1, 2. Mulandu nshi mwacetekela ifyo mubelenga mu Baibolo?

BAIBOLO itila: “Kwaba icibusa icilambatila ukucila munonko mwafyalwa nankwe.” (Amapi. 18:24) Bushe mwalikwatapo icibusa ca musango uyu? Umunenu nga ni cibusa wa cine cine mulacetekela ifyo alanda. Nga amwebako ifisuma nangu nga amulondolwelako ifyo alefwaya ukucita, tamutwishika. Nga amulungika, mulomfwila no kubombelapo. Ukutula apo mwaishibanine alilanga ukuti ico afwaya sana kumwafwa, kabili na lintu alemupandako amano ici cine e co afwaya. Afwaya ukuti fyonse ifyo mulecita file-enda bwino, kabili na imwe mufwaya ukuti ifintu file-endela bwino cibusa wenu pa kutila mukatwalilile ukuba ifibusa.

² Kuti mwasanga ifibusa fya musango uyu pa bantu Lesa abomfeshe ukulemba amabuuku ya mu Baibolo. Mulomfwila ifyo balemba pantu mwalicetekela ukutila kuti fyamuwamina. Ifi fine e fyo abena Israele balekabila ukucita pa fyebo baleumfwa ku bantu abo ‘umupashi wa mushilo walengele ukuti balande amashiwi ayafumine kuli Lesa.’ (2 Pet. 1:20, 21) Umo uo Lesa abomfeshe ukulemba ibuuku lyakulisha pa mabuuku ya kusesema ni Yeremia. E walembele ne buuku lya Inyimbo sha Bulanda na mabuuku yambi yabili aya mu Baibolo.

3, 4. Abantu bamo bamona shani ibuuku lya kwa Yeremia ne lya Inyimbo sha Bulanda, nomba mulandu nshi balubila? Langilileni.

³ Nalimo mwalimona ukuti abantu bamo tababelenga amabuuku ya kwa Yeremia pantu batila ‘ifyabamo tabafitemwa.’ Nalimo batontonkanya ati mwi buuku lya kwa Yeremia ne lya  Inyimbo sha Bulanda, mwaba fye amashiwi ya kusoka na ya kusobela ifyabipa ifili no kuponena imbifi. Lelo bushe ifi e fyo aya mabuuku yaba?

⁴ Yeremia talepita mu mbali. Na banensu inshita shimo balatwebelapo. Yesu na o tapitile mu mbali ilyo amwene imibele yabipa mu batumwa abali ifibusa fyakwe, alibalungike. (Marko 9:33-37) Lelo Yesu taikalile fye ukulungika abantu, alelanda sana pa fingalenga babwelela kuli Lesa e lyo ne fyo bengacita pa kuti bakapaalwe. (Mat. 5:3-10, 43-45) E fyaba na mabuuku ya kwa Yeremia, ayaba lubali lwa “Amalembo yonse” ayakwata umulimo wa “kulungika ifintu.” (2 Tim. 3:16) Yeremia alilandiilepo fye ukuti Lesa ali no kukanda bonse abaleitunga ukumubombela. Na lyo line, mwi buuku lya kwa Yeremia ne lya Inyimbo sha Bulanda mwaba amashiwi ayatweba ukuti ifintu fikawama kabili ayatulanga ifyo twingacita nga tulefwaya tukapaalwe. Yeremia alandile na pa kusesema ukwalelanga ifyo Lesa aali no kufikilisha ukufwaya kwakwe, kabili ukufikilishiwa kwa kulya kusesema kwalitukuma nga nshi pali lelo. Kabili muli aya mabuuku yabili mwaliba na mashiwi ayasuma kabili aya kukoselesha.—Belengeni Yeremia 31:13, 33; 33:10, 11; Inyimbo sha Bulanda 3:22, 23.

