1, 2. Mulandu nshi cakosela ukwishiba ifyo umutima wesu uwa mampalanya uli?

TUTILE bushiku bumo ku maca ilyo mucili mu busanshi, mwaumfwa ubukali mu cifuba kabili mulefilwa no kupema bwino. Kuti mwasakamana amuti, ‘Bushe bulwele bwa mutima?’ Te kuti cibe bwino ukusuulako fye. Kuti cawama nga mwafwaya bwangu motoka wa kumubutushisha ku cipatala. Nga mwafika, dokota kuti amubebeta ukubomfya mashini iipima ifyo imishipa ya ku mutima ilebomba. Nga amubebeta, amupeela no muti kuti mwapusuka.

² Nomba kuti twaishiba shani ifyo umutima wesu uwa mampalanya uli? Nalimo te kuti canguke ukwishiba bwino ifyo uli. Mulandu nshi? Pantu Baibolo itila: “Umutima wa bucenjeshi ukucila fyonse, kabili walipelelwa. Nani engawishiba?” (Yer. 17:9) Kanshi umutima kuti watubepa, kuti walenga twafilwa ukumona bwangu ubwafya bwa ku mupashi ubo tukwete, ubo bambi bengamona ica kuti basakamana no kusakamana. Finshi fingalenga utubepa? Ni fi: Ukukanapwililika, Satana, e lyo na bantu ba muli ici calo. Nga tulefwaya ukwishiba ifyo umutima wesu uli, tufwile ukusambilila kuli Yeremia na ku baYuda aba mu nshiku shakwe.

3. Bushe finshi abengi bacindikisha?

³ AbaYuda abengi balimoneke ukuti imitima yabo tayali bwino. Balilekele ukupepa Lesa wa cine no kutendeka ukupepa balesa ba bena Kanaani, kabili bakampingu babo tabalebacusha. Yehova abepwishe ati: “Bali kwi balesa bobe abo waipangila? Leka beme tumone nga kuti bakupususha  mu nshita ya bucushi bobe. Pantu balesa bobe nabafula nge misumba yobe.” (Yer. 2:28) Ifwe muno nshiku te kuti cise na mu mano ukutendeka ukupepa tulesa utulubi. Nomba ukulingana na dikishonari imo ishiwi lya kuti “lesa” lyalola mu kuti: “Muntu nelyo icili conse ico umo acindikisha.” Abantu abengi bacindikisha amasomo, ubumi bwabo, ulupwa, e lyo nga ni bambi ne fitekwa. Bamo bacindikisha ifyangalo, abantu balumbuka, ifya kupangapanga, ukuya mu kwangala, nelyo intambi shabo. Pa mulandu wa kutemwisha ifi fintu abengi tababika amano kuli bucibusa bwabo na Kabumba. Bushe ifya musango yu kuti fyacitikila na Bena Kristu ba cine nga filya fine cali ku baYuda ba mu nshiku sha kwa Yeremia?

4. Mulandu nshi twingasosela ukuti abaletila: “Cili kwi icebo ca kwa Yehova? Leka cise,” balebepa fye?

⁴ Mufwile mwalatemwa ukwishiba icalengele Yeremia alembe ukuti umutima walipelelwa. Aleumfwa uko abantu balelanda abati: “Cili kwi icebo ca kwa Yehova? Leka cise.” (Yer. 17:15) Lelo bushe balelanda icishinka? Amashiwi yabalilapo muli ici cipandwa yatila: “Ulubembu lwa kwa Yuda lwalilembwa ku kalembelo ka cela. Lwalilembwa ku kalembelo ka daimondi pa mitima yabo.” Ubwafya ubukalamba ubwalipo bwa kuti abaYuda ‘baletetekela umuntunse no kuleka umuntunse ukuba e maka yabo, kabili imitima yabo yalifumine kuli Yehova.’ Banono fye abatetekele Lesa kabili abalefwaya ukuti alebatungulula no kubapaala.—Yer. 17:1, 5, 7.

5. Bushe abekashi banankwe aba kwa Yeremia bayankwileko shani ku fyo Yehova alebeba?

⁵ Ifyo abaYuda abengi balecita e fyasokolwele ifyo imitima yabo yali, pantu tabalekonka ifyo Lesa alelanda. (Belengeni Yeremia 17:21, 22.) Ku ca kumwenako, Isabata lyali ni nshita ya kutusha ku milimo ya lyonse kabili e nshita baleshukila ukubombamo imilimo ya kwa Lesa. Abekashi banankwe aba kwa  Yeremia tabalingile ukucita amakwebo nelyo ukubomba imilimo imbi pe Sabata. Lelo ifyo balecita e fyasokolwele ifyo imitima yabo yali. Baibolo itila: “Tabaumfwile kabili tabakutike, kabili batalamike imikoshi yabo pa kuti beumfwa na pa kuti besumina ukubasalapula.” Nangu ca kutila balishibe amafunde ya kwa Lesa, tabaleyakonka. Balecita fye ifyo abene balefwaya.—Yer. 17:23; Esa. 58:13.

