Icipandwa 8

Sayansi: Bushe Yashinina Baibolo Ukulubana?

Mu 1613 sayantisti wa ka Italy, Galileo asabankenye umulimo waishibikwe nga “Letters on Sunspots” (Amakalata ya pa Finshingwa fya pa Kasuba). Muli wene, alangishe ubushinino bwa kuti isonde lishinguluka akasuba, ukucila pa kasuba ukushinguluke sonde. Ku kucite fyo, asongele ukwenda kwa kukonkana kwa ficitika ifyo mu kupelako fya muletele pa ntanshi ya Kulubulwisha kwa butotelo ukwa ciRoma Katolika pe samba lya “kutunganishiwa kwakosa ukwa kusangukila icisumino.” Mu kukonkapo, apatikishiwe “ukuibwelamo.” Mulandu nshi imfundo ya kuti isonde lisela ukushinguluka akasuba yamwenenwe ngo kusangukila icisumino? Pantu bakapeela ba mulandu ba kwa Galileo batungile ukuti cali icapusana ku cintu Baibolo ilanda.

1. (Sanshako imitendekele.) (a) Cinshi cacitike lintu Galileo atubulwile ukuti isonde lisela ukushinguluka akasuba? (b) Nangu cingatila Baibolo tayaba libuku lya kusambililamo ifya sayansi, cinshi tusanga lintu twailinganya kuli sayansi wa muno nshiku?

CALIPOKELELWA mu kusaalala ilelo ukuti Baibolo yaba iishili ya busayansi, kabili bamo basonta ku fyakukumanya fya kwa Galileo ku kucishininkisha. Lelo bushe ici cili e mulandu? Pa kwasuka ico cipusho, tuli no kwibukisho kuti Baibolo yaba libuku lya busesemo, ilyashi lya kale, ipepo, ifunde, ukufunda, no kwishiba pa lwa kwa Lesa. Taitunga ukuba ibuku lya kusambililamo ifya sayansi. Nangu ni fyo, lintu Baibolo ikumya ku milandu ya sayansi, cintu ilanda caba icalungikwa mu kukumanina.

 Planeti Wesu Isonde

2. Ni shani fintu Baibolo ilondolola icifulo ce sonde mu lwelele?

² Languluka, ku ca kumwenako, cintu Baibolo ilanda pa lwa planeti wesu, isonde. Mwi buku lya kwa Yobo, tubelengo kuti: “[Lesa] ayansa akapinda ka ku kuso pa mbilibili, akobeka ne calo apashaba kantu.” (Yobo 26:7) Linganyako ici ku kulanda kwa kwa Esaya, lintu atila: “E waikala pa cinshingwa-ŋanda ca calo.” (Esaya 40:22) Icikope capeelwa ica calo cabulungana ‘capelama pa mbilibili’ “apashaba kantu” citwibukishako mu kukosa ulwa fikope fyabuulilwe na benda mu lwelele ifya mimonekele ya calo ukwelela mu lwelele lwabulamo akantu.

3, 4. Cinshi caba ukushinguluka kwa menshi ye sonde, kabili cinshi Baibolo ilanda pa lwa ici?

³ Languluka, na kabili, ukushinguluka kwa kupapusha ukwa menshi ya calo. Pano epali fintu Compton’s Encyclopedia ilondolola icicitika ukuti: “Amenshi . . . yaloluluka ukufuma pa mulu wa mabemba ukuya mu lwelele . . . Panono panono ukusenda kwa matamba ya mwela mu lwelele lwe sonde usenda umwela wa mutonshi ukuya mu kati. Lintu umwela watalala, umwela ulatikama ku kupanga utumatoni twa menshi. Utu tumonwa mu munsaunte nga makumbi. Ilingi line utumatoni tukolongana pamo ku kupanga amatoni ya mfula. Nga ca kuti umulu watalala mu kulinga, utupapatu twa mfula yabuuta tulapangwa mu cifulo ca matoni ya mfula. Mu mulandu uuli onse, amenshi ayo yaenda ukufuma kuli bemba imyanda nangu fye amakana ya mailosi ukutaluka  yaponena pa mulu we sonde. Palya yakolongana mu milonga nelyo ukwingila mu mushili kabili yatendeka ubulendo bwa yako ukubwelela kuli bemba.”¹

⁴ Iyi mibombele yaibela, iyo ilenga ubumi pa mulundu wauma ukucitikako, yalondolwelwe bwino mupepi ne myaka 3,000 iyapitapo mu numbwilo yaanguka, iya mulungamina muli Baibolo ukuti: “Imilonga yonse ikonkolokela muli bemba, nalyo line bemba taisula; uko imilonga ikonkolokela e ko ibwelela ibwekeshapo ukuya.”—Lukala Milandu 1:7, The New English Bible.

5. Ni shani fintu ukulandapo kwa kwa kemba wa malumbo pa lwa lyashi lya kale ilya mpili she sonde kubela ukwaibela ukulingana na ino nshita?

⁵ Pambi ukucilapo ukuibela kushilimuka kwa Baibolo ukuya mu lyashi lya kale ilya mpili. Pano epali icitabo ca kusambililamo pa cikokotolo ce sonde citila: “Ukufuma ku nshita sha pa Ntanshi ya Cambria ukufika na nomba, imibombele ya lyonse iya kukuula no konaule mpili yalitwalilila. . . . Te kutila fye impili shatuntuka ukufuma pe samba lya babemba baloba, lelo ilingi line shalibila kale pa numa ya kupangwa kwa shiko, kabili lyene ukutumpuka na kabili.”² Linganyako ici no lulimi lwa nshintu ulwa kwa kemba wa malumbo ulwa kuti: “Mwapafimbile [isonde] itenga nge ca kufwala, pa mulu wa mpili e paiminine amenshi. Impili shalitutumwike, imipokapoka yalikulwike, ukulolo kuntu uko mwafisonteele.”—Ilumbo 104:6, 8.

