1, 2. (a) Cimonwa nshi Yeremia amwene icilanga ubukombe aali no kubila? (b) Mulandu nshi mulingile ukupoosela amano ku bukombe bwa kwa Yeremia?

“CINSHI ulemona?” E fyo Lesa aipwishe kasesema wakwe umupya uo apeele umulimo wa bukasesema. Uyu kasesema umwaice Yeremia ayaswike ati: “Ndemona impoto iikalamba iyo balepuutapo, na kanwa ka iko kafutatile ku kapinda ka ku kuso.” Ici cimonwa calangilile libela umusango wa bukombe ubo Yeremia ali no kubila. (Belengeni Yeremia 1:13-16.) Ico balepuutila pali iyi mpoto te kutila balefwaya italale, lelo balefwaya ukuti umulilo wali pe samba wakishe. Yehova  abomfeshe ici cilangililo ukusobela ubucushi ubwali nga menshi ayakaba, ubwali no kwisa pa calo ca Yuda pa mulandu wa kuti abantu abengi balilekele ukuba ne cishinka. Bushe cinshi akanwa ka iyi mpoto kasendamine ku kapinda ka ku kulyo? Pantu ubucushi bwali no kufuma ku kapinda ka ku kuso, ku bena Babiloni abali no kufumina uku kwine pa kusansa. Kabili ifi fine e fyo caishileba. Mu myaka yonse Yeremia alesesema, ali-imwenene na menso uko ifyali muli iyi mpoto fyalepongololwa mu kukonkana ukufika na lintu umusumba wa Yerusalemu waonawilwe.

² Pali lelo umusumba wa Babiloni tawabako, lelo kuti mwasambililamo fimo mu bukombe ubo Yeremia alesesema. Mulandu nshi? Pantu mwikala mu “nshiku sha ku mpela” umo abengi baitunga ukuti Bena Kristu; lelo imipepele yabo e lyo ne fyo bacita tafisekesha Lesa. (Yer. 23:20) Lelo, nga filya fine na Yeremia alebomba, imwe na ba Nte banenu tamubila fye ubukombe bwa bupingushi lelo mulabila na pa fisuma ifili no kucitika ku ntanshi.

3. (a) Bushe ifyaba mwi buuku lya kwa Yeremia fyalembwa shani? (b) Bushe icipandwa 2 muli cino citabo calamwafwa ukwishiba finshi?

³ Mu nshiku sha kulekelesha isha mulimo wakwe uwa bukasesema, emo Yeremia afwile aebele kalemba wakwe ukulemba ifyamucitikile. Ifyaba muli ili buuku tafyalembelwe lilya line fyalecitika. (Yer. 25:1-3; 36:1, 4, 32) Ifingi fyalembwa ukulingana na malyashi filandapo, tafyalembwa ukulingana ne nshita fyalecitikilapo. E co nga mwaishiba ifyalembwa mwi buuku lya kwa Yeremia ne lya Inyimbo sha Bulanda e lyo ne fyo fyakonkene ne nshita fyacitikilepo, mwalasambililako fimo. Moneni charti pe  bula 19. Kabili nga mwaishiba uwaleteka mu Yuda pa nshita imo na imo e lyo ne fyalecitika inshita shimo muli ici calo e lyo na mu fyalo fyali mupepi, fyalamwafwa ukumfwikisha ubukombe bwa kwa Yeremia no mulandu alecitila ifintu fimo. Na kabili muli no kusambililamo ifingi mu bukombe bwa kwa Lesa ubo Yeremia alebila ku bantu.

4-6. Finshi fyacitikile abantu ba kwa Lesa ilyo Yeremia ashilatendeka ukusesema?