6, 7. (a) Bushe Umwina Kristu kuti atendeka shani ukusuula ukufunda kwa musha wa cishinka? (b) Cinshi nalimo cingalenga tulepuswa mu kulongana?

⁶ Pali lelo, tatusunga Isabata. Lelo, kwaliba isambililo lya kutusoka ilyo twingasambililako ku fyo aba bantu balecita ifyasokolwele ifyo imitima yabo yali. (Kol. 2:16) Pa kuti tulecita ifyo Lesa afwaya, twalileka ukukonkelela ifintu fya fye nelyo ukucita fye ifingalatuwamina. Twalishiba ifyo cingabipa nga twaisalila fwe bene inshila tulemona ukuti e ingatuwamina ukutemwinamo Lesa. Kabili nalimo twalishibako abengi ababika amano ku kucita ukufwaya kwa kwa Lesa no kusangamo insansa sha cine cine. Nangu cibe fyo, bushe pali lelo umutima kuti watubepa shani?

⁷ Nga filya fine cali ku bengi mu nshiku sha kwa Yeremia, Umwina Kristu nalimo kuti alatontonkanya ukuti umutima wakwe te kuti umubepe. Ku ca kumwenako, umwaume kuti alatontonkanya ati, ‘Mfwile ukutwalilila ukubomba iyi ncito pa kuti ndesunga bwino ulupwa lwandi.’ Ukutontonkanya kwa musango uyu kuli fye bwino. Nomba kuti caba shani nga atendeka ukutontonkanya ati, ‘Mfwile ukulundapo amasambililo pa kuti bakansumbule pa ncito nelyo pa kuti nkengile incito iyalondoloka’? Ukutontonkanya ifi nako kuti kwamoneka kwati kuli fye bwino, pantu nalimo uuletontonkanya ifi kuti atila, ‘Apo ifintu nafyaluka, nga ulefwaya ukwikalako bwino kano waya ku koleji nelyo nga ulefwaya ukukokola pa ncito ulingile ukuya ku yuniversiti.’ Ukutontonkanya kwa musango yu kuti kwalenga umuntu aleka ukukonka ukufunda kusuma, ukushaumina kumo uko umusha wa cishinka atufunda pa masambililo ya pa muulu, kabili kuti atendeka no kupuswa  mu kulongana! Bamo balitendeka ukupashanya ifyo abantu ba muli cino calo batontonkanya pa masambililo ya pa muulu. (Efes. 2:2, 3) Baibolo ilatusoka bwino bwino fye ukuti: ‘Mwilapashanya imisango ya ba pano nse.’—Rom. 12:2, Baibolo wa Diocese of Mbala. *

8. (a) Ni pali cinshi Umwina Kristu engaitakishisha? (b) Mulandu nshi calingila ukwishiba bwino Lesa ukucila ukwishiba fye ishina lyakwe ne fyo acita?

⁸ Abena Kristu bamo mu nshiku sha batumwa balikwete icuma kabili bafwile balilumbwike. Abena Kristu bamo muno nshiku nabo bakankaala. Bushe balingile ukuimona shani pa milimo babomba, kabili tulingile ukubamona shani? Yehova  alipeele icasuko ukupitila muli Yeremia. (Belengeni Yeremia 9:23, 24.) Ukucila ukuitakisha pa milimo umuntu abomba, uwa mano amona ukuti icacindamisha kwishiba Kabumba Mulopwe. (1 Kor. 1:31) Lelo bushe calola mwi ukwishiba bwino Yehova? Abantu ba mu nshiku sha kwa Yeremia balishibe ishina lya kwa Lesa. Kabili balishibe ifyo apuswishe ifikolwe fyabo pali Bemba wa Kashika, na lintu bali mupepi no kwingila mu calo abalaile, na mu nshita ya Bapingushi, e lyo na lintu imfumu ishali ne citetekelo shaleteka. Lelo, tabaishibe bwino bwino Yehova nelyo tutile tabamucetekele. Baletila: “Ndi wa kaele. No bukali [bwa kwa Lesa] bwalifuma pali ine.”—Yer. 2:35.