“Ku Kutendeka”

6. Kulanda nshi ukwa Baibolo kwaba mu kumfwana ne fisambilisho fya nomba line ifya sayansi pa lwa ntendekelo ya kubumbwa konse?

⁶ Icikomo cine ica ntanshi ica Baibolo cilando kuti: “Ku kutendeka Lesa alengele umulu na pano isonde.” (Ukutendeka 1:1) Ukubebeta kwatungulula basayantisti ukusambilisho kuti ukubumbwa konse ukumoneka mu cine cine kwalikwete intendekelo. Takwaliko pa nshita  yonse. Kalengula wa ntanda Robert Jastrow, uushasumine muli Lesa mu milandu ya butotelo, alembele ukuti: “Ifyebo filapusanako, lelo ifibombelo fyafwaikwa mu fyalengwa fya kulengule ntanda ne fya muli Baibolo ifya Ukutendeka fyaba fimo fine: ukukonkana kwa ficitika ukutungulula ku muntu kwatendeke mu kupumikisha kabili mu kuswatuka pa kashita kashininkishiwa, mu kubyata kwa lubuuto no lupikwe.”³

7, 8. Nangu cingati tabasumina ulubali lwa kwa Lesa mu mulandu, cinshi ico basayantisti abengi bapatikishiwo kusumina ukukuma ku ntendekelo ya kubumbwa konse?

⁷ Ca cine, basayantisti abengi, ilintu basumino kuti ukubumbwa konse kwalikwete intendekelo, tabapokelela ukulanda kwa kuti ‘Lesa e walengele.’ Nangu ni fyo, bamo nomba balasumino kuti caliba icayafya ukusuula ubushininkisho bwa musango umo ubwa mucetekanya ku numa ya cili conse. Profesa wa physics (ukusambilila ifya cifyalilwa) Freeman Dyson alando kuti: “Ilyo ncishapo ukubebeta ukubumbwa konse no kusambilile fyebo pa lwa mikuulilwe ya kuko, e lyo ncililako ukusango bushininkisho ukuti ukubumbwa konse mu mano yamo kufwile kwalishiba ukuti twali no kwisa.”

⁸ Dyson atwalililo kusumino kuti: “Pa kuba sayantisti, uwakanshiwa mu fibelesho fye tontonkanyo no lulimi lwa mwanda wa myaka walenga amakumi yabili ukucila pa walenga ikumi na cinekonsekonse, nshitunga ukuti imipangilwe ya kubumbwa konse ishininkisho kubako kwa kwa Lesa. Ntunga fye ukuti imikuulile ya kubumbwa konse yumfwana ne citendekelo ca mfundo ya kuti umuntontonkanya ubomba ulubali lwacindama mu mibombele ya uko.”⁴ Ukulanda kwakwe mu cishinka kusokolola imibele ya kutwishika iya nshita yesu. Lelo ukubika kulya kutwishika pa mbali, umo amona ukumfwana kwaibela pa kati ka sayansi wa muno nshiku no kulanda kwa Baibolo ukwa kuti “ku kutendeka Lesa alengele umulu na pano isonde.”—Ukutendeka 1:1.

 Ubutuntulu ne Mibombele ya Busaka

9. Ni shani fintu ifunde lya Baibolo pa malwele ya nkanda lyabelebesha amano yabomba? (Yobo 26:3)

⁹ Languluka ukufimba kwa Baibolo ukwe bala na limbi: ubutuntulu ne mibombele ya busaka. Nga ca kuti umwina Israele akwete akalema ka pa nkanda ukutunganishiwa ukuba ifibashi, abikilwe eka. “Inshiku shonse isho impumo yabamo ali uwakowela; wene alikowela, ekale eka, ku nse ya nkambi e ko kube ubwikalo bwakwe.” (Ubwina Lebi 13:46) Nangu fye fya kufwala fyaambukilwa fyalyocelwe. (Ubwina Lebi 13:52) Muli isho nshiku, iyi yali ni nshila yafumamo cimo ku kucincintila ukwaanana kwa lwambu.

10. Ni mu nshila nshi umo abengi mu fyalo fimo benganonkelamo ukufuma ku kufunda kwa Baibolo pa lwa busaka?

¹⁰ Ifunde na limbi ilyacindama lyali no kubomba ku kupooso busali bwa buntunse, ubwali no kushiikwa ku nse ya nkambi. (Amalango 23:12, 13) Ili funde ukwabulo kutwishika lyapuswishe Israele ukufuma ku malwele ayengi. Nangu fye ni lelo, impika shabipisha isha butuntulu shilengwa mu fyalo fimo ku kupooso busali kushalinga ubwa buntunse. Nga ca kuti abantu muli ifyo fyalo bakonkele fye ifunde lyalembelwe amakana ya myaka yapitapo muli Baibolo, kuti baba aba butuntulu busuma bwacilapo.