⁴ Yeremia alesesema pa nshita ifintu fya-alwike mu calo na lintu mwali icimfulumfulu. Pali iyi nshita e lyo ifyalo fya Asiria, Babiloni, na Egupti fyalelwishanya. Imyaka nalimo 93 ilyo Yeremia ashilatendeka umulimo wa bukasesema, icalo ca Asiria cacimfishe ubufumu bwa mikowa 10 ubwa bena Israele ubwali ku kapinda ka ku kuso no kutamfyamo abantu abengi abali muli ici calo. Pali ilya nshita, Yehova acingilile Yerusalemu ne mfumu ya cishinka Hisekia ku bena Asiria abalesansa. Iyi e nshita Lesa aipeye abashilika abena Asiria 185,000 mu cipesha mano. (2 Isha. 19:32-36) Manase aali mwana wa kwa Hisekia kabili atekele pa myaka 55. Yeremia afwile afyelwe ilyo Manase aleteka, pa nshita icalo ca Yuda caletungululwa na bena Asiria.—2 Imila. 33:10, 11.

⁵ Yeremia e walembele 1 na 2 Ishamfumu umo tubelenga ukuti Manase akuulile cipya cipya ififulo fya kupepelapo ifyo wishi aonawile. Manase akuuliile Baali ne fya mu muulu ifiipailo, na mwi tempele lya kwa Yehova alibikilemo ifi fine fiipailo. Kabili Manase aipeye na bantu abengi aba kaele, kabili aocele no mwana wakwe mu mulilo no kumupeela nge lambo kuli lesa wa bufi. Manase “acitile ifyabipa ifingi nga nshi mu menso ya kwa Yehova.” Pa mulandu wa ifi fyonse, Lesa atile ubucushi bwali no kwisa pali Yerusalemu na Yuda, nga filya fine bwaishile pali Samaria na Israele. (2 Isha. 21:1-6, 12-16) Lintu Manase afwile, umwana wakwe Amone na o akonkenyepo ukupepa tulesa twa bufi, lelo mu kwangufyanya ifintu fyali no kwaluka. Pa numa fye ya myaka ibili, Amone balimwipeye kabili Yoshia umwana wakwe uwali ne myaka 8, e wabele imfumu mu 659 B.C.E.

⁶ Pa myaka 31 iyo Yoshia atekele, icalo ca Babiloni catendeke ukukwata amaka ukucila icalo ca Asiria. Yoshia ashukile iyi nshita ukulubula icalo ca Yuda ku mitekele ya bena fyalo.  Yoshia taali nga bawishi nangu bawishikulu, ena abombeele Yehova ne cishinka kabili ayalwile ifintu ifingi mu mipepele. (2 Isha. 21:19–22:2) Lintu Yoshia atekele imyaka 12 e lyo aonawile ififulo fya kupepelapo ne fimuti ifyo baimike, e lyo ne fimpashanya ifyali mu Yuda kabili pa numa aebele abantu ukuwamya itempele lya kwa Yehova. (Belengeni 2 Imilandu 34:1-8.) Mu mwaka walenga 13 (mu 647 B.C.E.) ukutula apo Yoshia atendekele ukuteka e mo Lesa apeele Yeremia umulimo wa kusesema.

7, 8. (a) Bushe ukuteka kwa Mfumu Yoshia kwapusene shani no kwa kwa Manase na Amone? (b) Bushe Yoshia aali shani? ( Moneni akabokoshi pe bula 20.)

⁷ Ilyo abaYuda balewamya itempele mu mwaka walenga 18 lintu Imfumu isuma Yoshia yaleteka, shimapepo mukalamba asangile “ibuuku lya mafunde.” Imfumu yaebele kalemba wa iko ukuibelengela ili buuku. Yoshia ailwike ifilubo fya bantu bakwe, kabili alombele Yehova ukupitila muli kasesema mwanakashi Hulda ukuti amwafwe ukwishiba ifya kucita, kabili acincishe abantu bakwe ukulasunga amafunde ya kwa Lesa. Hulda aebele Yoshia ukuti Yehova aali no kuleta “ubucushi” pa baYuda pantu tabali ne cishinka. Lelo pa mulandu wa mibele isuma iya kwa Yoshia ne fyo aletele ukupepa kwa cine mu calo, ubu bucushi tabwali no kwisa lintu aleteka.—2 Isha. 22:8, 14-20.

