1, 2. Mulandu nshi cibelele icalinga ukubika amano ku muntu umo umo na ku lupwa?

ILYO Yoshua apwishishe ukucincisha abena Israele ukusala uo bali no kubombela, atile: “Ine na ba mu ng’anda yandi twakulabombela Yehova.” (Yosh. 24:15) Talefwaya nangu panono ukuleka ukuba uwa cishinka kuli Lesa, kabili alishininkishe ukuti ulupwa lwakwe na lo lwali no kuba ulwa cishinka. Pa numa ya myaka iingi, ilyo ubonaushi bwa Yerusalemu bwalepalamina, Yeremia aebele Imfumu Sidekia ukuti, “iwe na ba mu ng’anda yobe tamwakafwe” nga mwaituula mu minwe ya bena Babiloni. (Yer. 38:17) Ilyo imfumu yakene ukumfwila ifyo bayebele, yali-iletelele, yaletelele na bakashi ba iko pamo na bana. Yalimweneko uko abana ba iko balebepaya; na yo bali-itonkwele amenso no kuisenda bunkole ku Babiloni.—Yer. 38:18-23; 39:6, 7.

² Amashiwi ya kuti “ine na ba mu ng’anda yandi” na ya kuti “iwe na ba mu ng’anda yobe,” yalelanda maka maka pa muntu fye umo. Na lyo line, ulupwa lwakwe na lo lwalibimbilwemo. E fyo fye cifwile ukuba. Umuntu onse umukalamba akalubulula kuli Lesa. Lelo, abena Israele abengi balikwete indupwa umo bafumine. Ulupwa lucili lwalicindama na ku Bena Kristu. Uko tumwena ukuti lwalicindama ni ku fyo tubelenga mu Baibolo na ku fyo tusambilila mu kulongana pa fyupo, pa kukusha abana, na pa fya kucindika aba mu lupwa.—1 Kor. 7:36-39; 1 Tim. 5:8.

3, 4. Ni muli finshi umo Yeremia apusene na baYuda abengi, kabili amwenenemo shani?

³ Yeremia alitwalilile ‘ukuba no mweo’ pantu alipuswike ilyo umusumba wa Yerusalemu waonawilwe. Nomba ilyo ici tacilacitika, Lesa amwebele ukucita ifyo abaYuda abengi bashalecita. (Yer. 21:9; 40:1-4) Amwebele ukukanaupa nelyo ukukwata abana nangu ukucitako ifyo abaYuda bonse balecita.—Belengeni Yeremia 16:1-4.

⁴ Ukulingana ne ntambi shaliko mu nshiku sha kwa Yeremia, abantu bale-enekela umwaume onse ukuupa no kukwata abana. AbaYuda abengi balyupile no kukwata abana, kabili iyi e nshila balesungilamo impanga ya fikolwe mu mikowa yabo e lyo ne shina lya lupwa. * (Amala. 7:14) Mulandu nshi Yeremia bamuleseshe ukucitako ifi fyonse? Pa mulandu wa fyali no kucitika ku ntanshi, Lesa amwebele ukukanalooshako nangu ukuya ku maliila. Kabili talingile ukulasansamusha abaleloosha nelyo ukulya nabo pa numa ya kushika; nangu ukusangwa ku menga ya baYuda abashacindike icupo. Kwashele fye inshita iinono ukuti imitebeto ya musango yo no kusekelela fipwe mu calo. (Yer. 7:33; 16:5-9) Ifyo Yeremia alecita fyali no kulenga abantu ukusumina ubukombe alebila, kabili fyalelanga fye ne fyo ubupingushi bwali no kuluma. Awe bulya bucushi bwasukile bwafika. Elenganyeni ifyo balya abatendeke ukulya abantu pa mulandu wa fintu ukwafya baleyumfwa, nelyo ifyo balya abalemonako uko abatemwikwa babo batendeka ukubola bayumfwile! (Belengeni Yeremia 14:16; Inyimbo 2:20.) Kanshi, tacalingile no kulinga ukumfwilako Yeremia uluse pa fyo bamuleseshe. Nangu ca kuti umusumba wali no kushingwa pa myeshi 18 e lyo ne ndupwa na sho shali no kuloba pa mulandu wa kwipayaululwa, Yeremia ena tali no kumfwako ubulanda bwa kufwilwa umukashi nelyo abana.