11. Kufunda nshi ukwa Baibolo pa butuntulu bwa muntontonkanya kwasangwa ukubomba?

¹¹ Icipimo casumbuka ica Baibolo ica busaka casanshishemo fye no butuntulu bwa muntontonkanya. Ipinda lya muli Baibolo lyatile: “Umutima uwatekanya mweo wa mubili, lelo akalumwa kufumuka kwa mafupa.” (Amapinda  14:30) Mu myaka ya nomba line, ukusapika kwa cipatala kwalangisho kuti ubutuntulu bwesu ubwa ku mubili mu cine cine bwambukilwa ku mibele yesu iya muntontonkanya. Ku ca kumwenako, Doctor C. B. Thomas uwa ku Johns Hopkins University asambilile ukucila pa bapwishe sukulu ikana limo ukucila pa ciputulwa ca nshita ica myaka 16, ukulinganya imisango yabo iya mitontonkanishishe ku kusansalikwa kwabo ku malwele. Icintu cimo ico wene amwene ca kuti: Abapwishe sukulu abengi basansalikwe ku bulwele baali ni abo abacilapo ukukalifiwa kabili abacilapo ukusakamikwa pe samba lya kutitikisha.⁵

Cinshi Baibolo Ilanda?

12. Mulandu nshi Icalici lya ciKatolika lipampamina pa kuti icisambilisho ca kwa Galileo pa lwe sonde cali kusangukila icisumino?

¹² Nga ca kuti Baibolo yabe yalungike fyo mu mabala ya sayansi, mulandu nshi Icalici lya ciKatolika lyalandile ukuti ukusambilisha kwa kwa Galileo ukwa kuti isonde lyashingulwike akasuba kwali ukushili kwa mu malembo? Pa mulandu wa nshila amabulashi yapilibwililemo ifikomo fimo ifya Baibolo.⁶ Bushe baali abalungika? Natubelenge ifipande fibili ifyo bayambwile no kumona.

13, 14. Fikomo nshi ifya mu Baibolo fintu Icalici lya ciKatolika lyabomfeshe bubi bubi? Londolola.

¹³ Icipande cimo citila: “Akasuba katula, akasuba kawa; lyene ku cifulo ca kako e ko kangufyanyo kuya kabili kulya e ko katula.” (Lukala Milandu 1:5, The Jerusalem Bible) Ukulingana no kupaasha kwe Calici, inumbwilo pamo nga “akasuba katula” na “akasuba kawa” cipilibulo kuti akasuba, te sonde, e kasela. Lelo nangu fye ni lelo tulando kuti akasuba katula no kuwa, kabili ubwingi bwa ifwe twalishibo kuti lyaba lisonde lisela, te kasuba. Lintu tubomfya inumbwilo shapala ishi, tulelondolola fye icimoneko kusela kwa kasuba nga fintu kumoneka kuli kabebeta wa buntunse. Kalemba wa Baibolo alecita mu kulungatika cimo cine.

¹⁴ Icipande cimbi citila: “Mwapampamike pano isonde pa fya kulimbapo fya pako, ukuti pekatenshiwa  umuyayaya umuyayaya.” (Ilumbo 104:5, The Jerusalem Bible) Ici cayalwilwe ukupilibulo kuti pa numa ya kubumbwa kwa liko isonde talyali na kusela. Na kuba, nangu cibe fyo, icikomo cebekesha ukubelelela kwe sonde, te kukanaseshiwa kwa liko. Isonde talyakabale ‘alitelentenshiwa’ ukufuma mu kubako, nelyo ukonaulwa, nga fintu ifikomo fimbi ifya Baibolo fishininkisha. (Ilumbo 37:29; Lukala Milandu 1:4) Ili lembo, nalyo line, talyakwata icili conse ica kucita no kusela kwaampanako ukwe sonde na kasuba. Mu nshita ya kwa Galileo, cali li Calici, te Baibolo, lyacilikile ukulanshanya kwakakuka ukwa sayansi.

Ukusanguka no Bubumbo

15. Cisambilisho nshi ica kusanguka, kabili ni shani fintu cipilika Baibolo?

¹⁵ Kwalibako, nangu cibe fyo, ulubali ulo luntu abengi bengalando kuti sayansi wa muno nshiku na Baibolo mu kubulwe subilo fyabe fyapusana nga nshi. Basayantisti abengi basumina icisambilisho ca kusanguka, icisambilisho ca kuti ifintu fyonse ifyumi fyasangwike ukufuma ku musango wayanguka uwa bumi uwaishile mu kubako amamilioni ya myaka yapitapo. Baibolo, pa lubali lumbi, isambilisho kuti ibumba limo limo ilikalamba ilya fintu ifyumi lyabumbilwe mu kulungatana kabili lifyalana fye “mu misango ya fiko.” Umuntu, e fyo ilanda, abumbilwe “ku lukungu lwa mushili.” (Ukutendeka 1:21; 2:7) Bushe ici cilubo cabengeshima ica sayansi muli Baibolo? Pa ntanshi ya kupingulapo, natuloleshe mu kupalamisha kwacilapo pa cintu sayansi yaishiba, mu kupusana ku fintu isambilisha.

16-18. (a) Kulanda nshi kumo uko Charles Darwin acitile ukwa mutungulwile ku kusumina mu kusanguka? (b) Ni shani twingapaasho kuti cintu Darwin alandile mu Fishi fya Galápagos tacipilika cintu Baibolo ilanda?

¹⁶ Icisambilisho ca kusanguka casekele mu kati ka mwanda wa myaka walekelesheko kuli Charles Darwin. Lintu aali pa Fishi fya Galápagos mu Pacific, Darwin alyebekeshiwe mu kukosa ku misango yalekanalekana iya nseba (fyuni) pa fishi fyalekanalekana, iyo, asondwelele ati,  ifwile yatuntwike ukufuma ku ntuntuko imo. Mu lubali pa mulandu wa iyi mimwene, asumbwile icisambilisho ca kuti ifintu fyonse ifya mweo fyafuma ku ntulo imo, umusango wayanguka. Amaka yatuninkisha yaba ku numa ya kusanguka kwa fibumbwa fyasumbuka ukufuma ku fyaba lwa pe samba, e fintu aebekeshe, yaali kusalulula kwa cifyalilwa, ukupusunsuka kwa fyalingisha. Tuletasha ku kusanguka, e fintu apundile, inama sha ku mulundu shalundulwike ukufuma kwi sabi, ifyuni ukufuma ku fikulika, na fimbipo.

