebelenga. Ici e calengele baaluleko imilembele na mashiwi muli iyi Baibo, kabili ifyakonkapo e fyo balefwaya:

• Ukulemba amashiwi ayo abantu balanda sana pali ino nshita, aya-anguka ukumfwa. Ku ca kumwenako, bamo kuti baumfwa ukuti ishiwi lya kuti “ukushishimisha” lilanda pa “muntu uulecula nomba ashipikishe fye.” Lelo ili ishiwi lilanda pa kuilama pa kuti taucitile icintu cimo. Kanshi ishiwi lilingile “kutekanya.” (Abena Galatia 5:22) Ishiwi ilyo abantu bashibomfya sana ilya kuti “ubulwi” nabalifumyamo kabili bapyanikepo ishiwi lya kuti “inkondo.” (Impendwa 10:9) Pe shiwi lya kuti “sukusuku” bapyanikepo amashiwi ya kuti “impaanga iilume.” (Daniele 8:3) Muli ino Baibo iyo bapitulukamo, pe shiwi lya kuti “umunyololo” bapyanikepo ishiwi lya kuti “ceni.” (Ukusokolola 20:1) Pa mashiwi ya kuti “pe na pe” bapyanikepo ishiwi lya kuti “umuyayaya.”—Amalumbo 92:7.

• Ukulemba amashiwi ukulingana ne fyo yapilibula muno nshiku: Amashiwi yamo ayo twabomfeshe muli Baibo yafumako iya Amalembo ya Calo Cipya, pali ino nshita yapilibula ifintu fimbi. Ici kuti calenga umuntu aumfwila mumbi amashiwi ya kwa Lesa. Natulangilile, ishiwi lya kuti “ifumo,” abantu abengi muno nshiku baishiba ukuti lifumo lya mwanakashi uuli pa bukulu. E mulandu wine muli ino Baibo, ili ishiwi balisha fye apa kutila ico balelandapo lifumo lya mwanakashi uuli pa bukulu. Nga te co balelandapo, babomfeshe ishiwi lya kuti “ulufumo” nelyo “mu mala.” (Daniele 2:32; 1 Abena Korinti 6:13) Ishiwi lya kuti “banacimbusa” muno nshiku lipilibula abafunda pa fya mu cupo,  e ico muli ino Baibo pali ili ishiwi bapyanikepo ishiwi lya kuti “abalepaapisha.” (Ukufuma 1:15) Ishiwi lya kuti “ukusamwa” kale lyalepilibula “ukutemwa,” nomba ino nshita te mo lyalola. Ino nshita balibomfya nga balelanda pa muntu uushailama mu fyo acita. E mulandu wine babomfeshe ishiwi lya kuti “ukusekelela.” (Amapinda 10:1; Amalumbo 92:4) Ne shiwi lya kuti “umuti” ino nshita abengi balyumfwila fye mu muti wa kundapilako. Kanshi pa kuti abantu baleumfwa ubupusano pa “muti” wa kundapilako na pa muti uwamena, ishiwi lya kuti “umuti” lishele fye apo balelanda pa “muti” wa kundapilako. E lyo apo balelanda pa “muti” uwamena, babomfeshe ishiwi ilyo abengi babomfya ilya kuti “icimuti.”—Ukutendeka 2:9; Mateo 7:17, 18.

  Muli Baibo iyo twalebomfya, ishiwi lya ciHebere ilya kuti neʹphesh ne shiwi lya ciGriki ilya kuti psy·kheʹ, umwingi balelipilibula ukuti “umweo.” Pa mulandu wa kuti abantu baishiba ifyapusanapusana pe shiwi lya kuti “umweo,” calelenga abalebelenga baishiba ifyo abalembele Baibo mu ndimi sha kubalilapo balebomfya aya amashiwi. Ukulingana ne cilelandwapo, aya amashiwi kuti yapilibula (1) umuntu, (2) ubumi bwa muntu, (3) ifya mweo, (4) ifyo umuntu alefwaisha, kabili inshita shimo (5) kuti yapilibula no kuti umuntu uwafwa. Nomba apo mu Cibemba te lyonse tubomfya ishiwi lya kuti “umweo” nga tulelanda pali ifi twalandapo, basalilepo ukulapilibula ili ishiwi ukulingana ne co baalelandapo mu lulimi balembeelemo Baibo pa kubala, kabili mu fikomo ifingi nababikamo amafutunoti aya kuti “Nelyo ‘umweo.’” (Moneni ifya kumwenako pa Ukutendeka 1:20; 2:7; Ubwina Lebi 19:28; Amalumbo 3:2; Amapinda 16:26.) Na lyo line, mu fikomo fimo ifyo balemba nge mishikakulo na mu fikomo fimo ifyaishibikwa sana, ishiwi lya kuti “umweo” lyalishala kabili paliba na mafutunoti ayatila moneni Amashiwi ya mu Baibo ne fyo Yapilibula nelyo ayalanga inshila imbi iyo bengapilibwilamo.—Amalango 6:5; Amalumbo 131:2; Amapinda 2:10; Mateo 22:37.