5. Bushe ifyo baebele Yeremia ifyaba pali Yeremia 16:5-9 fyakuma shani Abena Kristu?

 ⁵ Bushe na ifwe tufwile ukucita ifyaba pali Yeremia 16:5-9? Iyo. Abena Kristu babakoselesha “ukusansamusha abali na macushi yalekanalekana” e lyo no ‘kusekelela pamo na basekelela.’ (2 Kor. 1:4; Rom. 12:15) Pantu nangu ni Yesu alisangilweko ku bwinga bumo kabili alicitilepo fimo ifyalengele ukuti abantu basekelele. Lelo, ifili no kwisacitikila cino calo fikacilapo ukubipa. Pali lelo Abena Kristu kuti baponenwa na mafya yalekanalekana. Lelo Yesu atile te mulandu no bwafya bwatuponena, tufwile ukushipikisha no kutwalilila aba cishinka, nga filya fine bamunyinefwe abafulumwike mu Yudea mu nshita ya batumwa bacitile. Kanshi, cila muntu afwile ukutontonkanyapo sana nampo nga alefwaya ukuba umushimbe, napamo ukuupa nelyo ukuupwa, nelyo ukukanakwata abana.—Belengeni Mateo 24:17, 18.

6. Ni bani bengamwenamo mu cipope Lesa aebele Yeremia?

⁶ Finshi twingasambililako ku cipope Lesa apeele Yeremia ica kukanaupa nelyo ukukanakwata abana? Pali lelo, Abena Kristu bamo abacishinka bashimbe e lyo bambi tabakwata abana. Finshi bengasambililako kuli Yeremia? Kabili mulandu nshi na Bena Kristu abaupa nelyo ukuupwa kabili abakwata na bana bafwile ukutontonkanishisha pali ici cipope?

7. Mulandu nshi tulingile ukutontonkanishisha pa cipope Lesa aebele Yeremia ica kukanakwata abana?

 ⁷ Ica ntanshi ico mulingile ukutontonkanyapo ca kutila Yeremia ali no kwikala fye ukwabula ukukwata abana. Yesu taebele abasambi bakwe ukukanakwata abana. Lelo, nacicindama ukwishiba ico asosele ukuti “we bulanda” ku banakashi abali na mafumo nelyo ku baleonsha ilyo ubucushi bwaishile mu Yerusalemu mu 66-70 C.E. Ilya nshita yali iya-afya icine cine kuli bena, pantu bali pa bukulu kabili baleonsha. (Mat. 24:19) Nomba ubucushi buli ku ntanshi bukabipisha ukucila bulya. Ici cifwile ukulenga Abena Kristu abaupana ukutontonkanyapo sana pa kukwata abana. Bushe tamulesumina ukuti ifintu fileya fileafishako fye? Kabili abaupana balasumina ukuti ni nkondo pa kukusha abana abakatwalila ‘ukuba no mweo’ ukufika na ku mpela ya cino calo. Nangu ca kutila abaupana bafwile ukuisalila nga balefwaya ukukwata abana nelyo iyo, cikankaala ukutontonkanyapo na pali ili lyashi lya kwa Yeremia. Nomba finshi twingasambililako kwi funde Lesa amupeele ilya kuti ekoopa?