⁸ Imfumu Yoshia yabukulwile umulimo uwa kupwisha ukupepa kwa bufi. Ukufwaisha ukupwisha ukupepa kwa bufi konse, e kwalengele ukuti ifike na mu musumba wa Betele uwali mu bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso ubwa bena Israele no konaulamo icifulo balepepelapo e lyo ne ciipailo. Na kabili yapekenye ukusefya kukalamba ukwa  ca Kucilila. (2 Isha. 23:4-25) Elenganyeni ifyo Yeremia afwile atemenwe! Na lyo line, calyafishe ukwalula imitima ya bantu. Manase na Amone balengele abantu ukulapepa tulesa twa bufi, kanshi abantu tababikileko sana amano ku kupepa kwa cine. Te mulandu ne fyo Yoshia ayalwile ifintu, Lesa alengele Yeremia ukubila ukuti tulesa twa baYuda twali utwingi kwati misumba yabo. Abekashi ba mu Yuda umo na Yeremia aleikala bali kwati mukashi uwapondokela ku mwaume umbi. Balishile Yehova no kutendeka ukulapepa tulesa tumbi tumbi. Yeremia aseseme ati: “Namupangila kalesa ka nsoni ifiipailo ifingi kwati misebo ya mu Yerusalemu, ifiipailo fya kufutumwinapo icushi ce lambo kuli Baali.”—Belengeni Yeremia 11:1-3, 13.

9. Cinshi ifyalo fimbi fyalecita mu myaka ya kulekelesha iya kuteka kwa kwa Yoshia?

⁹ Nga filya fine ubukombe Yeremia alebila busha-alwile abaYuda, e fyo bushalengele ne fyalo fyali mupepi ukuleka ukulwila ukuteka ifyalo fimbi. Mu 632 B.C.E., abashilika abena Babiloni na bena Madai bacimfishe Ninebe, umusumba ukalamba uwa Asiria. Pa numa ya myaka itatu, Farao Neko uwa ku Egupti aile na bashilika bakwe ku kapinda ka ku kuso kukwafwilisha abena Asiria abasanshilwe. Yoshia aile mu kucilikila abashilika abena Egupti pa Megido, lelo Baibolo tayalanda icalengele ukuti ayeko. Abena Egupti balimucenene icabipisha ica kuti alifwile. (2 Imila. 35:20-24) Finshi fyaishilealuka mu mitekele e lyo na mu mipepele mu calo ca Yuda ilyo ici cacitike? Kabili mafya nshi ayapya ayo Yeremia akwete?

10. (a) Ifyatendeke ukucitika ilyo Yoshia afwile fyapalana shani ne ficitika ilelo? (b) Finshi mwingasambililako nga mwaishiba ifyo Yeremia alecita ilyo kwali amafya?

¹⁰ Elenganyeni ifyo Yeremia afwile aumfwile ilyo aishibe ukuti Yoshia nafwa! Ali no bulanda sana ica kuti aimbile inyimbo sha bulanda ilyo aleloosha imfumu. (2 Imila.  35:25) Kale kale iyi yali ni nshita ya-afya, kabili imbuli shalecitika mu fyalo fimbi na sho shalisakamike abaYuda. Abena Egupti, na bena Asiria, e lyo na bena Babiloni balelwishanya, bonse balefwaya ukulateka ifyalo fimbi. Lintu Yoshia afwile, imipepele na yo mu Yuda yalyalwike. Ifi e fyapwile imitekele isuma umo Yeremia alebomba bwino umulimo wakwe kabili e patendekele imitekele yabipa. Ifya musango uyu e ficitika na kuli bamunyinefwe abengi ilelo. Nalimo kale balepepa ukwabula ubwafya, lelo ino nshita balabacusha kabili balibabinda. Ica musango yu kuti catucitikila na ifwe bene. Bushe tukaleka nangu tukacita shani? Finshi twingacita pa kutwalilila aba cishinka? Ilyo tuletontonkanya pali aya mepusho, kuti cawama nga nshi twaishiba amafya Yeremia ashipikishe.

