Icipandwa 4

Ni Shani “Icipingo ca Kale” Cingasuminwa?

Mu fipandwa finono ifikonkelepo, tuli no kulanshanya pa lwa kupeelwe milandu kumo kwa kulwisha Baibolo kuli bakalengulula ba muno nshiku. Bamo bapeelo mulandu ukuti Baibolo ilaipilika iine yeka kabili tayaba “iya busayansi,” kabili iyi milandu ili no kubuulwa pa numa. Lelo intanshi, languluka umulandu ilingi line upeelwa uwa kuti Baibolo tayacila pa kulonganikwa kwa nshimi ne milumbe. Bushe bakakaanya ba Baibolo balikwata imilandu yakosa iya kulengulula kwa musango yo? Pa kutendekelako, natuloleshe pa Malembo ya ciHebere, ayetwa Icipingo ca Kale.

1, 2. Ukucandila Yeriko kwapalile cinshi, kabili fipusho nshi fyaimishiwa mu kulundana na kwene?

UMUSUMBA wa kale naucandilwa. Bakasansa ba uko mu mabumba baabuka Umumana wa Yordani kabili nomba bali mu nkambi pa ntanshi ya fibumba fyaleepa ifya musumba. Lelo we micenjelo ya bulwi bwa cilendo! Cila bushiku pa nshiku mutanda, umulalo waleingilila waenda ukushinguluko musumba, ukuba tondolo ukufumyako fye ibumba lyaleendela pamo ilya bashimapepo balelisha intandala. Nomba, pa bushiku bwalenga cinelubali, umulalo waenda tondolo ukushinguluko musumba imiku cinelubali. Mu kupumikisha, bashimapepo balisha intandala shabo na maka yabo yonse. Umulalo waleka ukuba tondolo mu kuba no kupunda kwa bulwi kukalamba, ne fibumba fyaleepa ifya musumba fyawa mwi kumbi lya lukungu, ukusha umusumba uwabulwo kucingililwa.—Yoshua 6:1-21.

 ² Ifi e fintu ibuku lya kwa Yoshua, ibuku lyalenga mutanda ilya Malembo ya ciHebere, lilondolola ukuwa kwa Yeriko uko kwacitikeko mupepi ne myaka 3,500 yapitapo. Lelo bushe mu cituntulu calicitike? Abengi bakalengulula basumbuka mu kuicetekela kuti bayasuka ukuti iyo. * Batungo kuti ibuku lya kwa Yoshua, pamo pene na yambi yasano aya mu kubangilila aya Baibolo, lyapangwa ne milumbe iyalembelwe imyanda ya myaka iingi pa numa ificitika fyatunganishiwe fyabeleko. Abengi bakashula ba fya mu mushili kuti na bo bene bayasuka ukuti iyo. Ukulingana na bene, lintu abena Israele baishile mu calo ca Kanaani, Yeriko pambi tayaliko.

3. Mulandu nshi cacindamina ukulanshanya nampo nga Baibolo yakwatamo ilyashi lya kale ilya cine nelyo iyo?

³ Uku kupeela imilandu kwabipisha. Lintu ulebelenga ukupulinkana muli Baibolo, ukamono kuti ifisambilisho fya iko mu kukosa fyasuntana ku lyashi lya kale. Lesa abomba na baume ba cine cine, abanakashi, indupwa, ne nko, na makambisho yakwe yapeelwa ku bantu ba mu lyashi lya kale. Abasambilila ba muno nshiku abatwishika pa kuba ilyashi lya kale ilya cine cine ilya Baibolo bapeelo kutwishika na kabili pa kucindama no kucetekelwa kwa bukombe bwa iko. Nga ca kuti Baibolo mu cituntulu yaba Cebo ca kwa Lesa, lyene ilyashi lya kale lya iko lifwile ukube lyacetekelwa kabili te kukwatamo fye imilumbe ne nshimi. Bushe aba bakalengulula balikwata imilandu ya kusonsombela ukubamo kwa iko bucine bwa lyashi lya kale?

Ukulengulula Kwasumbuka—Kwacetekelwa Shani?

4-6. Fisambilisho nshi fimo ifya kwa Wellhausen ifya kulengulula kwasumbuka?

⁴ Ukulengulula kwasumbuka ukwa Baibolo kwatendeke  mu kupimpa mu kati ka myanda ya myaka yalenga 18 na 19. Muli citika wa kulekelesha uwa mwanda wa myaka walenga 19, kalengulula wa Baibolo umwina Germany Julius Wellhausen alengele ukwishibikwa kwa cisambilisho ca kuti amabuku ya ntanshi mutanda aya Baibolo, ukusanshako Yoshua, yalembelwe mu mwanda wa myaka walenga isano B.C.E.—mupepi ne myaka ikana limo pa numa ya ficitika fyalondololwa. Nangu cibe fyo, atile, mwalimo ifyebo ifyalembelwe mu kubangilila.¹ Ici cisambilisho capulintilwe mu kulembwa kwalenga 11 ukwa Encyclopœdia Britannica, iyasabankanishiwe mu 1911, iyo yalondolwele ukuti: “Ukutendeka kwaba mulimo wacitwa uwa pa numa ya bunkole uwa ntulo ya bushimapepo bwa pa numa ya bunkole (P) ne ntulo shishili sha bushimapepo isha mu kubangilila isho ishapusanako apakalamba ukufuma kuli P mu lulimi, umusango ne mimonekele ya butotelo.”