8. Mulandu nshi twingalandila ukuti ukuupa nelyo ukuupwa takwaba pa fifwaikwa pa kuti tusekeshe Lesa?

⁸ Filya Lesa aebele Yeremia ukukanaupa, te kutila alibikile icipope ico ababomfi bakwe bonse bafwile ukulakonka. Icupo cisuma. Yehova e wapekenye ukuti abantu baleupana pa kutila bafule pa calo no kuti ifyupo fyabo filebalenga ukuba ne nsansa nga nshi. (Amapi. 5:18) Lelo, te bantu bonse abaupile nelyo ukuupwa. Ilyo Yeremia alebomba bukasesema nalimo  abantu ba kwa Lesa bamo bali ni bamutungwi. * Kabili kwali na bafwililwe. Kanshi te Yeremia fye eka uushakwete umwina mwakwe. Lelo kwali icalengele ukuti eupa. Nangu fye Bena Kristu pali lelo nabo bene kwaliba ifilenga ukuti beupa nelyo ukuupwa.

9. Cipope nshi icaba mu Baibolo pa cupo ico tufwile ukutontonkanyapo sana?

⁹ Te Bena Kristu bonse aboopa no kuupwa. Yesu taupile, kabili atile abasambi bakwe bamo kuti basalapo ‘ukwikala ukwabula ukuupa’ nelyo ukuupwa. Akoseleshe abengakumanisha ukucite fyo ukutwalilila abashimbe. (Belengeni Mateo 19:11, 12.) Kanshi, kuti cawama ukutasha uwasalapo ukuba umushimbe pa kutila alebombesha mu mulimo wa kwa Lesa, ukucila ukulamuseka. Abena Kristu bamo basalapo ukuba abashimbe pa nshita imo pa mulandu wa fintu fimo. Limbi kuti tabalasanga fye Umwina Kristu uwingalinga ukuba umwina mwabo kabili bapampamine pa kukonka icipope ca kuupila fye “muli Shikulu epela.” (1 Kor. 7:39) Kabili, ababomfi ba kwa Lesa bamo bashimbe pantu balifwilwa. * Tabafwile ukulaba ukuti Lesa (na Yesu) ukufuma fye na kale, balibikako amano ku bashimbe.—Yer. 22:3; belengeni 1 Abena Korinti 7:8, 9.

10, 11. (a) Cinshi ca-afwile Yeremia ukwikala fye umushimbe? (b) Fya kumwenako nshi filanga ukuti abashimbe kuti baba ne nsansa?

¹⁰ Na Yeremia wine filya atwalilile ukuba umushimbe, ni co Lesa alemutungilila. Alemutungilila shani? Ibukisheni ukuti Yeremia alitemenwe nga nshi icebo ca kwa Yehova. Ici cine icebo ca kwa Lesa e calekosha Yeremia no kumupeela isubilo pa myaka yonse iyo abombele umulimo Lesa amupeele. Kabili, talefwaya nangu panono ukupanga icibusa  na bantu abali no kulamuseka pa kuba umushimbe. Asalilepo ‘ukwikala fye eka’ ukucila ukuba na bantu abaikalile fye ukumuseka.—Belengeni Yeremia 15:17.

¹¹ Abena Kristu abengi abashimbe—abaume na banakashi, nampo nga baice nelyo bakalamba—balapashanya Yeremia. Ificitika e filanga ukuti cikankaala nga nshi ukulabomba no mweo onse umulimo wa kwa Lesa. Ku ca kumwenako, nkashi umo uwaba mu cilonganino ca ciChinese atile: “Bupainiya bulalenga naishiba ukucita ifyacindama. Apo ndi mushimbe, lyonse ndakwata ifyakucita ifingi, e calenga ukuti nilatalalilwa. Ubushiku bonse ubwapita ndomfwa bwino pantu ndamona ifyo umulimo momba uwa kushimikila wafwilisha abantu. Ici cilanenga ukuba ne nsansa nga nshi.” Painiya umo uuli ne myaka 38 atile: “Ico nasanga ukuti e cilenga umuntu ukuba ne nsansa kubika amano ku fisuma.” Umwina Kristu umo uushaupwa uwikala ku Europe lwa ku kapinda ka ku kulyo alandile fye mu bufumacumi ukuti: “Nshatalile mpanga ukuti nkaba umushimbe, lelo naliba ne nsansa kabili nkatwalilila ifi fine.”