11. Finshi fyatendeke ukucitika mu Yuda ilyo Yoshia afwile?

¹¹ AbaYuda babikile Yehoahasi mwana Yoshia pa cipuna ca bufumu mu Yerusalemu. Yehoahasi, uo baleita no kutila Shalumu, atekele fye imyeshi itatu. Ilyo Farao Neko aile ku kapinda ka ku kulyo pa numa ya  kulwisha abena Babiloni, afumishe imfumu ipya pa bufumu no kuisenda ku Egupti, kabili Yeremia abilishe ukuti Yehoahasi “takabwele.” (Yer. 22:10-12; 2 Imila. 36:1-4) Neko ashile abika Yehoyakimu umwana umbi uwa kwa Yoshia pa bufumu. Yehoyakimu tali ne mibele isuma iyo wishi akwete. Taiketeko fye nangu panono ku mulimo wa kuwamya imipepele, lelo atendeke ukupepa balesa ba bufi.—Belengeni 2 Ishamfumu 23:36, 37.

12, 13. (a) Bushe imipepele yali shani ilyo Yehoyakimu atendeke ukuteka? (b) Bushe finshi bashimapepo abaYuda balefwaya ukucita Yeremia?

¹² Ilyo Yehoyakimu atendeke ukuteka, Yehova aebele Yeremia ukuya kwi tempele no kususha abaYuda pa cintubwingi pa bubifi balecita. Balemona itempele lya kwa Yehova ukuti lyali na maka ya cisungusho aya kubacingilila. Lelo Yehova aali no kusha itempele lyakwe nga tabali no kuleka ‘ukwiba, no kwipaya no kucita ubucende no kulalapa ubufi no kufutumuna icushi kuli Baali no kulakonka balesa bambi.’ Na kabili aali no kusha ababumbimunda abalepepelamo, nga filya fine ashile icikuulwa ca mushilo icali mu Shilo mu nshiku sha kwa Shimapepo Mukalamba Eli. Icalo ca Yuda cali no kushala “fye icibolya.” (Yer. 7:1-15, 34; 26:1-6) * Tontonkanyeni pa fyo Yeremia alekabila ukushipa pa kubila ubu bukombe! Afwile abilile ubu bukombe pa lwalala, pa menso ya bashimucindikwa. Muno nshiku bamunyinefwe bamo na bankashi nabo bene balakabila ukushipa pa kushimikila mu misebo nelyo pa kushimikila abakankaala nangu bashimucindikwa. Lelo twalicetekela ukutila Lesa akulatutungilila nga filya fine aletungilila Yeremia.—Heb. 10:39; 13:6.

¹³ Apo imipepele ya baYuda ne mitekele tafyali bwino, bushe bashimapepo bali no kwankulako shani ku fyo Yeremia alebila? Kasesema umwine ashimike ati, “bashimapepo na  bakasesema na bantu bonse balimwikete, no kumweba ati: ‘Ukufwa kwena walafwa.’” Balikalipe sana, kabili bakoselepo fye ukusosa ati: “Uyu muntu alingile ukupingulwa ukufwa.” (Belengeni Yeremia 26:8-11.) Lelo abalwani ba kwa Yeremia balifililwe ukumwipaya. Yehova alicingilile kasesema wakwe. Nangu ca kuti abalwani ba kwa Yeremia bamoneke kwati baali abengi kabili bali no kumucimfya, taali no mwenso. Na imwe tamufwile ukuba no mwenso.

14, 15. (a) Mulimo nshi Yeremia na kalemba wakwe Baruki batendeke mu mwaka walenga 4 uwa kuteka kwa kwa Yehoyakimu? (b) Bushe Yehoyakimu aali shani? ( Moneni akabokoshi pe bula 25.)

¹⁴ Mu mwaka walenga 4 mu kuteka kwa kwa Yehoyakimu, Yehova aebele Yeremia ukulemba amashiwi yonse ayo alemweba ukutula mu nshiku sha kwa Yoshia. E ico Yeremia na o aebele Baruki kalemba wakwe ukulemba fyonse ifyo Yehova amwebele mu myaka 23 iyafumineko. Ubukombe bwakwe bwalelanda pa fyo Lesa aali no kupingula imfumu nalimo 20 na mabufumu ya shiko. Yeremia aebele Baruki ukubelenga mu kupongomoka ici cimfungwa mu ng’anda ya kwa Yehova. Cinshi Yeremia alefwaila cibe ifi? Yehova atile: “Napamo aba mu ng’anda ya kwa Yuda kuti baumfwa ubucushi bonse ubo ndefwaya ukubaletela, no kuleka cila muntu imibele yakwe iyabipa, na ine nabeleela ifilubo fyabo ne membu shabo.”—Yer. 25:1-3; 36:1-3.

