1, 2. (a) Mafya nshi ilingi Abena Kristu bakwata ilyo bali na bantu balekanalekana? (b) Mulandu nshi tufwile ukubikila amano ku musango wa fibusa Yeremia asalile?

KUTI mwacita shani nga ca kuti abo mubomba nabo, abena mupalamano, nelyo abo musambilila nabo bamwita ku parte ya Krisimasi? Inga ca kuti abamwingisha incito bamweba ukubepa nelyo ukucita ifyo ifunde lyakaanya? Nelyo kuti mwacita shani nga ca kuti aba mu buteko bamweba ukubomba imilimo iyo Umwina Kristu ashifwile ukubombako? Kampingu yenu napamo kuti yamulesha ukucita ifi, nangu ca kutila namwishiba ukuti nga mwakaana kuti bamupumya nelyo ukumucusha.

² Nga fintu twalamona, Yeremia na o ilingi alekwata amafya ayapala aya. Kuti mwasambililako ku fyo Yeremia ale-ampana na bantu balekanalekana ilyo alebomba umulimo wakwe. Bamo balemufuupula. Nangu ca kutila inshita shimo Yeremia alesangwa na aba bantu, tabapangile ifibusa. Kuti mwasambililako fimo nga mwaishiba abo Yeremia asalile ukuba ifibusa, e kutila abalemutungilila no kumukoselesha ukutwalilila uwa cishinka kuli Lesa. Ukwabula no kutwishika, kuti twasambililako ku fyo Yeremia alebomba na bantu balekanalekana.

3. Cinshi Sidekia alefwaya Yeremia acite, kabili Yeremia acitile shani?

³ Imfumu Sidekia ilingi line yaleya mu kwipusha Yeremia ifyali no kucitika ilyo umusumba wa Yerusalemu ushilaonaulwa. Mulandu nshi yaleipushisha ifyo? Yale-enekela ukumfwa ifisuma ifyali no kucitikila ubufumu bwa iko. Yalefwaya ukuti Yeremia abilishe ku bantu ukuti Lesa  akapususha abaYuda ku balwani babo. Ukupitila mu bantu abo Sidekia atumine, apapeete Yeremia ati: “Twipushisheko kuli Yehova, pantu Nebukadresari imfumu ya ku Babiloni aletulwisha. Napamo Yehova akatucitila ifipesha amano fyakwe, pa kuti Nebukadresari atutaluke.” (Yer. 21:2) Imfumu tayalefwaya ukukonka amashiwi Lesa alandile aya kuti baituule ku bena Babiloni. Uwasambilila sana umo apashenye Sidekia ku “mulwele uuya kuli dokota libili libili pa kuti fye dokota amwebe ukuti ali no kupola, lelo uushifwaya ukunwa umuti.” Bushe Yeremia na o e fyo aali? Aafwaya ukweba Sidekia ifyo alefwaya ukumfwa nga alilumbwike. Nomba, mulandu nshi Yeremia asha-alwilile ubukombe pa kuti ifintu fimuwamine? Alikene ukucita ifyo, pantu Yehova amwebele ukubila ukuti umusumba ukonaulwa.—Belengeni Yeremia 32:1-5.