  Ifi fine e fyo bacita na pe shiwi lya kuti “imfyo.” Ili ishiwi lyashala fye mu fikomo umo balelanda pa mfyo ishine. Nomba nga balibomfya mu mampalanya pamo nga ifyo balibomfya pa Amalumbo 7:9 na 26:2 e lyo na pa Ukusokolola 2:23, baabomfya amashiwi ya kuti “amatontonkanyo ayashika,” pantu e yo ifi ifikomo filandapo. Lyena balibikapo amafutunoti ayalelanga ishiwi baabomfeshe mu lulimi balembeelemo Baibo pa kubala.

  Nga filya fine caba kwi shiwi lya ciHebere ne lya ciGriki ilipilibula ukuti “umutima,” mu Cibemba namo mwine ishiwi lya kuti “umutima” kuti lyapilibula umutima wa cine cine nelyo uwa  mampalanya. E ico mu fikomo ifingi ili ishiwi lyalishala. Nomba mu fikomo ifinono umo ico balelandapo cishumfwika bwino bwino nga babomfya ishiwi lya kuti “umutima,” balondolola fye ifyo ifi fikomo filandapo. Ku ca kumwenako, mwi buuku lya Amapinda amashiwi ya kuti, “ifyo umutima wakwe ufwaya fibi,” bayapilibula ukuti “taba na mano,” e lyo amashiwi ya kuti “ifyo umutima wakwe ufwaya fibi,” yaba mu futunoti. (Amapinda 6:32; 7:7) Ifi fine e fyo bacita na pa mashiwi yambi pamo nga, “ifyanona,” “umubili” na “ulusengo.” Bayapilibula ukulingana ne fyo ifikomo filandapo. (Ukutendeka 45:18; Lukala Milandu 5:6; Yobo 16:15) Amashiwi yamo pali aya nabayalondola mu “Amashiwi ya mu Baibo ne fyo Yapilibula.”

• Ukulungika ukupilibula amashiwi ayalangilila uo balelandapo nga mwaume nelyo nga mwanakashi. Amashiwi ya ciHebere na ya ciGriki yalalangilila uo balelandapo nga mwaume nelyo nga mwanakashi, kabili mu ciGriki yalalangilila na lintu balelanda pa cintu cimbi. Na lyo line, inshita shimo ubupilibulo kuti bwalola mumbi nga babomfya amashiwi ayo baabomfeshe mu lulimi balembeelemo Baibo pa kubala, ayalelangilila umwaume nelyo umwanakashi nangu icintu cimbi. Ilingi line mu ciHebere na mu ciGriki nga balelanda pa bantu abengi babomfya amashiwi ayalanga ukuti baume balelandapo, tababomfya fye aya amashiwi ilyo balelanda pa baume, lelo na lintu balelanda pa bantu apali abaume na abanakashi. Ku ca kumwenako, nangu ca kuti amashiwi ya kuti “abana ba kwa Israele” kuti yalanda pa bana abaume 12 aba kwa Yakobo, aya amashiwi ilingi line yalanda pa luko lwa Israele lonse, ukubikako abaume na banakashi. (Ukutendeka 46:5; Ukufuma 35:29) E ico muli ino Baibo iyo bapitulukamo, mu fikomo ifingi aya amashiwi bayapilibula ukuti “abena Israele” pa kulangilila ukuti balelanda pa luko lonse ulwa “bena Israele.” Na kabili, apo Baibo yabomfya amashiwi ayalangilila ukuti Lesa no Mwana wakwe, e lyo na bamalaika ne fibanda baume, tapali umulandu wa kukanalembela amashiwi ayalangilila ukuti baume nangu ca kuti mu maBaibo yamo ayo bapilibula muno nshiku tababomfya amashiwi ayalangilila ukuti baume.