¹⁵ Ilyo umubomfi wa kwi sano abelengeele Yehoyakimu ici cimfungwa, alicilepwile no kucoca. Lyena atumine abakuyaleta Yeremia na Baruki. “Lelo Yehova alibafishile.” (Belengeni Yeremia 36:21-26.) Pa mulandu wa mibele yabipa iya kwa Yehoyakimu, Yehova ukupitila muli kasesema wakwe, abilishe ukuti imfumu yali no kushikwa nga “filya impunda ishiikwa.” Yali no ‘kukulululwa no kupooswa ku nse ya mpongolo ya Yerusalemu.’ (Yer. 22:13-19) Bushe ubu busesemo ubo Yeremia alondolwele bwino e bo mwingatila alekukumya fye?

16. Bushe bukombe nshi ubusuma ubo Yeremia abilishe?

¹⁶ Nangu ca kutila Yeremia alebila bukombe bwa bupingushi, talesobela fye ubucushi. Alebila na pa fisuma ifyali no kucitika. Yehova aali no kupokolola abena Israele abashelepo ku balwani babo no kubabwesesha ku calo cabo uko bali no kwikala mu cibote. Lesa aali no kupangana “icipangano ca muyayaya” kabili “icipya” na bantu bakwe no kulemba amafunde yakwe mu mitima yabo. Aali no kubelela imembu  no kulabililako fye ku filubo fyabo. Kabili, uwali no kufuma mu lupwa lwa kwa Davidi aali no “[kuleta] umulinganya no bulungami mu calo.” (Yer. 31:7-9; 32:37-41; 33:15) Aya masesemo yali no kufikilishiwa ku ntanshi sana, kabili pali aya yene e paba no busesemo ubwakuma ubumi bwesu kabili ubwalenga ukuti tucetekele ukuti ifintu fikawama. Nomba nga twabwelela mu nshiku sha kwa Yeremia, abalwani ba baYuda bakonkenyepo fye ukulwa.—Belengeni Yeremia 31:31, 33, 34; AbaHebere 8:7-9; 10:14-18.

17, 18. Finshi fyalecitika mu fyalo fimbi mu myaka ya kulekelesha iya kuteka kwa kwa Yehoyakimu e lyo ne ya kwa Sidekia?

¹⁷ Mu 625 B.C.E., abena Babiloni na bena Egupti balwile ulubuli lwa sotambe pa Karkemishi, mupepi no mumana wa Yufrate, apali amakilomita mupepi na 600 ukufuma ku kapinda ka ku kuso aka Yerusalemu. Imfumu Nebukadnesari yacimfishe abashilika ba kwa Farao Neko, kabili epapwilile amaka ya bena Egupti aya kuteka ifyalo fimbi. (Yer. 46:2) Nebukadnesari nomba atendeke ukuteka Yuda, kabili Yehoyakimu apatikishiwe ukuba umubomfi wakwe. Lelo pa numa ya myaka itatu iya kutungululwa na Nebukadnesari, Yehoyakimu alipondweke. (2 Isha. 24:1, 2) Ilyo cali ifi, Nebukadnesari aile na bashilika bakwe ku Yuda mu 618 B.C.E. no kushinga Yerusalemu. Elenganyeni ifyo ifintu fyabipiile abaYuda bonse, ukubikako na kasesema wa kwa Lesa wine, Yeremia. Cimoneka kwati muli iyi yine nshita e mo Yehoyakimu afwile. * Umwana wakwe Yehoyakini asumine ukulatungululwa na bena Babiloni pa numa ya kuteka  fye imyeshi itatu. Nebukadnesari akushile ifyuma fya mu Yerusalemu no kusenda Yehoyakini bunkole, na balupwa ba mfumu na ba bashimucindikwa ba mu Yuda, e lyo na baume ba maka aba mu calo, kumo na baume baishibishe imilimo. Pa bo basendele bunkole pali na Daniele, Hanania, Mishaele, na Asaria.—2 Isha. 24:10-16; Dan. 1:1-7.