4. Finshi tufwile ukutontonkanyapo ilyo tulefwaya ukupanga ifibusa na bo tubomba nabo?

⁴ Ifi cali kuli Yeremia, napamo e fyo caba na kuli imwe. Ukwabula no kutwishika inshita shimo mulasangwa pamo na bena mupalamano, na bo mubomba nabo, nelyo abo musambilila nabo. Lelo bushe kuti mwafwaya ukupanga bucibusa na ba bantu abailanga fye apabuta ukuti tabatemwa ukumfwa nelyo ukukonka ifyo Lesa afwaya? Yeremia taali no kulekelela fye ukumonana na Sidekia; pantu Sidekia aali acili ni mfumu, na lintu akene ukukonka ukupanda amano kwa kwa Lesa. Nangu line cali ifyo, Yeremia takonkele ifyo imfumu yalefwaya pantu tacali cipope ca kuti afwile fye ukucita ifyo. Nomba, aafwaya ukukonka ifyo imfumu Sidekia yamwebele, nga yalimupeele ifya bupe ifingi no kumucindamika. Lelo Yeremia alikene te mulandu ne fyo balemupatikisha nelyo ukumusembeleka. Mulandu nshi akanine? Pantu taali no kwalula ifyo Yehova amwebele. Ifyo Yeremia acitile fifwile ukutulenga ukuceeceeta ifibusa twakwata no kumona nampo nga filatukoselesha ukuba aba cishinka kuli Lesa. Te kuti tulekelele ukusangwa na bantu  abashipepa Lesa pamo nga abo tubomba nabo, aba ku sukulu nelyo abena mupalamano. (1 Kor. 5:9, 10) Nomba, aba abantu nga ebo mwasala ukuba ifibusa, ninshi muleonaula bucibusa bwenu na Lesa.

5, 6. Finshi bamo bacitile pa kutila baleshe Yeremia ukusesema?

⁵ Te Sidekia eka fye uwalefwaya Yeremia ukukanacita ifyo Lesa amwebele. Shimapepo Pashihuri “aumine” Yeremia ifikoti nalimo 39. (Yer. 20:2; Amala. 25:3) Bacilolo bamo abaYuda na bo baumine Yeremia no kumubika mu “cifungo.” Babikile kasesema mu icifungo ca pa nshi umwafiita umwali umwabipa nga nshi ica kutila pa numa ya nshiku ishingi kasesema alemona kwati ali no kufwila mulya mwine. (Belengeni Yeremia 37:3, 15, 16.) Nomba, ilyo Yeremia bamufumishe pa kashita akanono, bacilolo bambi  bakonkomeshe Sidekia ukuti epaye Yeremia. Bena baleti, Yeremia aletompola abashilika abaYuda. E calengele ukuti bapoose kasesema mu cishima umwali amatipa pa kutila aifwile. (Yer. 38:1-4) Mwalibelenga ukuti Yeremia balimupuswishe ku mfwa yabipisha. Lelo, ifi fyonse fitulanga fye ifyo abantu abalingile ukwishiba bwino amashiwi ya kwa Lesa batendeke ukusuusha ifyalesosa kasesema wa kwa Lesa; kabili balimwalukiile.

⁶ Te ba mu buteko fye abali abalwani ba kwa Yeremia. Inshita imo, abaume bamo abafumine ku musumba wa Anatote uo na Yeremia afumineko, baebele Yeremia ukuti nga talekele ukusesema bali no kumwipaya. (Yer. 11:21) Tabatemenwe ifyo alandile kabili bamwebele amashiwi ya kumutiinya. Lelo nangu cali ifyo, Yeremia asalile Yehova ukuba umunankwe ukucila abena Anatote. Bambi bena tabapelele fye pa kumutiinya. Ilyo Yeremia abikile ikoli pa mukoshi wakwe pa kutila acincishe abaYuda ukunakila mfumu ya ku Babiloni pa kuti bekafwa, Hanania afumishe ikoli lya mapulanga ilyali pa mukoshi wa kwa Yeremia no kulifunaula. Uyu kasesema wa bufi abepele abantu no kubeba  ati Yehova atile: “Nkafuna ikoli lya mfumu ya ku Babiloni.” Hanania afwile muli ulya wine mwaka, kanshi te kuti cimukosele ukwishiba kasesema uwalandile icishinka. (Yer. 28:1-11, 17) Ilyo umusumba wa Yerusalemu waonawilwe nga mulya mwine Yeremia asoseele, Yohanani na bakalamba ba bashilika bambi balikene ukumfwila ifyo Lesa abebele ukutila befumamo mu calo ca Yuda. Baebele Yeremia ukuti: “Bufi ulebepa. Yehova Lesa wesu takutumine, ukusosa ati, ‘Mwiya ku Egupti no kuyaikala kulya.’” Na kabili balangile ukuti balikene ukumfwila Yehova pa kusenda Yeremia na Baruki ku Egupti.—Yer. 42:1–43:7.