⁵ Wellhausen na bakonshi bakwe bamwene ilyashi lya kale lyonse ilyalembwa mu lubali lwa kubangilila ulwa Amalembo ya ciHebere “ukukaanabe lyashi lya kale ilituntulu, lelo ifishilano fyalumbuka ifya nshita yapita.”² Ukulembwa kwa mu kubangilila kwalangulwikwe ukuba fye ukubelebesha kwa lyashi lya kale ilya pa numa ilya kwa Israele. Ku ca kumwenako, calilondolwelwe ukuti ubulwani pa kati ka kwa Yakobo na Esau tabwacitikeko mu cituntulu, lelo bwabelebeshe ubulwani pa kati ka nko sha kwa Israele na Edomu mu nshita sha pa numa.

⁶ Mu kumfwana ne ci, aba bakalengulula bayumfwile ifyo Mose tapokelele amafunde aya kupanga icipao ca cipingo no kuti ihema lya kulaishanya, icifulo ca pa kati ica kupepa kwa kwa Israele mu matololo, tacabalile acibako. Na kabili basumine ukuti ubulashi bwa bushimapepo bwa buAarone bwaimikwe mu kukumanina imyaka fye inono pa ntanshi ya bonaushi bwa Yerusalemu ku bena Babiloni, ubo bakalengulula basumine ukuti bwacitikeko pa kutendeka kwa mwanda wa myaka walenga mutanda B.C.E.³

7, 8. “Bushinino” nshi buntu Wellhausen akwete ku fisambilisho fyakwe, kabili bushe fyali ifyaumfwika?

 ⁷ “Bushinino” nshi bakwete kuli ishi mfundo? Bakalengulula basumbuka batungo kuti baba na maka ya kwakanya ukulembwa kwa mabuku ya mu kubangilila aya Baibolo mu mpendwa shapusanapusana isha fyalembwa. Icishinte ca citendekelo babomfya ca kusumino kuti, ukulanda mu cinkumbawile, icikomo icili conse ica Baibolo icibomfya ishiwi lya ciHebere ilya kwa Lesa (’Elo·himʹ) pa lwa liko lyalembelwe na kalemba umo, ilintu icikomo icili conse icilelosha kuli Lesa kwi shina lyakwe, Yehova, cifwile calembelwe na umbi—ukuba kwati kalemba umo te kuti abomfye inumbwilo shonse shibili.⁴

⁸ Mu kupalako, inshita iili yonse ica kucitika calembwa ukucila pa muku umo mwi buku, cisendwa ngo bushinino bwa kucila pali kalemba umo pa mulimo, nangu cingati ifitabo fya ciSemitic wa pa kale fyalikwata ifya kumwenako fyapalana ifya kubwekeshapo. Mu kulundapo, calisuminwo kuti ukwaluka ukuli konse ukwa musango kupilibula ukwaluka kwa kwa kalemba. Lelo, nangu fye ni bakalemba ba lulimi lwa muno nshiku ilingi line balemba mu musango walekanalekana pa fiputulwa fyalekanalekana ifya milimo yabo, nelyo lintu balebomba no mulandu wa mutwe wa lyashi wapusanako. *

9-11. Mabunake nshi yamo yapulamo aya kulengulula kwasumbuka ukwa muno nshiku?

⁹ Bushe kwalibako ubushinino butuntulu kuli ifi fisambilisho? Nakalya. Umo uwa kulandapo atile: “Ukulengulula, nangu fye pa kuwamisha kwa kuko, kwaba kwa kutunganya kabili ukushapampamikwa, cimo lyonse icingateululwa nelyo ukushininkishiwa icalubana no kukwato kupyanikwapo ne cintu cimbi. Kwaba kubelesha  kwa kusambilila, ukwakongamina ku kutwishika ukuli konse no kwelenganya ukushingapaatulwa ukufuma ku kubelesha kwa musango yo.”⁵ Ukulengulula kwasumbuka ukwa Baibolo, ukucilisha, kwaba “ukwa kutunganya kabili ukushapampamikwa” mu kucishamo.

¹⁰ Gleason L. Archer, Jr., alangisha impuso na imbi mu kupelulula kwa kulengulula kwasumbuka. Impika, atila, yaba ya kuti “isukulu lya Wellhausen lyatendeke mu kuba no kutunganya kwapwililika (uko tabali abasakamikwa ukulangilila) ukuti ubutotelo bwa kwa Israele bwali ubwa ntendekelo ya buntunse fye ukupala abali bonse, kabili ukuti bwali no kulondololwa nge caletwako fye ca kusanguka.”⁶ Mu mashiwi yambi, Wellhausen na bakonshi bakwe batendeke no kutunganya kwa kuti Baibolo yaali fye cebo ca muntu, kabili lyene bapelulwile ukufuma palya.