¹⁸ Nebukadnesari asontele Sidekia ukuba imfumu ya Yuda, na o wine aali mwana wa kwa Yoshia. E wali imfumu  ya kulekeleshako pano isonde pa mfumu shonse ishafumine mu lupwa lwa kwa Davidi. Ukuteka kwakwe kwapwile ilyo Yerusalemu ne tempele fyaonawilwe mu 607 B.C.E. (2 Isha. 24:17) Lelo, pa myaka yonse 11 iyo Sidekia atekele mu Yuda, kwali icimfulumfulu mu bwikashi na mu mitekele. Ukwabula no kutwishika, Yeremia alekabila ukucetekela sana uwamupeele umulimo wa kuba kasesema.

19. Bushe abaYuda bayankwileko shani ku bukombe Yeremia alebila, kabili finshi mwingasambililako kuli ili lyashi?

¹⁹ Elenganyeni ukuti ni mwe Yeremia. Ukutula pa nshita ya kwa Yoshia, Yeremia alimwene uko ifyalo fyalelwila ukuteka e lyo ne fyo ukupepa kwa cine kwalebwelela pa numa. Lelo, alishibe ukuti ifintu fyali no kubipilako. Abantu ba mu musumba aleikala, bamwebele ukuti: “Wisesemena mwi shina lya kwa Yehova, pa kuti twikwipaya.” (Yer. 11:21) Na lintu ifyo Yeremia aseseme fyafikilishiwe, abaYuda batile: “Amashiwi ayo wasosa kuli ifwe mwi shina lya kwa Yehova, tatwaumfwe kuli iwe.” (Yer. 44:16) Lelo, ubumi bwa bantu bwali mu busanso, nga filya fine bwaba na pali lelo. Ubukombe mubila bufuma kuli Yehova, nga filya fine cali na kuli Yeremia. Kanshi, nga mwabebeta ifyo Yehova acingilile kasesema wakwe pa nshita umusumba wa Yerusalemu wali mupepi no konaulwa, kuti calenga mwacincila sana mu mulimo wa kubila.

20. Mulandu nshi ukuteka kwa kwa Sidekia maka maka kwalengele ifintu ukwafya kuli Yeremia? ( Moneni akabokoshi pe bula 29.)

²⁰ Imyaka iyayafishe nga nshi mu mulimo wa kusesema  uwa kwa Yeremia nalimo yali ni ilya Sidekia aleteka. Nga filya fine imfumu ishingi isha mutangilile shalecita, Sidekia na o “alecita ifyabipa mu menso ya kwa Yehova.” (Yer. 52:1, 2) Aleumfwila abena Babiloni, kabili Nebukadnesari alengele ukuti alape mwi shina lya kwa Yehova ukutila akulaumfwila fye imfumu ya Babiloni. Lelo nangu cali ifyo, Sidekia asukile apondoka. Kabili, abalwani ba kwa Yeremia batendeke ukumupatikisha ukuti na o atungilile uku kupondoka.—2 Imila. 36:13; Esek. 17:12, 13.

21-23. (a) Mabumba nshi yabili ayali mu Yuda pa nshita Sidekia aleteka? (b) Bushe finshi fyacitikile Yeremia ilyo aseseme ifyali no kucitika, kabili finshi mwingasambililako?

²¹ Cimoneka kwati ilyo fye Sidekia atendeke ukuteka, e lyo inkombe ishafumine ku mfumu ya ku Edomu, na ku mfumu ya ku Moabu, na ku mfumu ya bena Amone, na ku mfumu ya ku Turi, e lyo na ku mfumu ya ku Sidone, shaishile ku Yerusalemu. Nalimo icikalamba ico shaendele ca kufwaya ukuti Sidekia abe ku lubali lwabo pa kuti balwishe Nebukadnesari. Lelo Yeremia aebele Sidekia ukunakila abena Babiloni. Ukulingana na aya amashiwi, Yeremia apeele ishi nkombe ikoli ilyaleimininako ukuti ifyalo fyabo na fyo fine fyali no kubombela abena Babiloni. (Yer. 27:1-3, 14) * Abantu tabatemenwe ubu bukombe Yeremia abilile, kabili Hanania alengele umulimo wa kwa Yeremia uwa kubila ukoseleko. Hanania aali ni kasesema wa bufi uwalebila pa cintubwingi mwi shina lya kwa Lesa ukutila ikoli lya bena Babiloni lyali no kufunaulwa. Lelo, Yehova alandiile muli Yeremia ukuti mu mwaka fye umo, Hanania uwaleitunga ukuba kasesema ali no kufwa. Ifi fine e fyacitike.—Yer. 28:1-3, 16, 17.