¹⁷ Pamo ngo mulandu wa cishinka, fintu Darwin amwene muli ifyo fishi fyasalangana tafyali mu kukanaumfwana na Baibolo, iyo isuminisha ukulekanalekana mu kati ka misango ikalamba iya fya mweo. Imishobo yonse iya mutundu wa muntu, ku ca kumwenako, yaishileko ukufuma fye ku ntulo imo iya bantunse babili. (Ukutendeka 2:7, 22-24) E co tacili ca kupapusha ukuti iyi misango yalekanalekana iya nseba yaali no kutuntuka ukufuma ku musango wa munsaunte wa ntuntuko. Lelo yabele ni nseba. Tayasangwike mu kuba bapungwa nelyo bakapumpe.

¹⁸ Nangu fye misango yapusanapusana iya bamulongwe nelyo icili conse cimbi Darwin amwene tacashininkisho kuti ifya mweo fyonse, nampo nga lisabi likalamba nelyo ifyuni fya muli bemba, insofu nelyo imyambo,  fyakwata intuntuko ya munsaunte. Nangu ni fyo, basayantisti abengi basumino ukuti ukusanguka takwaba fye na kabili icisambilisho lelo ukuti kwaba cishinka. Bambi, ilintu bapokelela impika ya cisambilisho, balando kuti balicisumina nangu cibe fyo. Caba icalumbuka ku kucita ifyo. Ifwe, nangu cibe fyo, tukabila ukwishiba nampo nga ukusanguka kwalishininkishiwa ukufika ku cipimo ca kuti Baibolo ifwile ukuba iyalubana.

Bushe Calishininkishiwa?

19. Bushe icalembwa ca mafupa yashulwa cafwilisha ukusanguka nelyo ububumbo?

¹⁹ Ni shani fintu icisambilisho ca kusanguka cingeshiwa? Inshila yacilishapo ukwishibikwa ya kubebeta icalembwa ca mafupa yashulwa ku kumona nga ca kuti ukwaluka panono panono ukufuma ku musango umo ukuya ku unankwe mu cituntulu kwalicitike. Bushe e fyo? Iyo, nga fintu impendwa ya basayantisti mu bufumacumi basuminisha. Umo, Francis Hitching, alembo kuti: “Lintu walolesha pa kulundana pa kati ka mabumba yakalamba aya nama, mu kwanguka tayabako.”⁷ E co mu kumonekesha uku kupelebela kwa bushininkisho bwa calembwa ca mafupa yashulwa kuti abasumina mu kusanguka baisa ne fya kupyanikishapo ku cisambilisho ca kwa Darwin ica kwaluka panono panono. Icine ca kuti, nangu ni fyo, ukumoneka kwa kupumikisha ukwa misango ya nama mu calembwa ca mafupa yashulwa kwaafwilisha ukubumbwa kwaibela ukucilapo fintu kucita ku kusanguka.

20. Mulandu nshi untu insandesande sha mweo ishifyalana tashisuminisha ukusanguka ukucitikako?

²⁰ Mu kulundapo, Hitching alangisho kuti ifibumbwa fya mweo fyapekanishiwa ku kufyalana ifine fyeka mu kulungatana ukucila pa kusangukila mu cintu cimbi. Atila: “Insandesande ishumi shilaifusha ishine sheka mu kupalamisha kwakumanina ukwa kupalana. Icipimo ca mpuso caba icacepesha nga nshi ica kuti mashini wapangwa no muntu te kuti icitununuke. Kwalibako na kabili ifyakuulilwa mu kati ifilesha. Ifimenwa fifika pa bukulu bumo kabili  filakaana ukukula kwacilapo. Utushishi twa fisabo tulakaana ukuba icili conse lelo ukuba utushishi twa fisabo pe samba ya mibele yonse yabako.”⁸ Uku kwaluka kwaletwako na basayantisti mu tushishi twa fisabo pa makumi ya myaka iingi kwafilwa ukupatikisha utu ku kusanguka ku kube cintu cimbi.

Icishinte ca Bumi

21. Kusondwelela nshi kwashininkishiwe na Louis Pasteur kuletako impika ikalamba ku basumina mu kusanguka?

²¹ Icipusho na cimbi icayafya ico abasumina mu kusanguka bafilwa ukwasuka ca kuti: Cinshi cali intendekelo ya bumi? Ni shani fintu umusango wayanguko wa bumi—ukufuma kuli uyo bonse twatunganishiwa ukutuntuka—waishile mu kubako? Imyanda ya myaka yapitapo, ici nga tacamoneke ukuba impika. Abantu abengi pali iyo nshita batontonkenye ukuti balunshi bali no kubako ukufuma ku nama ilebola no kuti umwina wa fisamu kuti mu kuicitikila waletako ba kwindi. Lelo, ukucila pa myaka umwanda umo iyapitapo, uwaishiba ukutumbinkanya ifya  miti uwa ku France, Louis Pasteur mu kumfwika alangilile ukuti ubumi kuti bwafuma fye ku bumi bwabako kale.

22, 23. Ukulingana ku basumina mu kusanguka, ni shani fintu ubumi bwatendeke, lelo cinshi ifishinka filangisha?