¹¹ Ku numa mu 1909, The Jewish Encyclopedia yalandile ukucila pa mabunake yabili mu cisambilisho ca buWellhausen ukuti: “Ukupaasha kuntu Wellhausen mupepi na konse aikatilako ibumba lyonse ilya bakalengulula ba Baibolo aba mu nshita yakwe kwashimpwa pa kutunganya kubili: ukwa ntanshi, ukuti ukusefya kuba ukwacilapo ukulemekesha mu kulunduluka kwa butotelo; ukwa cibili, ukuti intulo shakokola shibomba mu kufwaikwa ne fiputulwa fya kubangilila ifya kulunduluka kwa kusefya.  Ukutunganya kwa ku numa ukwa kulwisha ubushininkisho bwa fikulilo fishatumpuluka, kabili ukwashalikisha takusanga kwaafwilisha mu bushininkisho bwa mafunde ya kusefya ukupala ayo aya mu India.”

12. Ni shani fintu ukulengulula kwasumbuka ukwa muno nshiku kwiminina mu lubuuto lwa fya kushula fya mu mushili?

¹² Bushe kwalibako inshila iili yonse iya kweseshamo ukulengulula kwasumbuka ku kumona nampo nga ifisambilisho fya kuko fyalilungama nelyo iyo? The Jewish Encyclopedia yatwalilile ukulando kuti: “Imimwene ya kwa Wellhausen yashimpwa ukucilisha mu kuibela pa kulonsha kutuntulu, kabili kukakabila ukwafwilishiwa no kubebeta ukufuma ku mimwene ya kushula ifya mu mushili kwaimikwa.” Lintu imyaka yalepita, bushe ukushula ifya mu mushili kwakongamine ku kushininkisha ifisambilisho fya kwa Wellhausen? The New Encyclopœdia Britannica yasuko kuti: “Ukulengulula kwa kushula ifya mu mushili kwakongamina ku kwafwilisha ukucetekelwa kwa kulondolola kwa cine cine ukwa lyashi lya kale nangu fye ulwa fiputulwa fya nshita ifya kokwesha [ilyashi lya kale ilya Baibolo] no kucefyako icisambilisho ca kuti ifyalembwa fya Pentateuch [ifyalembwa fya lyashi lya kale mu mabuku ya kubangilila aya Baibolo] fyaba fye kubelebesha kwa ciputulwa ca nshita ica pa numa sana.”

13, 14. Te mulandu ne fitendekelo fyasunkana, mulandu nshi ukulengulula kwasumbuka ukwa kwa Wellhausen na nomba line kucili ukwapokelelwa?

¹³ Mu cilolwa ca kunaka kwa kuko, mulandu nshi ukulengulula kwasumbuka kwabeshe fyo ukwalumbuka pa kati ka basambilila ilelo? Pa mulandu wa kuti kubeba ifintu ifyo bafwayo kuumfwa. Umo uwasambilila uwa mwanda wa myaka walenga 19 alondolwele ukuti: “Pa lwandi, napokelele ici citabo ca kwa Wellhausen ukucilapo mupepi na pali conse cimbi; pa mulandu wa mpika ititikisha iya lyashi lya kale ilya Cipingo ca Kale iyamoneke kuli ine ukuba iyapikululwa mu kupelako mu musango  wa kumfwana ku cishinte ca kusanguka kwa buntunse ico cintu napatikishiwa ukubomfya ku lyashi lya kale ilya butotelo bonse.”⁷ Mu cishinka, ukulengulula kwasumbuka kwasuminishiwe mu kuba ne mpatila yakwe ngo wasumine mu kusanguka. Kabili, mu cishinka, ifisambilisho fibili fibomba impela yapalana. Kwati fintu ukusanguka kwingafumyapo ukukabila kwa kusumina muli Kabumba, e co ukulengulula kwasumbuka ukwa kwa Wellhausen kuti kwapilibulo kuti umo takabila kusumina ukuti Baibolo yapuutilwemo kuli Lesa.

¹⁴ Muli uyu mwanda wa myaka walenga 20 uwabamo ukupelulula, ukutunga kwa kuti Baibolo tayaba cebo ca kwa Lesa lelo ca muntu kumoneka ukupokelelwa ku basambilila. * Calibe cayangukapo kuli bene ukusumino kuti amasesemo yalembelwe pa numa ya kwisushiwa ukucilo kuyapokelela nga ya cine cine. Basobolapo ukunasha ifyalembwa fya Baibolo ifya fipesha mano nge nshimi, imilumbe, nelyo ifishimiko fya bantu, ukucila ukulanguluka ukuti mu cituntulu fyalicitike. Lelo imimwene ya musango yo yaba ya kafindwe kabili taipeela mulandu wakosa uwa kukanina Baibolo nge ya cine. Ukulengulula kwasumbuka apakalamba kwaba mu cilubo, kabili ukusansa kwa kuko pali Baibolo kwalifilwa ukulangisho kuti Baibolo tayaba Cebo ca kwa Lesa.

Bushe Ukushula Ifya mu Mushili Kulafwilisha Baibolo?

15, 16. Kubako kwa kwa kateka wa kale nshi ukwalumbulwa muli Baibolo ukwashininkishiwa no kushula ifya mu mushili?