7. Bwafya nshi tukwata pa kusala ifibusa ifingalenga twaba aba cishinka kuli Yehova?

⁷ Pa myaka iingi, Yeremia aleikala na bantu abasuulile amafunde ya kwa Lesa kabili abalemulesha ukusesema. Taleni tontonkanyeni. Aafwaya nga alipangile bucibusa na bantu abashacindike Lesa nelyo Icebo Cakwe. Aba bantu bali fye mpanga yonse. Bushe na imwe mwikala na bantu ba musango uyu? Nalimo muli fimo mulomfwana na bantu baba kwati ni balya Yeremia aleikala nabo. Nampo nga balamulesha ukushimikila kabili tabafwaya na Lesa wenu nelyo nampo nga bamoneka kwati bantu fye abasuma, bushe e bo mwingasala ukuba ifibusa? Bushe kuti caba fye bwino ukula-angala na bantu abashibika amano ku masesemo ya kwa Lesa? Nga ca kuti Yeremia ali ni mwe, bushe kuti apanga ifibusa na bantu abashikonka Icebo ca kwa Lesa nelyo abacetekela abantunse? (2 Imila. 19:2) Lesa alyebele Yeremia ukwabula no kupita mu mbali ififuma mu kucetekela abantu ukucila ukucetekela Lesa. (Belengeni Yeremia 17:5, 6.) Bushe na imwe e fyo mumona?

8. Mafya nshi Abena Kristu ba mu cifulo mwikala bengakwata?

 ⁸ Abena Kristu bamo bamona kwati nga bapanga icibusa na bantu bashitishako ifipe e lyo ubukwebo bwabo nelyo umulimo wabo wingalaenda bwino. Lelo bushe ukucite fyo, te kuti kulenge bala-ampana na bantu ababipa ica kuti baibika mu mafya pamo nga ukuba ne milandile yabipa nelyo ukulanwa sana? E mulandu wine kanshi Abena Kristu abengi basalilapo ukukaana-ampana na bantu babipa nangu ca kutila ukucite fyo kuti kwalenga belasanga indalama ishingi nelyo ukukanatunguluka sana mu mulimo wabo ukulingana ne fyo abantu ba mu calo bamona. Na kabili abamwingisha incito nelyo ababomfi banenu kuti bafwaya ukulaibila abo muleshitishako. Na lyo line, Abena Kristu ba cine tabakonkelesha ifyo abantu bambi balecita. Inshita shimo, kuti cayafya ukusalapo ifya kucita pa fintu fya musango yu. Tufwile ukutasha pa kukwata ifya kumwenako ifyapala ifi, pamo nga ica kwa Yeremia uwali na kampingu uwasanguluka muli fyonse ifyo alecita, ne cacilapo ukucindama uwali na bucibusa busuma na Lesa.

9. Bubi nshi bwaba mu kufwaya ukucita ifyo bonse balecita?

⁹ Pa mulandu wa kuti Yeremia ali ne citetekelo icakosa kabili alefwaya fye ukucita icalungama, abaYuda banankwe bamo balemupumya. (Yer. 18:18) Na lyo line, talefwaya ukulapashanya abantu ba pali ilya nshita abalekonkelesha ‘ifyo bonse balecita.’ (Yer. 8:5, 6) Inshita shimo Yeremia alesalapo ‘ukwikala fye eka.’ Alitemenwepo ukwikala eka ukucila ukula-angala na bantu babipa, nelyo ukupanga ifibusa na bantu abali no kumulenga ukucita ifyabipa. (Belengeni Yeremia 9:4, 5; 15:17.) Nga imwe kuti mwacita shani? Filya fine cali mu nshiku sha kwa Yeremia e fyo caba na lelo, abengi tababa ne cishinka kuli Lesa. Ukufuma fye na kale abantu ba kwa Yehova balatekanya sana pa kusala ifibusa. Tatuletila Yeremia takwete ifibusa. Kwali abantu bamo abalemutungilila e lyo no kumucingilila. Bushe aba bantu  bali ni bani? Nga mwaishiba aba bantu kuti mwasambililako ifingi.

10, 11. (a) Finshi Yeremia alekonka pa kusala ifibusa? (b) Ni bani bali ifibusa fya kwa Yeremia kabili mepusho nshi twingepusha pali aba bantu?