²² E co ni shani fintu abasumina mu kusanguka balondolola intulo ya bumi? Ukulingana ku cisambilisho cacilapo ukulumbuka, ukutumbinkanya kwabulo kwenekela ukwa fya miti na maka kwasabwile ukuitendekelako kwa bumi amamilioni ya myaka yapitapo. Ni shani pa lwa cishinte cintu Pasteur ashininkishe? The World Book Encyclopedia ilondololo kuti: “Pasteur alangishe ukuti ubumi te kuti bubeko mu kuitendekelako pe samba lya mibele ya fya miti ne imoneka iyabako pano isonde ilelo. Amabilioni ya myaka yapitapo, nangu cibe fyo, imibele ya fya miti ne imoneka pano isonde yali iyapusanako nga nshi”!⁹

²³ Nangu fye ni pe samba ya mibele yapusanako nga nshi, nangu cibe fyo, kwalibako umupokapoka ukalamba pa kati ka kashili ka mweo na ka mweo kacepesha. Michael Denton, mu citabo cakwe Evolution: A Theory in Crisis, atila: “Pa kati ka lusandesande lwa mweo ne mibombele yasumbukisha ishili ya bumi, pamo nga krustali nelyo akapapatu ka mfula yabuuta, pabako umuyenge ukalamba kabili uwapabuka nge fyo cingaba ku kwelenganya.”¹⁰ Imfundo ya kuti ifintu fishili fya mweo kuti fyaisa ku bumi ku kubulo kwenekela kumo yabe yabotelela nga nshi ukulingana no kukaanacitikako. Ukulondolola kwa Baibolo, ukwa kuti ‘ubumi bwafumine ku bumi’ mu nshila ya kuti ubumi bwabumbilwe na Lesa, kwabo kwa kushinina mu kumfwana ne fishinka.

Umulandu Te Bubumbo

24. Te mulandu ne mpika sha cisambilisho, mulandu nshi basayantisti abengi bacili bakongamina ku cifundisho ca kusanguka?

²⁴ Te mulandu ne mpika shabamo mu cisambilisho ca kusanguka, ukusumina mu bubumbo kumonwa ilelo ngo kushili kwa sayansi, nangu fye ukwapusanako. Mulandu  nshi uwa ici? Mulandu nshi nangu fye bulashi pamo nga Francis Hitching, untu mu bufumacumi asonta ku mabunake ya kusanguka, akaanina imfundo ya bubumbo?¹¹ Michael Denton alondololo kuti ukusanguka, mu kuba no kufilwa kwa kuko konse, kukatwalililo kusambilishiwa pantu ifisambilisho fyalundana no bubumbo “fipukisha mu kulungatana ifilenga fyacila pa cifyalilwa.”¹² Mu mashiwi yambi, icishinka ca kuti ububumbo bubimbamo Kabumba cilenga cene ukukanapokelelwa. Mu kushininkisha, ici caba musango umo wine uwa kupelulula kwa mu calo kuntu twakumenye mu mulandu wa fipesha mano: Ifipesha mano te kuti ficitike pantu fyaba ifya cipesha mano!

25. Bunake nshi ubwa kusanguka, ukulandila mu mano ya sayansi, bulangisho kuti tacaba kupyanikapo kwashininkishiwa pa bubumbo mu kulondolola intendekelo ya bumi?

²⁵ Pa mbali ya ico, icisambilisho ca kusanguka icine ceka mu kushika caba kutunganya kwafuma ku mimwene ya sayansi. Michael Denton atwalililo kulando kuti: “Pa kuba citendekelo ca cisambilisho ca mikuulile ya lyashi lya kale, [icisambilisho ca kwa Darwin ica kusanguka] tacingacitika ukushininkisha ku kubelesha nelyo ukumona kwalungatana nga fintu kwaba lyonse muli sayansi. . . . Mu kulundapo, icisambilisho ca kusanguka cibomba no kukonkana kwa ficitika fyaibela, intendekelo ya bumi, intendekelo ya mucetekanya na fimbipo. Ificitika fyaibela fyaba ifishingabwekeshiwapo kabili te kuti finakile ku musango uuli onse uwa kufwailisha kwa kubelesha.”¹³ Icine ca kuti icisambilisho ca kusanguka, te mulandu no kulumbuka kwa ciko, caisulamo imipokapoka ne mpika. Tacipeela umulandu usuma wa kukaanina ukulondolola kwa  Baibolo ukwa ntendekelo ya bumi. Icipandwa ca kubalilapo ica Ukutendeka cipayanya ukulondolola kwakumanina ukwabamo ukupelulula ukwa fintu ifi “fishingabwekeshiwapo” “ificitika fyaibela” fyaishile mu kubako mu kati ka ‘nshiku’ sha kubumba isho shatanunwike ukupulinkana mu makana ya myaka ya nshita. *

Ni Shani pa lwa Lyeshi?

26, 27. (a) Cinshi Baibolo ilanda pa lwa Lyeshi? (b) Kufuma kwi, mu lubali, uko amenshi ya lyeshi yafwile ukufuma?

²⁶ Abengi basonta ku kupilika na kumbi kwatunganishiwa pa kati ka Baibolo na sayansi wa muno nshiku. Mwi buku lya Ukutendeka, tubelengo kuti amakana ya myaka yapitapo ububifi bwa bantu bwali ubwakula nga nshi ica kuti Lesa apampamine pa kubonaula. Nangu cibe fyo, akambishe umuntu walungama Noa ukukuula icibombelo cikalamba ica fimuti, icibwato. Lyene Lesa aletele ilyeshi pa mutundu wa muntu. Ni Noa fye eka no lupwa lwakwe e bapusunswike, pamo ne misango yonse iya kwimininako iya finama. Ilyeshi lyali ilyakulisha ica kuti “shasuka shabunda ne mpili shonse ishasansama isha mwi samba lya mulu onse.”—Ukutendeka 7:19.