  Ilyo bashila-alula fyonse ifyo ba-alulako muli ino Baibo, balipepeelepo sana, balitontonkenyepo sana kabili balicindike sana umulimo uo abali muli komiti ya kubalilapo iya Bapilibwile Baibo ya Amalembo ya Calo Cipya babombele.

Muli iyi Baibo muli amafutunoti. Imisango ya mafutunoti ayalimo ni iyi:

•  “Nelyo” Ilelangilila inshila na imbi iyo bengapilibwilamo amashiwi ya ciHebere, iciAramaiki, nelyo iciGriki ukwabula ukwalula icilelandwapo.—Ukutendeka 1:2, futunoti pa mashiwi ya kuti “umupashi wa kwa Lesa”; Yoshua 1:8, “ishiwi ilinono.”

• “Nelyo kuti yapilibula no kuti” Inshila na imbi iyo bengapilibwilamo amashiwi, lelo iingakwata ubupilibulo bumbi kabili ubwingalolamo.—Ukutendeka 10:12, “umusumba ukalamba”; Sekaria 14:21, “umwina Kanaani.”

• “Mu ciHebere,” “Mu ciAramaiki” na “Mu ciGriki.” Ukupilibula amashiwi ukukonka filya fine fye bayalembele mu ciHebere, mu ciAramaiki nelyo mu ciGriki, nelyo ukupilibula fye ubupilibulo bwa mashiwi mu lulimi balembeleemo Baibo pa kubala.—Ukutendeka 30:22, “aimita”; Ukufuma 32:9, “bacintomfwa.”

• Ayalelangilila ubupilibulo ne fyebo fimbi Ubupilibulo bwa mashina (Ukutendeka 3:17, “Adamu”; Ukufuma 15:23, “Mara”); ubulondoloshi bwa fipimo ne ntamfu (Ukutendeka 6:15, “imikono”); ishiwi ililelanga uo balelandapo nelyo ico balelandapo (Ukutendeka 38:5, “ekala”); ifyebo fimbi mu Ifyebo Fyalundwako na mu Amashiwi ya mu Baibo ne fyo Yapilibula.—Ukutendeka 37:35, “Inshiishi”; Mateo 5:22, “Gehena.”

Mu ciputulwa caba pa ntendekelo pa mutwe utila “Ifyaba mu Cebo ca kwa Lesa,” mwaba ifyebo ifinono pa masambililo ya kubalilapo aya mu Baibo. Apapelela ibuuku lya kulekeleshako ilya mu Baibo, pakonka “Umutande wa Amabuuku ya mu Baibo,” Icisontelelo ca Mashiwi ya mu Baibo” na “Amashiwi ya mu Baibo ne fyo Yapilibula.” Mu cipande citila Amashiwi ya mu Baibo ne fyo Yapilibula, mwaba ifyebo ifilenga uulebelenga aishiba umwalola amashiwi ya mu Baibo yamo yamo, ukulingana ne fyo bayabomfya mu Baibo. Mu Ifyebo Fyalundwako A, mwaba ifipande fyakonkapo: “Ifya Kukonka pa Kupilibula Baibo,” “ Ifili Muli iyi Baibo iyo Bapitulukamo,” “Ifyo Cali pa Kuti Tukwate Baibo,” “Ishina lya kwa Lesa mu Amalembo ya ciHebere,” “Ishina lya kwa Lesa mu Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu,” “Charti: Bakasesema ne Mfumu sha mu Yuda na mu Israele,” na “Ifikalamba Ifyacitike Pano Isonde Ifyakumine Yesu.” Mu Ifyebo Fyalundwako B, mwaba amamapu, amacharti, ne fyebo fimbi ifyo abafwaisha ukusambilila Baibo bengabelengapo.

Pa ntendekelo ye buuku limo na limo ilya mu Baibo pali ifyebo ifilelanda pa fyebo fimo ifyaba mu cipandwa ca ilyo ibuuku, ne fikomo umwaba ifyo ifyebo, ifingalenga uulebelenga aishibako ifyaba mwi buuku lyonse. Pa kati ke bula limo na limo paliba amalembo yambi ayakwata ifyebo ifikumine ifyo umuntu alebelengapo. Aya amalembo bayafumya pali yalya yaba muli Baibo ya kale.