¹⁰ Ni bani bali ifibusa fya kwa Yeremia? Ukulingana ne fyo Yehova amwebele, Yeremia libili libili ale-ebelapo abantu abali ababipa, abali incenjeshi, abali no lufyengo, abali abalukakaala, abashalesakamana abanabo, na balecita ubulalelale e lyo na balya abashiile ukupepa ukwasanguluka no kutendeka ukupepa utulubi. Apapeete abaYuda banankwe ukuti: “Shi bweleni cila muntu aleke imibele yakwe iibi, no kuwamya imibele yenu ne micitile yenu.” (Yer. 18:11) Na lintu umusumba wa Yerusalemu waonawilwe, Yeremia atashishe Lesa pa “cikuuku” cakwe, pa “inkumbu” shakwe, e lyo na pa “cishinka” cakwe. (Inyimbo 3:22-24) Yeremia alepanga fye ifibusa na babomfi ba kwa Lesa abamutetekele.—Belengeni Yeremia 17:7.

¹¹ Twalishibako bamo abo Yeremia asalile kuba ifibusa. Bamo abali ifibusa sana ifya kwa Yeremia ni Ebede-meleke, Baruki, Seraya na bana ba kwa Shafani. Nalimo kuti twaipusha atuti: ‘Bushe aba bantu bali shani? Bushe baleumfwana shani na Yeremia? Bushe ni mu nshila nshi bali ifibusa sana na Yeremia? Kabili bushe ba-afwile shani Yeremia ukutwalilila uwa cishinka kuli Lesa?’ Natumone ifyo twingasambililako kuli aba bantu.

12. (a) Ni mwi umo Yeremia na Baruki abali pe bula 58 baapalene? (b) Bushe Seraya ali ni nani, kabili finshi twaishiba pali ena?

¹² Cimoneka kwati Baruki mwana Neria e wali umunankwe sana uwa kwa kasesema. Yeremia alicetekele Baruki ica kuti amupeele umulimo wa kulalemba amashiwi ya kwa Yehova ayo kasesema alelanda, kabili amwebele no kubelengela abantu pa cintubwingi ifyo alembele e lyo pa numa  ukubelengela bacilolo ba mu Yuda. (Yer. 36:4-8, 14, 15) Baruki na Yeremia, balicetekele ukuti fyonse ifyo Lesa asobele fyali no kucitika. Mu myaka 18 iya kulekelesha ilyo mu Yuda mwali icimfulumfulu, ifyalecitikila aba babili fyalipalene. Bapoosele inshita iikalamba ukubombela pamo incito iyo Lesa abapeele. Bonse balipitile mu mafya kabili balekabila ukufisama ku balwani. Kabili bonse Yehova alibakoseleshe. Cimoneka kwati Baruki afumine ku lupwa lwa bakalemba ulwali ulwalumbuka mu Yuda. Baibolo imwita ati “kalemba,” kabili Seraya, munyina wa kwa Baruki, ali ni shimucindikwa wa kwi sano. Filya fine Baruki abombele na Yeremia, Seraya na o aishilebombako na Yeremia ukubila amasesemo ya kwa Yehova. (Yer. 36:32; 51:59-64) Aba abana babili aba kwa Neria bafwile balikoseshe kasesema Yeremia pa ukuipeelesha ukubombela pamo nankwe muli shilya nshiku shayafya. Na imwe bene abo mubomba nabo umulimo wa kwa Yehova kuti bamukoselesha.

13. Nge fyo tulemona pa cikope cili pe bula 63, bushe Ebede-meleke alangile shani ukuti ali cibusa musuma uwa kwa Yeremia?