²⁷ Ni kwi kwafumine amenshi yonse ku kufimba isonde lyonse? Baibolo iine yeka ilasuka. Mu kubangilila kwa mibombele ya bubumbo, lintu iulu lya lwelele lyatendeke ukupangwa, kwaishileko “amenshi . . . pe samba lye ulu” na “amenshi . . . pa mulu we ulu.” (Ukutendeka 1:7; 2 Petro 3:5) Lintu Ilyeshi lyaishile, Baibolo itila: “Utumfukumfuku twe tenga likalamba twalilepwilwe.” (Ukutendeka 7:11) Mu kwebekesha, “amenshi . . . pa mulu we ulu” yalipongolweke kabili yapayenye ubwingi bwa menshi ku kulengo kubunda.

28. Ni shani fintu ababomfi ba pa kale aba kwa Lesa, ukusanshako Yesu, bamwene Ilyeshi?

²⁸ Ifitabo fya kusambililamo ifya muno nshiku fyakongamina  ku kukanasumina ilyeshi lya cibulungwa conse. E co tuli no kwipusho kuti: Bushe Ilyeshi lushimi fye, nelyo mu cituntulu lyalicitike? Pa ntanshi ya kwasuke co, tulingile ukwishibo kuti bakapepa ba pa numa aba kwa Yehova bapokelele Lyeshi nge lyashi lya kale ilya cine cine; tabalimwene ngo lushimi. Esaya, Yesu, Paulo, na Petro baali pa kati ka yabo baloseshe kuli lyene nge cintu cimo ico mu cituntulu cacitike. (Esaya 54:9; Mateo 24:37-39; AbaHebere 11:7; 1 Petro 3:20, 21; 2 Petro 2:5; 3:5-7) Lelo kwalibako ifipusho ifyo fili no kwasukwa pa lwa Lyeshi lya ici cibulungwa conse.

Amenshi ya Lyeshi

29, 30. Fishinka nshi pa lwa kupayanya kwa menshi ye sonde filangisho kuti Ilyeshi lyalicitike?

²⁹ Intanshi, bushe imfundo ya kubunda kwe sonde lyonse tayacishamo ukukanasuminwa? Te sana. Mu cine cine, ukufika ku cipimo cimo isonde licili lyalibundwa. Amaperesenti amakumi cinelubali aya liko lyafimbwa ku menshi kabili 30 peresenti fye yaba mulundu wauma. Mu kulundapo, 75 peresenti uwa menshi yasuma aye sonde yaisalilwa mu mimana ya menshi makasa no mwacilikwa amenshi makasa. Nga ca kuti aya menshi makasa yonse yali no kusunguluka, ukubatama kwa bemba kwali no kusumbana ukucilapo. Imisumba pamo nga New York na Tokyo kuti yaibila.

³⁰ Mu kulundapo, The New Encyclopœdia Britannica itila: “Icipimo ca pa kati ica kushika kwa babemba bonse capendwo kuba 3,790 amamita, icipendo ca kulapo pali cilya ica cipimo ca pa kati ica kusumbuka kwa mulundu pa mulu wa kubatama kwa bemba, ukwaba 840 amamita. Nga ca kuti icipimo ca pa kati ica kushika cafushiwa ku ncende ya ciko iya pa mulu, ubukulu bwa Bemba wa Calo buli miku 11 pa bukulu bwa mulundu pa mulu wa kubatama kwa bemba.¹⁴ E co, nga ca kuti icili conse calilinganishiwe—nga ca kuti impili shali no kulengwo kubatama na babemba bashika ukwisushiwamo—bemba kuti afimba isonde lyonse ukufika ku kushika kwa makana ya mamita.

31. (a) Ilyeshi pa kucitika, cinshi cifwile cali imibele kwi sonde lya pa ntanshi ya Lyeshi? (b) Cinshi cilangishe fyo kuti cacitika ukuti impili shali ishipiko no kuti babemba baali abaseluka pa ntanshi ya Lyeshi?

 ³¹ Pa kuti Ilyeshi lingacitika, babemba ba pa ntanshi ya Lyeshi baali no kuba abaseluka, ne mpili ukwipipako ukucila fintu shaba nomba. Bushe ici kuti cacitika? Cisuma, icitabo ca kusambililamo cimo citila: “Uko kuntu impili sha mu calo nomba shaleepesha, babemba na malungu inshita imo, amamilioni ya myaka yapitapo, fyafungulukile mu kulingana kwa kutendusha. . . . Ukusela kwa kubatama kwa mushili kulenga umulundu monse mubili ukwima ukufika ku kusumbuka uko inama shakosesha fye sheka ne fimenwa fingapusunsuka kabili, ku lubali lumbi ulwacilamo, ukwibila no kulaala mu kufisama kwayemba pe samba lye ulu lya bemba.”¹⁵ Apo impili no kubatama kwa bemba filanina no kupona, cili icalinganako ukuti pa nshita imo impili tashali ishasumbuka nga fintu shaba nomba kabili babemba bakalamba tabaali abashikisha.