9. Mulandu nshi twingacetekela ukutila kuti twa-alula imitima yesu, kabili finshi fifwaikwa?

⁹ AbaYuda abo Yeremia ale-eba ubukombe bwa kwa Lesa balekabila ukwalula imitima yabo. Na kuba ico cali no kucitika pantu na Lesa alandile pa bali no kufuma muli bunkole ati: “Nkabapeela no mutima wa kunjishiba, ukuti nine Yehova; na bo bakaba abantu bandi, na ine nkaba Lesa wabo, pantu bakabwelela kuli ine.” (Yer. 24:7) Na lelo line abantu kuti ba-alula imitima yabo. Kabili fwe bengi kuti twawamyako imitima yesu iya mampalanya. Ifintu fitatu e fifwaikwa: ukubika sana amano ku kuisambilisha Baibolo, ukwiluka ifyo Lesa atwafwa mu mikalile yesu, no kulabomfya ifyo tusambilila pali ena. Ukupusanako na bantu ba mu nshiku sha kwa Yeremia, tulingile ukuleka Yehova uwaishiba bwino ukubebeta imitima, atubebeta. Kabili kuti twabebeta imitima yesu ukubomfya Baibolo e lyo no kulaibukisha ifyo Yehova  atwafwa. (Amalu. 17:3) Ala mwandini calicindama ukucita ifyo!

10, 11. (a) Mulandu nshi Yeremia bamwebele ukuya kuli nakabumba? (b) Ni kuli cinshi Yehova amwena abo engasambilisha?

¹⁰ Satana alapatikisha bonse ukulacita ukufwaya kwakwe. Lelo Lesa tapatikisha. Ici cishinka cimonekela mu fyo Yeremia amwene lintu Lesa amwebele ukuya ku ng’anda ya kwa nakabumba. Nakabumba alebumba icipe pa mupeto wakwe, lelo ilyo aconawile, abomfeshe lilya line iloba ilyali ilyanaka ukupangamo icipe cimbi. (Belengeni Yeremia 18:1-4.) Mulandu nshi Yeremia bamwebele ukuyamona ifyalecita nakabumba, kabili finshi twingasambililako?

¹¹ Yehova alefwaya ukulanga Yeremia na bena Israele ukuti alikwata amaka ya kulenga abantu ne nko ukuba ifyo alefwaya. Bushe Lesa acita shani ifyo? Yehova taba nga nakabumba, talufyanya kabili tonaula imilimo yakwe apabula umulandu wine wine. Ifyo abantu bankula ku fyo Yehova alebasambilisha e cipima ifyo acita kuli bena.—Belengeni Yeremia 18:6-10.

12. (a) Bushe Yehoyakimu acitile shani ilyo Yehova ale-esha ukwalula umutima wakwe? (b) Finshi mwasambililako ku lyashi lya kwa Yehoyakimu?

¹² Nomba bushe Yehova acita shani pa kuti umuntu umo umo abe nge fyo alefwaya? Ico abomfya sana ni Baibolo. Ilyo umuntu alebelenga Baibolo no kulakonka ifyo ilanda, alaisokolola ifyo aba, kabili Lesa kuti amulenga ukuba ifyo alefwaya.  Natulande pa ca kumwenako ca Mfumu Yehoyakimu icalatulanga ifyo abantu mu nshiku sha kwa Yeremia bakene ukuti Lesa abalenge ukuba ifyo alefwaya. Amafunde yatile umuntu nangu umo ‘tafwile ukucenjesha uubombela amalipilo,’ lelo imfumu yena e fyo yacitile, yabomfeshe abena Israele banankwe ukukuula “ing’anda iikalamba” ukwabula ukubalipila. (Amala. 24:14; Yer. 22:13, 14, 17) Lesa alyeseshe ukwalula umutima wa kwa Yehoyakimu ukupitila mu cebo cakwe ico alemweba ukubomfya bakasesema. Lelo, imfumu yakonkele ifyalefwaya umutima wa iko uwa bucenjeshi. Yatile: “Nshaumfwe,” kabili yakonkenyepo ukucita ifyabipa ifyo yalecita ukufuma ku bwaice. E co, Lesa atile: “[Yehoyakimu] akashiikwa filya impunda ishiikwa. Bakamukululula no kumupoosa ku nse.” (Yer. 22:19, 21) Kanshi na ifwe kuti twailetelela nga tuletila: ‘Ine fino fine, e fyo naba, nshakaluke!’ Pali lelo, Lesa tatuma bakasesema pamo nga Yeremia, lelo abomfya umusha wa cishinka uutwafwa ukwishiba amafunde ya mu Baibolo e lyo ne fya kuyakonka. Aya mafunde yalanda pa fintu ifingi ifyo tucita, pamo nga imifwalile ne fyo tulingile ukuipempenkanya, umusango wa nyimbo twingakutikako e lyo mishanine ya pa bwinga nelyo iya pa nshita shimbi ilyo tuleangala fye. Bushe tulakonka ifyo Baibolo itufunda?