¹⁵ Ukushula ifya mu mushili kwaba libala lyacilapo ukukosa ilyashimpwa pa kusambilila ukucila ukulengulula kwasumbuka. Bakashula ba fya mu mushili, ku  kwimba pa kati ka fyashalako ifya kutumpuluka kwapita, mu nshila ishingi balilundako ukumfwikisha kwesu ukwa nshila ifintu fyabele mu nshita sha pa kale. E ico, tacili ca kusungusha ukuti icalembwa ca kushula ifya mu mushili mu kubwekeshabwekeshapo cumfwana na cintu tubelenga muli Baibolo. Inshita shimo, ukushula ifya mu mushili kwalicindika Baibolo mu kulwisha bakalengulula ba iko.

¹⁶ Ku ca kumwenako, ukulingana ne buku lya kwa Daniele, kateka wa kulekeleshako mu Babiloni pa ntanshi ya kuwa ku bena Persia ainikwe Belshasari. (Daniele 5:1-30) Apo cimoneka ukukanabako ukulumbula kwa kwa Belshasari ku nse ya Baibolo, ukupeelo mulandu kwalicitilwe ukuti Baibolo yalilubana no kuti uyu muntu tabalile abako. Lelo mu kati ka mwanda wa myaka walenga 19, utupapatu tunono utwingi utwe loba utwalembelwe muli cuneiform twalisangilwe mu fyapomoka fimo mu kapinda ka ku kulyo aka Iraq. Mwasangilwe ukusanshamo ipepo lya butuntulu bwa mwana mwaume mukalamba uwa kwa Nabonidus, imfumu ya Babiloni. Ishina lya uyu mwana mwaume? Belshasari.

17. Ni shani twingalondolola icishinka ca kuti Baibolo iita Belshasari imfumu, lintu ifilembo fya kulondolola ifingi fiita wene cilolo?

 ¹⁷ E co Belshasari e ko aali! Bushe aali mfumu, nangu cibe fyo, lintu Babiloni awile? Ifyalembwa ifingi mu kukonkapo fyasangilwe ukulosha kuli wene ngo mwana mwaume wa mfumu, cilolo wa citebo. Lelo icalembwa ca cuneiform calondolwele nge “Cikomo ca Lyashi lya kwa Nabonidus” casanikile ulubuuto lwa cilapo pa lwa cifulo ca cine ca kwa Belshasari. Cacitile lipoti ukuti: “Wene [Nabonidus] aseekeshe ‘Inkambi’ ku (mwana mwaume) wakwe umukalamba, ibeli, ifita ukuli konse mu calo akambishe pe samba lya (kulama) kwakwe. Alekele (icili conse) ukuya, asekeeshe ubufumu kuli wene.”⁸ E co Belshasari aseekeshiwe no bufumu. Mu cishinka, ku mapange yonse ne mifwaile iya mulengele ukube mfumu! * Uku kwampana pa kati ka kwa Belshasari na wishi, Nabonidus, kulondololo mulandu Belshasari, mu kati ka  mutebeto wa kulekeleshako mu Babiloni, atantike ukucita Daniele ukuba kateka walenga butatu mu bufumu. (Daniele 5:16) Apo Nabonidus aali e kateka wa ntanshi, Belshasari umwine aali fye ni kateka wa cibili uwa Babiloni.

Ubushininkisho na Bumbi Ubwa Kwafwilisha

18. Fyebo nshi fintu ukushula ifya mu mushili kupayanya ku kushininkisha umutende no kulunduluka kwafuminemo ku kuteka kwa kwa Davidi?

¹⁸ Mu cine cine, ukusango kwingi ukwa kushula ifya mu mushili kwalangisha ukulungika kwa lyashi lya kale ukwa Baibolo. Ku ca kumwenako, Baibolo icita lipoti ukuti pa numa Imfumu Solomone apyene ubufumu ukufuma kuli wishi, Davidi, Israele aipakishe ulubanda lukalamba. Tubelengo kuti: “Abena Yuda na bena Israele bali abengi ngo musensenga wa pali bemba ku bwingi; ukulya no kunwa no kusamwa.” (1 Ishamfumu 4:20) Mu kwafwilisha uku kulondolola, tubelengo kuti: “Ubushininkisho bwa kushula ifya mu mushili busokololo kuti kwaliko ukupuuka kwa mpendwa ya bantu muli Yuda mu kati na pa numa ya mwanda wa myaka walenga ikumi B.C. lintu  umutende no lubanda Davidi aletele fyacilengele ukucitikako ukukuula imisumba ipya iingi.”¹⁰

19. Fyebo nshi fyalundwapo fintu ukushula ifya mu mushili kupeela ukukuma ku bulwi pa kati ka kwa Israele na Moabu?

¹⁹ Pa numa, Israele na Yuda babele inko shibili, kabili Israele acimfishe icalo ca mu bwina mupalamano ica Moabu. Pa nshita imo Moabu, pe samba lya Mfumu Mesha, alisangwike, kabili Israele acitile ukwikatana na Yuda no bufumu bwa mu bwina mupalamano ubwa Edomu ku kulwisha Moabu. (2 Ishamfumu 3:4-27) Mu kuibela, mu 1868 mu Jordan, icipapatu ca libwe icabaswa calisangilwe ico calembelwe mu lulimi lwa ciMoabu mu kuba ne calembwa cine ica kwa Mesha ica uku kulwishanya.