32. Cinshi cifwile cacitike ku menshi ya Lyeshi? Londolola.

³² Cinshi cacitike ku menshi ya lyeshi pa numa ya Lyeshi? Yafwile yalikonkolweke ukuya muli babemba. Shani? Basayantisti basumino kuti ifyalo fikalamba fyaikala pa fikokotolo fikalamba. Ukusela kwa ifi fikokotolo kuti kwalengo kwaluka mu kubatama kwa pa mulu we sonde. Mu fifulo fimo ilelo, mwalibamo imikonko ya kufula kwa menshi ayengi pe samba ukucila amailosi mutanda mu kushika pa mipaka ya cikokotolo.¹⁶ Cili ica kwenekelo kuti—pambi ukutenshiwa kwa namunsanki ku Lyeshi iline—ifikokotolo fyaliselele, bemba pe samba alibiile, kabili iminyangala ikalamba yaliswike, ukusuminisha amenshi ukukonkoloka  ukufuma pa mulundu. *

Imilondo ya Lyeshi?

33, 34. (a) Bushininkisho nshi ubo basayantisti kale kale bakwata ubo bwingaba bushininkisho bwa Lyeshi? (b) Bushe calibamo ukupelulula ukulando kuti basayantisti pambi babelenga bubi bubi ubushininkisho?

³³ Nga twasuminisha ilyeshi likalamba ukuti lyalicitike, mulandu nshi basayantisti tabasangila mulondo wa liko? Pambi balicita, lelo balondololo bushininkisho mu nshila imbi. Ku ca kumwenako, sayansi wa citendekelo ifundo kuti pa mulu we sonde palimumungwa mu fifulo ifingi ku mimana ya menshi makasa iya maka mu kati ka kukonkana kwa nkulo sha menshi makasa. Lelo ubushininkisho bwapalako ubwa mibombele ya mumana wa menshi makasa kuti inshita shimo bwaba ca kufuma mu mibombele ya menshi. Mu kwenekela kwacilapo, lyene, ubushininkisho bumo ubwa Lyeshi bubelengwa bubi bubi pamo ngo bushininkisho bwa nkulo ya menshi makasa.

³⁴ Ifilubo fyapalako fyalicitwa. Ukukuma ku nshita intu basayantisti balelundulula icisambilisho cabo  ica nkulo ya menshi makasa, tubelengo kuti: “Balesanga inkulo sha menshi makasa pa cipimo icili conse ica lyashi lya kale ilya cikokotolo ce sonde, mu kumfwanana mano ya buntunse aya kulingana. Ukubebeta cipya cipya kwabamo ukusakamana ukwa bushininkisho mu myaka ya nomba line, nangu cibe fyo, kwalikaana ubwingi bwa ishi nkulo sha menshi makasa; ukupangwa pa nshita imo kwaishibikwe ngo kulonganikwa kwe loba na mabwe ukwa mumana wa menshi makasa ukwalondololwa na kabili nge mputa shacitwa ku kukonkoloka kwa matipa, ukushikama kwa mushili no mukuku wa matipa: amenshi ya mulamba wa mukuku ayo yasenda iloba lyafundauka, umusensenga ne nsakalabwe ukuya pe samba lya bemba washika.”¹⁸

35, 36. Bushininkisho nshi mu calembwa ca mafupa yashulwa no kusambilila kwa cikokotolo ce sonde cingalundanishiwa ku Lyeshi? Londolola.

³⁵ Ubushininkisho na bumbi ubwa Lyeshi bumoneko kubako mu calembwa ca mafupa yashulwa. Pa nshita imo, ukulingana ne ici calembwa, ishapala imbwili shikalamba isha meno shabendeele icinakabupalu sha ciko mu Europe, bakabalwe abakalamba ukucila pa bali bonse aba mweo bamaŋenye mu North America, kabili ifinama fyacila pa nsofu ubukulu fyabulilwe ifya kulya mu Siberia. Lyene, ukushinguluke calo conse, imisango ya finama fifyala abana fyalilobele. Pa nshita imo ine, kwaliko ukwaluka kwa kupumikisha ukwa miceele. Amakumi ya makana ya finama fyacila pa nsofu ubukulu fyalipaiwe kabili mu  kwangufyanya ukutalalikwa ku menshi makasa mu Siberia. * Alfred Wallace, uwaishibikwa nga nshi uwaliko pa nshita imo ine iya kwa Charles Darwin, alangulwike ukuti ubonaushi bwasaalala ubwa musango yo bufwile bwalengelwe ku ca kucitika cimo icaibela mu kusaalala kwa calo.¹⁹ Abengi balipaasho kuti ici ca kucitika tacali Lyeshi.

³⁶ Icipande muli magazini Biblical Archaeologist catile: “Calicindama ukwibukisho kuti ilyashi lya lyeshi likalamba ni limo ilya fishilano fyacilapo ukusaalala mu cikulilo ca buntunse . . . Nangu ni fyo ku numa ya fishilano fyakokwesha fisangwa ku ntulo mu Near East, kuti kwabako ilyeshi mu cituntulu ilya fipimo fikalamba ukutendekela ku fiputulwa fya nshita ifya mfula ikalamba . . . amakana ya myaka iingi iyapitapo.”²⁰ Ifiputulwa fya nshita ifya mfula ikalamba fyali ni nshita lintu isonde lyali ilyacilapo ukubomba na menshi ukucila nomba. Babemba ba menshi yasuma ukushinguluka icalo baali abakalamba ukucilapo. Calisambilishiwo kuti ukubomba ku menshi kwalengelwe ne mfula ikalamba yalundanishiwe ne mpela ya nkulo sha menshi makasa. Lelo bamo balitubululo kuti pa kashita kamo ukubomba ku menshi kwacilamo ukwa pa mulu we sonde kwali ca kufumamo ca Lyeshi.