13, 14. (a) Mulandu nshi abakwete abasha mu Yerusalemu basuminine ukulubula abasha abaHebere? (b) Cinshi casokolwele ifyali umutima wa bakwete abasha?

¹³ Natulande pa ca kumwenako na cimbi. Abena Babiloni bashiile babika Sidekia pa cipuna ca bufumu mu Yuda. Lelo Sidekia takonkele ifyo Lesa amwebele ukupitila muli Yeremia, apondokele abena Babiloni. (Yer. 27:8, 12) E co abena Babiloni bashingile Yerusalemu. Imfumu na bacilolo ba iko bapangile ukucita icali no kulanga ukuti balekonka Amafunde pa kutila Lesa abapaale. Apo Sidekia alishibe ukuti abasha abaHebere bali no kulubulwa ukufuma muli bunkole mu mwaka walenga 7, apangene icipangano na bantu ica kulubula abo basha.  (Ukuf. 21:2; Yer. 34:14) Ilyo abalwani basanshile Yerusalemu, e lyo abantu bamwene ukuti calinga ukulubula abasha babo!—Belengeni Yeremia 34:8-10.

¹⁴ Pa numa, abashilika abena Egupti baishile ku kwafwilisha Yerusalemu, kabili ici calengele abena Babiloni ukuleka ukulwisha uyu musumba. (Yer. 37:5) Finshi abalubwile abasha babo bacitile? Bailebabwesha no kubacita abasha na kabili. (Yer. 34:11) AbaYuda balemoneka kwati balekonka amafunde ya kwa Lesa nga baponenwa no bucushi, kwati nalimo nga bacita ifyo e lyo Lesa alalabako ku fyabipa ifyo balecita. Nomba ifintu nga fyaba bwino, balekonkanyapo ukucita ifyabipa. Te mulandu ne fyo balebepekesha ukukonka Amafunde, ifyo balecita pa numa e fyalesokolola ifyali imitima yabo, tabalefwaya ukumfwila ukufunda kwa mu Cebo ca kwa Lesa no kufwaya ukuti cilebatungulula.

15. Bushe tufwile ukuba shani pa kuti Yehova aletusambilisha? Langilileni.

¹⁵ Apo icilonganino ca kwa Yehova ica pe sonde cilatwafwa, kuti twaishiba amafunde ya mu Baibolo ayalanda pa fintu fimo ifyakuma imikalile yesu. Ku ca kumwenako, kuti limbi twalishiba ifyakucita munyinefwe nga atukalifya. (Efes. 4:32) Napamo twalipwa no kwishiba ukuti ukufunda kwa mu Baibolo kwalilungama kabili kusuma. Nomba, musango nshi uwa mutima twakwata? Bushe tulaleka Yehova ukutusambilisha? Nga ca kuti imitima yesu tayakosa, tukaaluka no kuba abantu abasuma; Yehova akatulenga ukuba nga icipe icisuma ico engatemwa ukubomfya. (Belengeni Abena Roma 9:20, 21; 2 Timote 2:20, 21.) Tatufwile ukuba no mutima ngo wa kwa Yehoyakimu nelyo ngo wali na bakwete abasha mu nshiku  sha kwa Sidekia, lelo tufwile ukuleka Yehova aletusambilisha pa kuti aletubomfya.

16. Cishinka nshi icacindama ico Yeremia aishibe?

¹⁶ Yeremia na o wine ni Lesa alemusambilisha. Bushe umutima wakwe wali shani? Uko twingeshibila ifyo wali ni ku mashiwi alembele ayatila: “[Umuntu] takwata amaka ya kutungulula intampulo shakwe.” Lyena apapeete Lesa ukuti: “Nungikeni, mwe Yehova.” (Yer. 10:23, 24) Mwe baice, bushe mukapashanya Yeremia? Ilyo mukakula, nalimo mukakwata ifya kupingulapo ifingi. Abaice bamo balafwaya ‘ukuitungulula.’ Bushe mukaleka Lesa ukumutungulula ilyo mulepingula pali fimo? Bushe mukapashanya Yeremia, no kusumina ukuti abantunse tabakwata amaka ya kutungulula intampulo shabo? Muleibukisha ukuti: Nga mwafwaya ukuti Lesa alemusambilisha, akamusambilisha.