20. Cinshi cintu ukushula ifya mu mushili kutweba pa lwa konaulwa kwa kwa Israele ku bena Assyria?

²⁰ Lyene, mu mwaka wa 740 B.C.E., Lesa asuminishe ubufumu bwa ku kapinda ka kuso ubwapondweke ubwa kwa Israele ukonaulwa ku bena Ashuri. (2 Ishamfumu 17:6-18) Ukulanda ulwa calembwa ca Baibolo ulwa ici cacitike, kashula fya mu mushili Kathleen Kenyon alandapo ukuti: “Umo kuti akwata ukutunganya kwa kuti kumo ukwa uku kucishamo kwa makukumya.” Lelo bushe e fyo? Wene alundapo ukuti: “Ubushininkisho bwa kushula ifya mu mushili ubwa kuwa kwa bufumu bwa  kwa Israele bwalibo bwacilapo ukumonekesha ukucila bulya ubwa calembwa ca Baibolo. . . . Ukufumyapo mupwilapo ukwa misumba ya kwa Israele iya Samaria na Hasore no konaulwa kwaendele pamo ukwa Megido kwaba bushininkisho bwabamo icishinka ubwa kushula ifya mu mushili ubwa kuti kalemba wa [Baibolo] talekukumya.”¹¹

21. Fyebo nshi pa lwa kucimfiwa kwa kwa Yuda ku bena Babiloni fyapayanishiwa no kushula ifya mu mushili?

²¹ Pa numa na kabili, Baibolo itwebo kuti Yerusalemu pe samba lya Mfumu Yehoyakini alishingilwe ku bena Babiloni kabili alicimfiwe. Ici cacitike calembwa pa Milandu ya Ficitika fya cina Babiloni, icipapatu ca filembo fya cuneiform casangilwe kuli bakashula ba fya mu mushili. Pali ici, tubelengo kuti: “Imfumu ya ku Akkad [Babiloni] . . . yacandile umusumba wa Yuda (iahudu) ne mfumu yabulile umusumba pa bushiku bwalenga shibili ubwa mweshi wa Addaru.”¹² Yehoyakini alisendelwe ku Babiloni no kubikwa mu cifungo. Lelo pa numa, ukulingana na Baibolo, alilekelweko ukufuma mu cifungo no kupeelwa icipimo ca fya kulya. (2 Ishamfumu 24:8-15; 25:27-30) Ici calyafwilishiwa ne fyalembwa fya mu bulashi ifyasangilwe mu Babiloni, ifi fitantike ifipimo fya fya kulya fyapeelwe kuli “Yaukîn, imfumu ya Yuda.”¹³

22, 23. Mu cinkumbawile, kwampana nshi kwaba pa kati ka fya kushula ifya mu mushili ne fyalembwa fya lyashi lya kale ilya Baibolo?

²² Ukukuma ku kwampana pa kati ka kushula ifya mu mushili ne fyalembwa fya lyashi lya kale ilya Baibolo, Profesa David Noel Freedman alandilepo ukuti: “Mu cinkumbawile, nangu cibe fyo, ukushula ifya mu mushili kwakongamina ku kwafwilisha bucishinka bwa lyashi lya kale ubwa kulondolola kwa Baibolo. Ukulondolola kwasaalala ukwa kulondolole ficitika ukufuma ku fikolwe ukufika ku nshita sha C[ipingo] C[ipya] kulingana ne mibombele ya kushula ifya mu mushili. . . . Ifya kusanga fya nshita ya ku ntanshi fyenekelwa ukukosha icifulo calinga  ica nomba ica kuti icishilano ca mu baibolo ica lyashi lya kale calikwata imishila, kabili mu capishiwe mu citetekelo, nangu cingati talili lyashi lya kale mu mano yakosa nelyo aya busayansi.”

²³ Lyene, ukukuma ku kubombesha kwa ba kalengulula basumbuka ku kusaalula Baibolo, atila: “Ukwesha kwa kukuula cipya cipya ukwa lyashi lya kale ilya Baibolo ku basambilila ba muno nshiku—ku ca kumwenako, imimwene ya kwa Wellhausen iya kuti inkulo ya fikolwe yali kubelebesha kwa kuteka kwayakanikana; nelyo ukukaana kwa kuba mu lyashi lya kale ukwa kwa Mose no kufuma no kupangwa cipya cipya ukwakonkelepo ukwa lyashi lya kwa Israele kuli Noth na bakonshi bakwe—takwapusunsuka imibombele ya kushula ifyashikama pamo ngo kulondolola kwa Baibolo.”¹⁴

Ukuwa kwa Yeriko

24. Fyebo nshi Baibolo itupeela pa lwa kuwa kwa Yeriko?

²⁴ Bushe ici cipilibulo kuti ukushula ifya mu mushili kusuminishanya na Baibolo mu milandu yonse? Iyo, kwalibako impendwa ya kukanasuminishanya. Kumo kwaba kucimfya kwabamo icilangililo ukwa pali Yeriko ukwalondololwa mu kutendeka kwa ici cipandwa. Ukulingana na Baibolo, Yeriko wali e musumba wa ntanshi uwacimfiwe na Yoshua lintu atungulwile abena Israele mu calo ca Kanaani. Ukupende nshita kwa Baibolo kulangililo kuti umusumba wawile muli citika wa ntanshi uwa mwanda wa myaka walenga 15 B.C.E. Pa numa ya kucimfya, Yeriko alyocelwe umupwilapo ku mulilo kabili lyene washilwe uwabulwo kwikalwamo pa myanda ya myaka.—Yoshua 6:1-26; 1 Ishamfumu 16:34.