12, 13. (a) Bushe tufwile ukulamona shani ubushimbe e lyo ne cupo? (b) Bushe imikalile ya kwa Paulo e lyo no kufunda kwakwe fikomaila pa cishinka nshi pa bushimbe?

¹² Bushe Yeremia aishilemona ukuti ifintu tafyali nge fyo alepanga ukuti fikabe ilyo alekula? Na lyo line, napamo alimwene ukuti na balya bene abaupile nelyo ukuupwa no kukwata abana ifintu tafyali nge fyo bapangile. Painiya umo uwa ku Spain na o atile: “Nalishiba abaupana ababa ne nsansa e lyo na bashakwata insansa. Ici canenga ukushininkisha ukuti ukuupwa nelyo ukukanaupwa te kwinganenga ukuba ne  nsansa.” Ukwabula no kutwishika, te Yeremia eka aali umushimbe—lelo kwali na bambi abengi nga nshi abali abashimbe—kabili apo aba balikumanishe ukwikala abashimbe, na lelo umuntu kuti aikala fye bwino kabili uwa nsansa nangu ca kutila mushimbe. Ubushimbe bwa kwa Paulo e lyo na mashiwi alandile na fyo filalanga ukuti ici cishinka, alembele ati: “Nde-eba abashimbe na bamukamfwilwa, ndetila, cisuma nga baba ifyo naba.” (1 Kor. 7:8) Napamo Paulo alifwililwe umukashi. Na lyo line, mu bushimbe bwakwe e mo abombeshe nga nshi mu mulimo wa bumishonari. (1 Kor. 9:5) Kanshi ukubo umushimbe kwalimwafwile sana. Abomfeshe ubushimbe bwakwe ‘mu kubombela Shikulu lyonse ukwabula ukupumfyanishiwa,’ ne ci calengele ukuti mu mibombele yakwe mufume ifisuma ifingi.—1 Kor. 7:35.

¹³ Lesa alengele Paulo ukulundako aya mashiwi ayatila: “Aboopa nelyo ukuupwa bakaba na macushi mu bumi bwabo.” Kabili Lesa alekele Paulo ukusanshamo aya mashiwi ya cine ayatila: “Nga umo nashipa mu mutima wakwe . . . ukuba fye umushimbe, ninshi talufyenye. E ico uwaupa ninshi awamya, lelo uushupile ena awamya ukucilapo.” (1 Kor. 7:28, 37, 38) Yeremia tatalile abelengapo aya mashiwi, lelo ifyo alecita pa myaka yonse filangilila ukuti ubushimbe te bwingalenga umuntu ukufilwa ukubombela Lesa ne nsansa. Na kuba, kuti bwalenga umuntu ukuipakisha nga nshi ukubombela  Lesa wa cine. Nangu ca kuti Imfumu Sidekia yalyupile, tayaumfwilile ukupanda amano kwa kwa Yeremia ukwali no kulenga ‘yaba no mweo’; lelo kasesema Yeremia umushimbe, alecita ifya mulengele ukuba no mweo.