¹³ Umbi uwa-afwilishe sana Yeremia ni Ebede-meleke. Lintu bacilolo abakalipe bapoosele Yeremia mu cishima kukuleka afwe, Ebede-meleke umwina Etiopia, uwali fye umwina fyalo, e washipile ukumupususha. Ebede-meleke ali ni mutungwi, e kutila ali ni cilolo uwaleangalila isano. Ukwabula ukumfwa umwenso alungeme Sidekia uwaikele ku Mpongolo ya kwa Benjamini no kumulomba ukuti aye afumye Yeremia mu cishima ca matipa. Asendele abaume 30 aba kuyabomba uyu mulimo, icilepilibula fye ukuti Ebede-meleke afwile ale-enekela abalwani ba kwa Yeremia ukwisamulesha. (Yer. 38:7-13) Tatwaishiba bwino bwino nampo nga Ebede-meleke na Yeremia baleumfwana sana nelyo  iyo. Nomba apo bonse bali fibusa fya kwa Yehova, kuti twatila bali ifibusa fisuma. Ebede-meleke alishibe ukuti Yeremia ali ni kasesema wa kwa Yehova. Ebede-meleke tatiinine ukulanda ati ifyo bacilolo bacitile fyali ‘ifyabipa’ kabili tasakamene no kulufya incito yakwe pantu alishibe ukutila alecita icalungama pa kuti fye apusushe Yeremia. Ca cine, Ebede-meleke ali umuntu umusuma. Ni pali uyu wine mulandu Yehova amwebele no kuti: “Nkakupokolola mu bushiku [ubo Yerusalemu akasanswa], . . . pantu walintetekela.” (Belengeni Yeremia 39:15-18.) Aya yali mashiwi ayasuma nga nshi aya kumutasha! Bushe te kuti mutemwe ukukwata icibusa ca musango uyu?

14. Finshi twaishiba pa lupwa lwa kwa Shafani e lyo ne fyo baleumfwana na Yeremia?

¹⁴ Abanankwe bambi aba kwa Yeremia bali bana ba kwa Shafani batatu e lyo no mwishikulu wakwe. Bafumine ku lupwa lwa bashimucindikwa. Kale Shafani ali kalemba wa Imfumu Yoshia. Umuku wa kubalilapo abalwani ba kwa  Yeremia balefwaya ukumwipaya, “ukuboko kwa kwa Ahikamu mwana Shafani kwali na Yeremia, ukuti epeelwa mu minwe ya bantu.” (Yer. 26:24) Ahikamu alikwete munyina, ishina lyakwe ni Gemaria. Ilyo Baruki abelengeele abantu pa cintubwingi ubupingushi bwa kwa Lesa, Mikaya mwana Gemaria alyumfwile ifyo abelengele kabili aile-ebako wishi e lyo na bacilolo bambi. Apo balisakamikwe pa fyo Yehoyakimu ali no kucita nga aumfwa, baebele Yeremia na Baruki ukuyafisama. Kabili ilyo imfumu yakene ubukombe bwa kwa Lesa, Gemaria ali pa bapapaatiile imfumu ukukanaoca ibuuku. (Yer. 36:9-25) Yeremia atumine Elasa, umwana na umbi uwa kwa Shafani, ukutwala kalata ku baYuda abasendelwe bunkole ku Babiloni umwali ifyo Lesa asobele. (Yer. 29:1-3) Aba e bana baume batatu aba kwa Shafani e lyo no mwishikulu wakwe, abatungilile kasesema wa kwa Lesa. Yeremia afwile alitashishe nga nshi ifyo aba bantu balemwafwa! Bucibusa bwa aba bantu tabwali pa mulandu wa kuti balitemenwe ifya kulya fimo fine nelyo ifya kunwa fimo fine nelyo ifyangalo fimo fine nangu pa mulandu wa kuti batemenwe ukucita ifintu fimo fine ilyo bashilebomba imilimo. Lelo kwali icikalamba icalengele babe ifibusa.

15. Kuti twapashanya shani Yeremia pa kusala ifibusa?

¹⁵ Kuti mwasambililako ku fyo Yeremia aleikala na bantu abalecita ifibi na balecita ifisuma. Imfumu, bacilolo abengi, bakasesema ba bufi e lyo na bakalamba ba bashilika balemupatikisha ukwalula ubukombe. Lelo Yeremia talebomfwila. Ifyo acitile fyalengele bamupate, lelo Yeremia talefwaya babe ifibusa fyakwe. Ukufuma fye na kale, Yehova e wali umunankwe sana. Nga ca kutila abantu bali no kumupatila pa mulandu wa kuba ne cishinka kuli Lesa, Yeremia tasakamene. (Belengeni Inyimbo sha Bulanda 3:52-59.) Lelo nga fintu twamona, Yeremia tali eka ilyo alebombela Yehova.