Umutundu wa Muntu Tawalabile

37, 38. Ni shani fintu sayantisti umo alangisho kuti, ukulingana no bushininkisho, Ilyeshi pambi lyalicitike, kabili twaishiba shani ukuti lyalicitike?

³⁷ Profesa wa cisambililo ca cikokotolo ce sonde John McCampbell inshita imo alembele ukuti: “Ubupusano bwafwaikwa pa kati ka kayofi ka mu Baibolo  [Ilyeshi] no kulinganishiwa kwa kusanguka takwaba pa mibombele ya fishinka iya kusambilila kwa cikokotolo ce sonde lelo ni pa kwalula kwa iyo mibombele. Ukwalula kusobolwapo ku kashintilila apakalamba pa citendekelo no kutunganya kwa musambi umo umo.”²¹

³⁸ Ukuti Ilyeshi lyalicitike cimonwa mu cishinka ca kuti umutundu wa muntu tawabala aulilaba. Ukushinguluke calo conse, mu fifulo fyataluka pamo nga Alaska na South Sea Islands, kwalibako inshimi sha kale pa lwa lyene. Ukutumpuluka kwa cikaya, ukwa pa ntanshi ya kwa Columbia ukwa America, pamo pene na baAborigine ba ku Australia, bonse bakwete nshimi pa lwa Lyeshi. Ilintu ukulondolola kumo kupusana ku fyebo, icishinka ca citendekelo ca kuti isonde lyalibundile kabili abantunse banono fye e bapuswike mu cibombelo cacitwa no muntu cisako ukupulinkana mupepi na mu mabupilibulo yonse. Ukulundulula kweka fye ukwa kupokelelwa kwa musango yo kwaba mu kusaalala kwa kuti Ilyeshi lyali ca kucitika ca mu lyashi lya kale. *

39. Bushininkisho nshi bwalundwapo twamona ubwa cishinka ca kuti Baibolo yaba cebo ca kwa Lesa, te ca muntu?

³⁹ Muli fyo, mu mbali shafwaikwa Baibolo yaba mu kumfwana na sayansi wa muno nshiku. Uko kwabako ukukansana pa kati ka fibili, ubushininkisho bwa basayantisti bwaba mu kwipushiwa. Uko kuntu busumina, Baibolo ilingi line yaba iya kulungika nga nshi ica kuti tuli no kuisumina ukuti yakwete ifyebo ukufuma ku mucetekanya wacila pa buntunse. Mu cine cine, ukusuminishanya kwa Baibolo na sayansi washininkishiwa kupayanya ubushininkisho bwatwalilila ukuti yaba cebo ca kwa Lesa, te ca muntu.

[Amafutunoti]

[Amepusho]

[Akabokoshi pe bula 105]

“Ku Lukungu”

“The World Book Encyclopedia” yacita lipoti ukuti: “Ifibombelo fyonse ifya miti ifyo fipanga ifintu ifyumi na kabili fyalibamo mu fintu ifishaba ifyumi.” Mu mashiwi yambi, ifya miti fya citendekelo ifyo fipanga imibombele yumi, ukusanshamo umuntu, na kabili fisangwa mwi sonde iline. Ici cumfwana no kulondolola kwa Baibolo ukwa kuti: “E lyo Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili.”—Ukutendeka 2:7.

[Akabokoshi pe bula 107]

‘Mu Cata ca kwa Lesa’

Bamo basonta ku kupalana kwa ku mubili pa kati ka muntu ne nama shimo ku kushininkisha ukwampana kwabo. Bali no kusumina, nangu cibe fyo, ukuti amaka ya muntontonkanya wa muntu yalicilapo ukusumbuka kuli ayo aya nama iili yonse. Mulandu nshi umuntu akwatila amaka ku kucita amapekanyo no kuteyanya icalo ca mushinguluka, amaka ya kutemwa, umucetekanya wasumbuka, kampingu, no kwiluka inshita yapita, iilipo, ne nshita ya ku ntanshi? Ukusanguka te kuti kwasuke ici. Lelo Baibolo ilasuka, lintu itila: “Lesa alengele umuntu mu cata cakwe, mu cata ca kwa Lesa e mo amulengele.” (Ukutendeka 1:27) Ukulingana na fintu amaka ya muntontonkanya aya muntu ne mibele no kucitikako kwingenekelwa fili ifyakumwako, aba kubelebesha kwa kwa Wishi wa ku mulu.

[Icikope pe bula 99]

Ukulondolola kwa Baibolo ukwe sonde ukupeleela mu lwelele kusuminishanya nga nshi na cintu abenda mu lwelele bacitile lipoti ukumona

[Icikope pe bula 102]

Baibolo taiibimba mu kulanda nampo nge sonde lishinguluka akasuba nelyo akasuba ukushinguluka isonde

[Icikope pe bula 112, 113]

Nga ca kuti isonde lyali no kulinganishiwa, ukwabulamo impili nelyo imikonko, kuti lyafimbwa umupwilapo no kutikama kwashika ukwa menshi

[Icikope pe bula 114]

Ifinama fyacila pa nsofu ubukulu fyalisangilwe ukuti mu kwangufyanya fyatalalikwe ku menshi makasa pa numa ya mfwa ya fiko

[Icikope pe bula 115]

Louis Pasteur ashininkishe ukuti ubumi kuti bwaisako fye ukufuma ku bumi bwabako kale

[Ifikope pe bula 109]

(Nga mulefwaya ukumona ifikope, moneni mu citabo)

Baibolo ipeela ukulondolola kwalungika ukwa kushinguluka kwa menshi ye sonde