14. Busuma nshi ubwafumine muli bucibusa bwali pa lupwa lwa kwa Akula na Paulo?

¹⁴ Nga fintu tulandilepo kale, abaume abengi na banakashi mu nshiku sha kwa Yeremia balyupile no kuupwa kabili balikwete indupwa. E fyo cali na mu nshiku sha kwa Paulo. Ukwabula no kutwishika, Abena Kristu abengi abakwete indupwa balifililwe ukuya mu kushimikila mu fyalo fimbi nga filya Paulo alecita, lelo nabo bene balebombesha muli ilya ine ncende baleikala. Na kabili baleafwa bamunyinabo abashimbe. Nga muleibukisha, ilyo Paulo afikile mu Korinti, Akula na Prisila balimupokelele mu ng’anda yabo kabili babombele nankwe umulimo wa kupanga amatenti. Lelo te ifi fyeka bacitile. Ifyo lupwa lwa kwa Akula lwapokelele Paulo, ukwabula no kutwishika fyalimukoseleshe nga nshi. Tontonkanyeni pa nshita baleliila pamo ifya kulya nelyo na pa nshita shimbi isho baleipakisha ukuba pamo. Bushe Yeremia na o alimwenenemo mu kubishanya kwapalako? Abomfeshe ubushimbe bwakwe mu kubombela Lesa, lelo tatufwile ukumona kwati talefwaya ukulaba na bantu. Afwile aleampana ne ndupwa ishabikile amano ku kupepa Lesa, napamo ulupwa lwa kwa Baruki, ulwa kwa Ebede-meleke, nelyo ne ndupwa shimbi.—Rom. 16:3; belengeni Imilimo 18:1-3.

15. Bushe indupwa sha Bena Kristu kuti sha-afwa shani Abena Kristu abashimbe?

¹⁵ Abena Kristu abashimbe pali lelo na bo bene balaipakisha bucibusa busuma na Bena Kristu banabo nga bulya Paulo aipakishe no lupwa lwa kwa Akula. Nga ca kuti mwalikwata ulupwa, bushe mulapanga abashimbe ukuba ifibusa fyenu? Nkashi umo alondolwele ifyo ayumfwa mu mutima ati:  “Nalifuma muli ici calo kabili nshifwaya no kubwelelamo. Lelo, na ine ndafwaya ukumbikako amano no kuntemwa. Ndapepa ukuti fwe bashimbe Yehova akatulundileko ifya kulya fya ku mupashi e lyo na mashiwi aya kutukoselesha. Tulakabila ukutukoselesha, kabili fwe bamo ipange lya kuupa nelyo ukupwa talyaluma sana. Lelo limo cimoneka kwati takwaba aba kutwafwa. Ca cine, kuti tule-eba Yehova ukutwafwa, lelo ilyo tulefwaya ukwampana na bantu banensu, bushe tatufwile ukulanda na bamunyinefwe ba mu cilonganino?” Bamunyinefwe abashimbe abengi kuti batemwa ukuti tulelanda nabo. Balatemwa ukulalanda na bamunyinabo ababa mu filonganino balongana. Ifibusa bakwata te balya balingana fye nabo umushinku. Apo balafwaya ukula-ampana na bamunyinabo, kanshi balaipakisha bucibusa na bantu aba mishinku iyalekanalekana, abakalamba nelyo abaice ababa mu ndupwa sha Bena Kristu.

16. Fintu nshi ifishapikana ifyo mwingacita pa kuti mukoseleshe Abena Kristu abashimbe mu cilonganino mwaba?

 ¹⁶ Nga mwapekanishisha libela, kuti mulekoselesha abashimbe nga ca kuti inshita shimo mulebasanshamo mu fyo mulecita mu lupwa lwenu, pamo nga mu Mapepo ya Lupwa. Ukwitako munyinenwe umushimbe nelyo nkashi ku ca kulya ca lupwa kuti kwalenga aba bamunyinenwe ukukoseleshiwa nga nshi. Bushe kuti mwaitendekelako ukubalaalika ukuti mukabombele pamo nabo mu mulimo wa kushimikila? Bushe teti mulalikeko Umwina Kristu umushimbe ukubombela pamo no lupwa lwenu pa bushiku bwa kuwamya Ing’anda ya Bufumu nelyo ukulamusendako mu nshita mu nshita ilyo muleya mu kushita ifintu? Kabili indupwa shimo shilasendako Umwina Kristu munabo uwafwilwa nelyo painiya umushimbe pa kuya ku kulongana kwa citungu nelyo ilyo baleya ku cifulo cimo mu kwangala. Ukwangalila pamo ukwa musango yo kulalenga bonse ukukoseleshanya.