²² AbaYuda nomba balyakanikene, kwali abalefwaya ukulanakila abena Babiloni e lyo na bashalefwaya ukuti  abena Babiloni balebatungulula. Mu 609 B.C.E., Sidekia alombele ubwafwilisho bwa bashilika ku Egupti. Ifi acitile e fyalangile ukuti alipondokele abena Babiloni. Kanshi Yeremia aleshipikisha fye ifyalecita abaYuda abashalefwaya ukuti abena Babiloni balebatungulula. (Yer. 52:3; Esek. 17:15) Nebukadnesari na bashilika bakwe babwelele ku calo ca Yuda ku kupwisha bucipondoka bwa baYuda, kabili bacimfishe imisumba yonse iya baYuda no kushinga Yerusalemu na kabili. Ubukombe Yeremia alebila kuli Sidekia na bantu bakwe pali iyi nshita yayafya bwali bwa kuti abena Babiloni bali no konaula umusumba wa Yerusalemu. Bonse abashele mu musumba balelolela fye ukufwa, lelo bonse abaile ku bena Kaldi balipuswike.—Belengeni Yeremia 21:8-10; 52:4.

²³ Bacilolo ba mu Yuda baletunganya ukuti Yeremia aali ni nsangu kabili aletungilila abena Babiloni. Ilyo Yeremia aseseme ifyali no kucitika, bacilolo ba mu Yuda balimumine no kumubika mu cifungo. (Yer. 37:13-15) Na lyo line Yeremia tasundwile ubukombe bwa kwa Yehova. E ico, bacilolo baebele Sidekia ukuti epaye Yeremia. Bapoosele kasesema mu cishima umwali fye amatipa umo ali no kufwila. Lelo Ebede-meleke, umwina Etiopia uwalebombela kwi sano, e wapuswishe Yeremia. (Yer. 38:4-13) Nangu fye babomfi ba kwa Yehova muno nshiku ilingi line balabacusha pa mulandu wa kukaanaipoosa mu mashiwi ya fikansa fya calo! Kanshi mwamona ukutila ifyacitikile Yeremia kuti fyamukosha ukushipikisha amesho no kuyacimfya.

24. Londololeni ifyacitike mu 607 B.C.E.

²⁴ Mu 607 B.C.E., abena Babiloni basukile bawisha ifibumba fya Yerusalemu, kabili e fyo umusumba wawile. Abashilika ba kwa Nebukadnesari baocele itempele lya kwa Yehova, bawishishe ifibumba fya musumba, no kwipaya bashimucindikwa bonse aba mu Yuda. Sidekia ena alefwaya ukufulumuka, lelo balimwikete no kumutwala kuli Nebukadnesari. Abana ba kwa Sidekia babepaile pa menso yakwe,  kabili Nebukadnesari amutonkwele amenso, no kumukaka, no kumutwala ku Babiloni. (Yer. 39:1-7) Amashiwi Yeremia asobele pali Yuda na Yerusalemu yasukile yafikilishiwa. Nangu cali ifi, kasesema wa kwa Lesa tatemenwe ifyacitike, alilooseshe nga nshi pa bucushi bwaponene abantu bakwe. Kuti twabelenga aya mashiwi ya kuloosha mwi buuku lya Inyimbo sha Bulanda. Na ifwe bene tufwile ukumfwa ubulanda ilyo tulebelenga ili buuku.