25, 26. Kusondwelela nshi kubili ukwapusanako bakashula ba fya mu mushili bafikapo nge ca kufumamo ca kushula kwa Yeriko?

²⁵ Pa ntanshi ya nkondo ya calo iya cibili, icifulo icacetekelwe ukuba Yeriko calishulilwe kuli Profesa John Garstang. Asangile ukuti umusumba wali wa kale nga nshi kabili walyonawilwe no kukuulwa cipya cipya imiku  iingi. Garstang asangile ukuti mu kati ka kumo ukwa uku konaula, ifibumba fyawile kwati ni ku cinkukuma, kabili umusumba walyocelwe umupwilapo ku mulilo. Garstang asumine ukuti ici cacitike mupepi na 1400 B.C.E., te patali sana ukufuma ku bushiku bwalangililwa muli Baibolo ubwa konaulwa kwa musumba wa Yeriko kuli Yoshua.¹⁵

²⁶ Pa numa ya nkondo, kashula wa fya mu mushili na umbi, Kathleen Kenyon, acitile ukushula na kumbi pa Yeriko. Afikile ku kusondwelela kwa kuti ifibumba fyabongolweke ifyo Garstang aishibishe fyakokwele ukufuma ku myanda ya myaka mu kubangilila ukucila fintu atontonkenye. Wene aishibishe ubonaushi bukalamba ubwa Yeriko mu mwanda wa myaka walenga 16 B.C.E. lelo alandile ukuti takwaliko umusumba pa cifulo ca Yeriko mu kati ka mwanda wa myaka walenga 15—lintu Baibolo ilanda ukuti e lintu Yoshua aleingilila icalo. Wene atwalililo kucita lipoti ifishibilo fingacitikako ifya bonaushi na bumbi ubo pambi bwacitikeko pa cifulo mu  1325 B.C.E. no kutubululo kuti: “Nga ca kuti ubonaushi bwa Yeriko buli no kulundanishiwa no kusansa pe samba lya kwa Yoshua, ubu [ubwashalikisha] e bushiku buntu ukushula kwa fya mu mushili kutubulula.”¹⁶

27. Mulandu nshi amabupusano pa kati ka kushula ifya mu mushili na Baibolo tafilingile mu kubulo kulinga ukutupumfyanya?

²⁷ Bushe ici cipilibulo kuti Baibolo yaliluba? Nakalya. Tuli no kwibukisho kuti lintu ukushula ifya mu mushili kutupeela apa kumwena ku nshita yapita, tayaba lyonse pa kumwena palengama. Inshita shimo kuba ukwa fubefube. Nga fintu uwa kulandapo umo atile: “Ubushininkisho bwa kushula ifya mu mushili bwaba, ku ceshamo, ubwa bufungau, kabili muli ifyo ubwapelela.”¹⁷ Ukucilisha ici cabe ca cine ku lwa fiputulwa fya nshita fyabangilileko ifya lyashi lya kale ilya kwa Israele, lintu ubushininkisho bwa kushula ifya mu mushili tabuli ubwa monekesha. Mu cine cine, ubushininkisho buba fye ubwacepako ukumonekesha pali Yeriko, apo icifulo calisendwa bubi bubi.

Ukupelela kwa fya Kushula fya mu Mushili

28, 29. Kupelebela nshi kumo ukwa kushula ifya mu mushili abasambilila basumina?

²⁸ Bakashula ba fya mu mushili abene basumina ukupelebela kwa sayansi wabo. Yohanan Aharoni, ku ca kumwenako, alondololo kuti: “Lintu caisa ku kwilula kwa lyashi lya kale nelyo ilyashi lya mipangilwe ya calo, kashula wa fya mu mushili afuma mu lubali lwa sayansi yalungatika, kabili afwile ukushintilila pa mapingushi ya mutengo no kutunganya ku kufika pa cikope calondoloka ica lyashi lya kale.”¹⁸ Ukukuma ku nshiku shapeelwa ku fya kusanga fyalekanalekana, alundapo ukuti: “Tufwile lyonse ukwibukisha, kanshi, ukuti te nshiku shonse shabe shalungatika kabili ku fipimo fyalekanalekana ifya mutunganya,” nangu cingati ayumfwo kuti bakashula ba fya mu mushili aba lelo kuti baba abacilapo ukuicetekela kulwa nshiku shabo ukucila fintu cali mu nshita yapita.¹⁹