17-19. (a) Mulandu nshi abana bafwile ukula-afwanina ukusakamana abafyashi babo abakote nelyo abalelwalilila? (b) Finshi twingasambililako ku fyo Yesu acitile pa kufwaya ukusakamana banyina?

¹⁷ Na cimbi ico tufwile ukutontonkanyapo ukukuma ku ba bwananyina abashaupa nelyo ukuupwa ca kukanabalekela ukulasakamana abafyashi abaleya balekota. Mu nshiku sha kwa Yesu, abaYuda bamo abalumbwike basangile umwakubepekesha pa kutila belasakamana abafyashi babo. Baleti ukubomba imilimo ya mapepo iyo abene baipeele e kwacindeme ukucila umulimo Lesa abapeele uwa kusakamana abafyashi babo. (Marko 7:9-13) Ifi te fyo cifwile ukuba mu ndupwa sha Bena Kristu.—1 Tim. 5:3-8.

¹⁸ Nomba kuti caba shani nga ca kuti abafyashi abakote balikwata abana Abena Kristu? Nga ca kuti umwana umo taupa nelyo ukuupwa, bushe e washingamwa ukusakamana abafyashi? Nkashi yesu umwina Japan atile: “Kuti natemwa ukuupwa, lelo apo nalikwata umulimo wa kusakamana abafyashi, te kuti ngupwe. Nshiletwishika ukuti Yehova alishiba bwino ubwafya bwaba mu kusakamana  abafyashi ne fyo abashimbe bayumfwa ukubipilwa.” Bushe napamo uyu nkashi alikwata bamunyina afyalwa nabo abaupa nelyo ukuupwa abasalapo ukuti eo alesakamana abafyashi nangu ca kuti tabasuminishanya nankwe? Ici nacipalana ne cacitike kuli Yeremia uo bamunyina balecusha.—Belengeni Yeremia 12:6.

¹⁹ Yehova alishiba ifyo abashimbe bomfwa kabili alomfwilako uluse abali na mafya. (Amalu. 103:11-14) Na lyo line, abafyashi abakote nelyo abalwalilila, bafyashi ba bana bonse, te ba bashimbe fye. Ca cine, abana bamo kuti limbi balyupa nelyo ukupwa kabili nabo balikwata na bana. Lelo, ici tacilenga baleka ukutemwa abafyashi babo, kabili umulimo wa kubafwilisha taupwa ukulingana ne fyo Amalembo yalanda. Twalishiba ukuti ilyo Yesu ali mupepi no kufwa pa cimuti, alishibe ukuti wali mulimo wakwe ukusakamana abafyashi bakwe kabili alicitilepo fimo ku kwafwilisha banyina. (Yoh. 19:25-27) Baibolo tayalondolola fyonse ifyo abana balingile ukucita pa kusakamana abafyashi abakote nelyo abalwalilila; kabili taitila abana abashimbe e bashingamwa sana ukusakamana abafyashi. Icikabilwa pa kuti ifintu file-enda bwino kukanaumina kumo ilyo mulepekanya ifya kucita e lyo no kulalangulukilako bambi, no kutontonkanyapo na pa fyo Yesu acitile pa kusakamana banyina.

20. Bushe mumfwa shani ukwampana na bamunyinenwe abashimbe ababa mu cilonganino cenu?

²⁰ Lesa aebele Yeremia ukusobela ukuti: “Umuntu onse takasambilishe umunankwe nangu munyina, ati: ‘Ishiba Yehova!’ pantu bonse bakanjishiba.” (Yer. 31:34) Pali lelo tulampana bwino na bamunyinefwe mu cilonganino, ukusanshako na babwananyina bonse abashimbe. Ukwabula ukutwishika, ifwe bonse tulafwaya ukukoseleshanya na ba bamunyinefwe no kumona uko bashimbe batwalilila ‘ukuba no mweo.’