25, 26. (a) Finshi fyacitike ilyo umusumba wa Yerusalemu waonawilwe? (b) Ilyo umusumba wa Yerusalemu waonawilwe, cinshi abaYuda bacitile ilyo baumfwile ubukombe Yeremia abilile?

²⁵ Finshi fyacitikile Yeremia ilyo fyonse ifi fyalecitika? Pali iyi nshita ninshi bacilolo ba mu Yerusalemu balimukaka mu cifungo, lelo abena Babiloni abacimfishe umusumba tabamucushishe, balimukakwile. Pa numa, Yeremia pamo na baYuda bamo balibasendele ukuti babatwale muli bunkole, lelo ena balimulekeleko. Kwali umulimo na umbi uwa kwa Lesa uo ali no kubomba; acili alikwete umulimo wa kubomba pa baYuda abapuswike. Nebukadnesari asontele Gedalia ukuba kateka wa calo cacimfiwe, kabili alaile abaYuda abashelepo umutende cikulu fye balemubombela pamo nge mfumu ya Babiloni. Lelo abaYuda bamo abashatemenwe ifi, baipeye Gedalia. (Yer. 39:13, 14; 40:1-7; 41:2) Yeremia acincishe abaYuda abashele mu calo ukukanafumamo, abebele ukuti tabalingile ukutiina imfumu ya Babiloni. Lelo intungulushi shabo shaleti Yeremia alebepa fye. Kabili shabutukile ku Egupti no kupatikisha Yeremia na Baruki ukuya na sho. Lelo, Yeremia aseseme ukutila Nebukadnesari aali no kusansa no kupoka na cilya cine calo no kuleta ubucushi pa baYuda imbutushi.—Yer. 42:9-11; 43:1-11; 44:11-13.

²⁶ Na pali iyi nshita, abaYuda tabaumfwile kuli kasesema wa cine uwa kwa Lesa. Mulandu nshi? Batile, “ukutula fye  apo twalekele ukufutumwina ‘namfumu wa mu muulu’ icushi ce lambo no kumupongolwela imituulo ya mwangashi, tulabulwa fyonse, kabili natuloba ku lupanga na ku cipowe.” (Yer. 44:16, 18) Ici calangilile fye apabuta ukutila abaYuda bali ne mitima yabipa nga nshi! Lelo, kuti twakoseleshiwa ukwishiba ukutila umuntu uushapwililika kuti aba ne cishinka kuli Yehova te mulandu aleikala na bantu abashili ne cishinka!

27. Finshi twaishiba pali Yeremia mu myaka ya kulekeleshako iya mulimo wakwe uwa bukasesema?

²⁷ Ico Yeremia alekelesheko ukulemba cacitike mu 580 B.C.E. Cali kufuma kwa kwa Yehoyakini mu cifungo ilyo Ebili-merodaki uwapyene Nebukadnesari atendeke ukuteka. (Yer. 52:31-34) Pali iyi nshita, Yeremia afwile aali ne myaka mupepi na 90. Tatwaishiba ifyo afwile. Cimoneka kwati imyaka yakwe iya kulekelesha aikele mu Egupti kabili afwile uwa cishinka kulya kwine pa numa ya kubombela Yehova umulimo waibela mupepi ne myaka 67. Abombeele Lesa ilyo ukupepa kwa cine kwalebwelela mu calo na lintu ubusangu mu mipepele bwafulile. Lelo kwali bamo abaletiina Lesa abaleumfwa ifyo alebila. Nomba abengi balikeene ubukombe bwakwe kabili tabamutemenwe. Bushe ici calengele Yeremia ukufilwa ukubomba umulimo? Awe! Yehova alimwebele libela ilyo atendeke fye ati: “Bakalwa na iwe, lelo bakakufilwa, pantu ‘ine ndi na iwe.’” (Yer. 1:19) Umulimo wesu fwe Nte sha kwa Yehova walipalana sana no wa kwa Yeremia. Na lelo line bamo kuti baumfwa ubukombe tubila e lyo bambi kuti bakaana. (Belengeni Mateo 10:16-22.) E ico, finshi twingasambilila kuli Yeremia, kabili tulingile ukulabomba shani umulimo wesu? Lekeni tulande pali aya mepusho.