 ²⁹ The World of the Old Testament (citabo) cipusha icipusho ukuti: “Ni shani yabamo ubupilibulo nelyo iya busayansi imibombele ya kushula ifya mu mushili?” Casuko kuti: “Bakashula ba fya mu mushili balicilapo ukubamo imifwaile lintu baleshula ifishinka ukucila lintu balefilondolola. Lelo ukupamfiwa kwabo kwa buntunse kukambukila inshila babomfya mu kucito ‘kwimba,’ na ko kwine. Te kuti bacafwilishe ukonaula ubushininkisho bwabo lintu baleimba pa nshi ukupulinkana ukupapikana kwe loba, e co te kuti balabule ‘ica kwesha’ cabo ku kucibwekeshapo. Ici cilenga ukushula ifya mu mushili ukuibela pa kati ka sayansi. Mu kulundapo, cilenga ukucita lipoti ifya kushula ifya mu mushili umulimo wakosesha kabili uwa bamo ifimfokonshi.”²⁰

30. Ni shani fintu abasambi ba Baibolo bamona ukushula ifya mu mushili?

³⁰ E co ukushula ifya mu mushili kuti kwabo kwa kwaafwa nga nshi, lelo ukupala ukutukuta kwa buntunse ukuli konse, kwalibamo ifilubo. Lintu tulelanguluka ifisambilisho fya kushula ifya mu mushili mu kuba no buseko, tatulingile ukumona fyene nge cine cishingacitilwapo ifikansa. Nga ca kuti bakashula ba fya mu mushili balondolola ifya kusanga fyabo mu nshila ipilika Baibolo, tacilingile mu kuicitikilako fye ukusuminwa ukuti Baibolo yaliluba no kuti bakashula ba fya mu mushili balilungika. Ukulondolola kwabo kwalishibikwa ukwaluka.

31. Kutubulula nshi ukupya ukwabikwa pa ntanshi mu nshita ya nomba line ukukuma ku kuwa kwa Yeriko?

³¹ Cili ica kusekesho kwishiba ukuti mu 1981 Profesa John J. Bimson aloleshe na kabili pa bonaushi bwa Yeriko. Asambilile mu kupalamisha ubonaushi bwabamo umulilo ubwa Yeriko ubo ubwacitikeko—ukulingana na Kathleen Kenyon—mu kati ka mwanda wa myaka walenga 16 B.C.E. Ukulingana na wene, te bonaushi bweka fye bulinga icalembwa ca Baibolo ica konaula kwa kwa Yoshua umusumba lelo icikope ca kushula ifya mu mushili ica Kanaani onse cilinga bwino bwino no kulondolola  kwa Baibolo ukwa Kanaani lintu abena Israele baingilile. E co, atubululo kuti ukupenda inshiku ukwa fya kushula ifya mu mushili kwaliluba kabili atubululo kuti ubu bonaushi mu cituntulu bwacitikeko mu kati ka mwanda wa myaka walenga 15 B.C.E., mu kati ka nshita ya bumi bwa kwa Yoshua.²¹

Baibolo Yaba Lyashi lya Kale Ilya Cine Cine

32. Kukongama nshi kwamonwa pa kati ka basambilila bamo?

³² Ici cilangilila icishinka ca kuti bakashula ba fya mu mushili ilingi line bapusana pa kati ka bene beka. Tacaba, lyene, ica kupapusha ukuti bamo tabasuminishanya na Baibolo lintu bambi balasumunishanya na yene. Nangu ni fyo, abasambilila bamo baleisa ku kucindika ilyashi lya kale ilya mu Baibolo mu cinkumbawile, nga te mu kulonsha konse. William Foxwell Albright aiminineko itontonkanyo lye sukulu limo lintu alembele ukuti: “Kwalibako ukubweluluka kwa cinkumbawile ku kutesekesha ukulungika, monse mubili mu cinkumbawile na mu kulonsha kwa fishinka, ukwa lyashi lya kale ilya butotelo bwa Israele. . . . Mu kusupawila, kuti nomba na kabili twamona Baibolo ukufuma ku kutendeka ukufika ku mpela nge calembwa cabamo bucine ica lyashi lya kale ilya butotelo.”²²

33, 34. Ni shani fintu Amalembo ya ciHebere ayene yeka yapeela ubushininkisho bwa kulungika kwa lyashi lya kale?

³³ Na kuba, Baibolo mu ine yeka yakwatamo icifwati ca lyashi lya kale ilyalungika. Ifya kucitika fyalundanishiwa ku nshita shaishibikwa ne nshiku, ukupusanako kuli isho nshimi sha kale sana ne milumbe. Ifya kucitika ifingi ifyalembwa muli Baibolo fyaafwilishiwa ne filembo fya kulondolola ukufuma kuli isho nshita. Apo apali ubupusano pa  kati ka Baibolo ne filembo fya kulondolola fimo ifya pa kale, ubupusano ilingi line kuti bwapeelwa ku kukanatemwa kwa bakateka ba pa kale ukulemba ukucimfiwa kwabo kwine no kufwaisha kwabo ukwa kukusha ukutunguluka kwabo.

³⁴ Mu cine cine, ubwingi bwa ifyo filembo fya kulondolola ifya kale tafyaba lyashi lya kale apo fyaba kukubanya kwa bulashi. Mu kupusanako, bakalemba ba Baibolo balangisha ukubulo kulandapo kushili kwa lyonse. Ifikolwe fyalumbuka pamo nga Mose na Aarone basokololwa na mabunake yabo yonse na maka. Nangu fye kufilwa kwa mfumu ikalamba Davidi mu bufumacumi kwalisokololwa. Ukupelebela kwa luko lonse mu kubwekeshabwekeshapo kwalisansalikwa. Ubu bufumacumi butasha Amalembo ya ciHebere nga ya cine kabili ayacetekelwa kabili bupeela ukufina ku mashiwi ya kwa Yesu, uyo, lintu apepele kuli Lesa, atile: “Icebo cenu e cine.”—Yohane 17:17.