17-19. (a) Mulandu nshi Yeremia aendele ulwendo ulutali ukuya ku Yufrate? (b) Bushe Yeremia aeshiwe shani ukuti wa cumfwila? (c) Filya Yeremia aumfwilile Lesa ilyo amwebele ukuyafisa umushipi, fyakumine shani abantu?

¹⁷ Ilyo Yeremia alebomba umulimo wa bukasesema, aleumfwila fyonse ifyo Lesa alemweba. Nga ni mwe mwali Yeremia, bushe nga mwalekonka fyonse ifyo bamweba? Inshita imo, Yehova aebele Yeremia ukubula umushipi wa nsalu no ku-ukaka mu musana. Lyena, Lesa amwebele ukuya ku mumana wa Yufrate. Moneni pali mapu, kabili mwalamona kuti ulo lwendo lwalepele amakilomita nalimo 500. Ilyo afikile ku mumana wa Yufrate, Yeremia afishile umushipi mu lucengo no kubwelela ku Yerusalemu. Ilyo papitile inshiku, Lesa amwebele ukubwelelamo kukuyabula umushipi. (Belengeni Yeremia 13:1-9.) Muli ishi nyendo shonse, Yeremia afwile aendele amakilomita 2,000. * Abatwishika ili lyashi,  tabasumina ukuti umuntu kuti aenda pa makasa imyeshi iingi pali iyi ntamfu. (Esra 7:9) Nomba ifi fine e fyo Lesa aebele Yeremia ukucita kabili na o alikonkele.

¹⁸ Elenganyeni kasesema alepita mu mpili sha mu Yuda kabili lyena, te mulandu ne nshila abomfya, apita mu ciswebebe ukulungama ku Yufrate. Icikalamba ico ale-endela ifi kuya mu kufisa fye umushipi wa nsalu! Apo palipitile inshita iikalamba ukutula apo afuminepo abena mupalamano bafwile balefwaya ukwishiba uko ali. Ilyo abwelele, takwete umushipi. Lyena Lesa amwebele ukwenda ulwendo ulutali na kabili ku kubula umushipi, pali iyi nshita ninshi naubola kabili ninshi “te kuti ubombe ku cintu nangu cimo.” Elenganyeni ifyo cali no kwangukila uyu kasesema ukuilishanya ati: ‘Awe cacilamo fye. Nshishibe ne co ndeilako.’ Lelo, pa mulandu wa kuti Lesa e walemusambilisha, tailishenye. Acitile fyonse ifyo Lesa amwebele!

¹⁹ Pa numa ya lwendo lwalenga bubili e lyo Lesa amulondolwelele umulandu. Filya Yeremia acitile fya mwafwilishe ukumfwikisha ubukombe bwaluma ubo ali no kubila ubwa kuti: “Bakaba kwati ni uyu mushipi uushingabomba ku cintu nangu cimo, aba bantu ababipa abakaana ukumfwila amashiwi yandi, abenda mu kutalama kwa mitima yabo no kukonka balesa bambi ku kubabombela no kubakontamina.” (Yer. 13:10) Yehova abomfeshe ici cilangililo ukusambilishishako abantu bakwe! Ifyo Yeremia aleumfwila Yehova na mu fintu ifyalemoneka nga ifishacindama fyalengele ukuti ukufunda kwa kwa Yehova kufike abantu pa mitima.—Yer. 13:11.

20. Cinshi cingalenga bamo ukupapa ifyo mumfwila Lesa, lelo cinshi mwingacetekela?

²⁰ Pali lelo, Lesa teba Abena Kristu ukwenda intamfu iitali pa kuti asambilishe abantu fimo. Nomba apo muli Bena Kristu, abena mupalamano benu nelyo ifibusa kuti batendeka ukumulengulula nelyo ukupapa umulandu mucitila ifintu fimo mu nshila yaibela. Nalimo kuti bamulengulwila pa mifwalile  na pa fyo muipempenkanya, pa masambililo musala, pa ncito mubomba, nelyo pa bwalwa. Bushe mukakosapo ukukonka ifyo Lesa afwaya nga filya Yeremia alekonka? Ifyo musala ukucita pa mulandu wa kuti mwalisumina ukuti Lesa alemusambilisha kuti fyalenga bambi ukusambilila icine. Kabili, cikamuwamina nga muleumfwila ifyo Yehova alanda ukupitila muli Baibolo e lyo nga mulekonka no butungulushi bwakwe ukupitila mu musha wa cishinka. Ukucila ukutungululwa no mutima uwapelelwa, kuti cawama nga mulepashanya Yeremia. Kanshi, lekeni Lesa alemusambilisha; kabili lekeni amulenge ukuba nga icipe icisuma ico engabomfya umuyayaya.