16, 17. (a) Bwafwilisho nshi ubo umubomfi wa kwa Yehova engapokelela kuli cibusa musuma? (b) Te mulandu no ko mwikala, bushe ni mwi mwingasanga ifibusa ifisuma?

¹⁶ Icalengele Ebede-meleke ukuba cibusa musuma, ni co ali uwa cishinka kuli Yehova kabili alimucetekele. Uyu mwaume taali ni camwenso, kabili tashingashingile ukupususha Yeremia. Baruki ali-itemenwe ukupoosa inshita iikalamba na Yeremia kabili alimwafwile no kubila ubukombe bwa kwa Yehova. Ifibusa fisuma tukwata mu cilonganino kuti fyatwafwilisha nga filya fine cali na kuli Yeremia. Cameron, uuli ne myaka 20 kabili painiya wa nshita yonse, alitemenwe sana ifyo Kara, painiya munankwe, alemukoselesha. Cameron atile: “Ifyo Kara alecita ne fyo alelanda fyalengele nabika Yehova intanshi mu bumi bwandi.” Aba bankashi tabaleikala incende imo ine, lelo Kara aletuma foni nangu ukulembela Cameron lyonse pa kuti fye eshibe ifyo umunankwe ali e lyo no kufwaya fye ukukoseleshanya. Cameron ebukisha ukutila, “Kara alishibe fyonse pa lupwa lwandi. Alishibe ifyalecitikila umukalamba wandi umwanakashi kabili alishibe ifyo cankosele ilyo nkashi inandi apondweke no kusha icine. Alenkoselesha ilyo fyonse ifi ifyalecitika, kabili nshishibe ifyo nali no kucita nga ca  kutila talenkoselesha no kungafwa. Ala kwena alingafwa icine cine.”

¹⁷ Kuti mwasanga ifibusa fisuma mu cilonganino, nampo nga mwalilingana umushinku nelyo iyo. Bamunyinenwe na bankashi nabo basumina mu fyo mwasuminamo, balitemwa imibele iisuma iyo na imwe mwatemwa, kabili balitemwa Yehova filya fine mwamutemwa, kabili bakwata isubilo limo line ne lyo mwakwata, e lyo amesho mupitamo napamo nabo e yo bapitamo. Mulebombela pamo nabo umulimo wa kushimikila. Bakulamukoselesha ilyo mwakwata amafya kabili na imwe mukalabakoseleshako. Bakulasekelela pamo na imwe ilyo mwafuma ifisuma mu mulimo mulebombela Yehova. Na kabushe kuti mwaba ifibusa na bantu ba musango uyu umuyayaya.—Amapi. 17:17; 18:24; 27:9.

18. Cinshi mwasambilila ku fyo Yeremia alesala ifibusa?

¹⁸ Tatuletwishika no kutwishika ukuti natusambilila kuli Yeremia umusango wa bantu asalile ukuba ifibusa. Muleibukisha ici cishinka ca kuti: Te kuti mufwaye ukuba icibusa na bantu abashasumina mu fyo Baibolo isambilisha uku ninshi mulefwaya ukutwalilila ukucetekela mu fyo mwasuminamo. Ukucita ifi kwalicindama na pali lelo nga filya fine kwacindeme mu nshiku sha kwa Yeremia. Pa kutila Yeremia abombe bwino umulimo Yehova amupeele e lyo no kupaalwa na Lesa, alekabila ukupusanako na bengi abo aleikala nabo. Bushe tamulesumina ukuti e fyo na imwe mufwile ukucita? Abo Yeremia asalile ukuba ifibusa ni balya abacetekele mu fyo asuminemo kabili abalemutungilila mu mulimo bamupeele. Kanshi Umwina Kristu onse uwa cishinka kuti asambililako kuli Yeremia pa fyo engasala bwino ifibusa!—Amapi. 13:20; 22:17.