35. Cinshi cintu bakatontonkanya bapelulula bafilwa ukucita, kabili cinshi abasambi ba Baibolo baloleshako ku kushininkisha ukupuutwamo kwa Baibolo?

³⁵ Albright atwalilile ukulando kuti: “Nangu ni fyo Baibolo ilapulapo mu fyabamo ukucila pa fitabo fyonse ifya butotelo ifya mu kubangilila; kabili ilapulapo mu kwebekesha pa fitabo fyonse ifyakonkapo mu kwanguka kwalungatana ukwa bukombe bwa iko ne cinkumbawile [umutande watafuluka] uwa kwipukisha kwa buko ku bantu ba fyalo fyonse ne nshita.”²³ Bwaba ni ubu ‘bukombe bwapulapo,’ ukucila pa bushinino bwa basambilila, ubo bushininkisha ukupuutwamo kwa Baibolo, nga fintu tuli no kumona mu fipandwa fikonkelepo. Lelo natumone pano ukuti bakatontonkanya bapelulula aba muno nshiku balifilwa ukushininkisho kuti Amalembo ya ciHebere tayaba lyashi lya kale ilya cine, ilintu ifi fyalembwa ifine fyeka fipeela ubushininkisho ubuli bonse ubwa kuba ubwalungika. Bushe cimo cine kuti calandwa ku Malembo ya ciGreek aya Bwina Kristu, “Icipingo Cipya”? Tuli no kulanguluke ci mu cipandwa cikonkelepo.

[Amafutunoti]

[Amepusho]

[Amashiwi pe bula 53]

Ukukanapala amalyashi ya kale aya ku calo, Baibolo mu kubulo kulamba ilemba ukufilwa kwa buntunse ukwa bantu bacindikwa pamo nga Mose na Davidi

[Akabokoshi pe bula 44]

Umutengo wa Kushula Ifya mu Mushili

“Ukushula ifya mu mushili kupayanya ukwesha kwa fibombelo fya kale ne fipe, ifibumba ne fikuulwa, ifilwilo ne fibekobeko. Ubwingi bwa ifi kuti fyatantikwa ukulingana no kupenda kwa nshita no kwishibikwa bwino bwino ne numbwilo shalinga ne filandwapo fyabamo muli Baibolo. Muli aya mano Baibolo mu kulungika ibaka mu musango walembwa uwa musango wa cikulilo wa iko. Ukulondolola kwa malyashi ya mu Baibolo takwaba kuletwako kwa kutontonkanya fye ukwa kwelenganya kwa kwa kalemba lelo ukucila kwaba kubelebesha kwa calo cintu ifya kucitika fyalembwa, ukufuma pano isonde ukuya ku fya kusungusha, ifyacitikeko.”—The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land.

[Akabokoshi pe bula 50]

Fintu Ukushula Ifya mu Mushili Kwingacita ne fyo Kushingacita

“Ukushula ifya mu mushili takushininkisha nelyo ukukanashininkisha Baibolo mu numbwilo sha kusondwelela, lelo kwalikwata imibombele imbi, iya kucindama kwingalangulukwapo. Kulabwesha mu cipimo cimo ifyebo fya calo fyatubulwilwe kuli Baibolo. Pa kwishiba, tutile, ifisolobelo fintu iŋanda yakuulilweko, nelyo ifyo ‘icifulo casumbuka’ camoneke ukupala, ifingi fisumbulo kumfwikisha kwesu ukwa fibimbilwemo. Ica cibili, cisushamo icalembwa ca lyashi lya kale. Ilibwe lya Moabu, ku ca kumwenako, lipeela ulubali lumbi ulwa lyashi lyalembwa muli 2 Ishamfumu 3:4. . . . Ica citatu, fisokolola ubumi ne tontonkanyo lya bena mupalamano ba Israele wa pa kale—icaba buseko mu bwine bweka, kabili ubusanikila icalo ca mfundo mu kati ka ico itontonkanyo lya kwa Israele wa pa kale lyalundulwikemo.”—Ebla—A Revelation in Archaeology.

[Icikope pe bula 41]

Milton alembele mu misango yalekanalekana, te umo fye. Bushe bakalengulula basumbuka basumina umulimo wakwe ukuba cakuletako ca mpendwa ya bakalemba balekanalekana?

[Icikope pe bula 45]

“Icikomo ca Lyashi lya kwa Nabonidus” cicita lipoti ukuti Nabonidus aseekeshe ubufumu kwi beli lyakwe

[Icikope pe bula 46]

Ilibwe lya Moabu lipeela ukwalula kwa Mfumu Mesha pa lwa kulwa pa kati ka kwa Moabu na Israele

[Icikope pe bula 47]

Ifyalembwa fya bulashi ifya cina Babiloni fyafwilisha icalembwa ca Baibolo ica kuwa kwa Yerusalemu