5. Kuti twanonkelamo shani mu mabuuku Yeremia alembele?

⁵ Nga tulefwaya ukuba ne nsansa na bakapepa banensu kabili nga tulefwaya tukapokelele ifyo Lesa atulaya, tufwile ukubika amano ku fyo Yeremia alembele. Ukwikatana twaikatana e kulanga ukuti twalibikako amano. Ifyalembele Yeremia filatwafwa ukukosha uku kwikatana no kukonka ukufunda kwa mutumwa Paulo ukwa kuti: “Mwe bamunyinane, ndemukoselesha ukuti: mulesekelela, mulealululwa, mulesansamuka, muletontonkanya cimo cine, muleikala umutende; e lyo Lesa wa kutemwa kabili uwa mutende akaba na imwe.” (2 Kor. 13:11) Amabuuku ya kwa Yeremia yalikuma no bukombe tushimikila. Nangu ca kuti tubila ukuti tuleikala mu nshiku sha kulekelesha no kuti impela ya cino  calo naipalama, ubukombe tubila bulasansamusha abantu no kubapeela isubilo. Kabili, ifyo Yeremia alembele kuti fyatwafwa mu mikalile yesu. Ifitucitikila fyalipalana sana ne fyalecitikila Yeremia kabili ifyo alebila fyalipalana ne fyo tubila. Pa kumfwikisha ifyo twapalana no yu kasesema uo tulingile ukupashanya, kano twamwishiba bwino e lyo twaishiba no mulimo Lesa amupeele ilyo atile: “Nabika amashiwi yandi mu kanwa kobe.”—Yer. 1:9.

6, 7. Twaishiba shani ukuti Lesa alibikileko amano kuli Yeremia, kabili finshi fyalecitika mu Yuda ilyo afyelwe?

⁶ Umulume no mukashi abale-enekela ukukwata umwana ilingi line batontonkanya pa fyo umwana akaba ne ncito akalabomba. Napamo abafyashi benu balitontonkenyepo pali ifi fintu. Limbi e fyo cali na ku bafyashi ba kwa Yeremia. Lelo ena kwali na umbi uwalemutontonkanyapo. Nani uyo wine? Ni Kabumba wa fintu fyonse. Alibikileko sana amano ku kwishiba ifyo Yeremia aali no kuba e lyo no mulimo aali no kulabomba.—Belengeni Yeremia 1:5.

⁷ Ilyo Yeremia ashilafyalwa, Lesa alimwene ukuti alilingile ukuba kasesema. Alibikileko amano kuli uyu mwana uwali no kufyalilwa mu lupwa lwa kwa shimapepo uwaleikala ku kapinda ka ku kuso aka Yerusalemu. Yeremia afyelwe pa nshita ifintu fyabipile mu Yuda pa mulandu wa kuteka kwabipa ukwa Mfumu Manase. (Moneni ibula 19.) Pa myaka 55 iyo Manase atekele, ilingi alecita fye ifyabipa mu menso ya kwa Yehova. Na  Amone umwana wakwe uwamupyene, na o alecita fye ifyabipa. (2 Isha. 21:1-9, 19-26) Ifintu fyaishilealuka ilyo Imfumu Yoshia iyakonkelepo ukuteka mu Yuda yatendeke ukufwaya Yehova. Ukufika mu mwaka walenga 18 ukutula apo Yoshia atendekele ukuteka, ninshi alisangulula icalo conse no kufumyamo utulubi. Abafyashi ba kwa Yeremia bafwile balitemenwe nga nshi pali ici; na kuba ilyo Yoshia aleteka e lyo Lesa apeele umwana wabo umulimo wa kusesema.—2 Imila. 34:3-8.

8. Mulimo nshi Yeremia bamupeele, kabili ayaswike shani?

⁸ Tatwaishiba imyaka Yeremia akwete ilyo Lesa amwebele ukuti: “Nakusontele ukuba kasesema ku nko.” Nalimo ali ne myaka mupepi na 25, imyaka iyo balesuminishapo shimapepo ukutampilapo imilimo yakwe. (Impe. 8:24) Te mulandu ne myaka akwete, Yeremia ayaswike ukuti: “Iye, mwe Shikulu Mulopwe Yehova! Moneni ine nshaishiba ukulanda, pantu ndi mwaice.” (Yer. 1:6) Nalimo ico ashimunukile ni co aleimona ati mwaice sana nelyo aletontonkanya ati tafikilepo ukubomba ulya mulimo wacindama kabili aleimona ati tafikilepo ukulanda nga kasesema.

9, 10. Finshi fyalecitika ilyo Yeremia atampile umulimo wakwe, lelo mulandu nshi mu kuya kwa nshita umulimo wakwe wabelele uwayafya?

⁹ Pa nshita Imfumu Yoshia yalefumyapo ifya bunani ifyalecitika mu mipepele ya bufi no kubwesha ukupepa kwa cine, e lyo Yeremia bamupeele umulimo. Lelo te mulandu ne fyo Yeremia na Yoshia baleumfwana, cimoneka kwati takwali ifyalelenga umulimo wa kwa kasesema ukwafya. Sefania na Nahumu na bo babombele bukasesema mu Yuda ilyo Yoshia  atampile fye ukuteka. * Kasesema mwanakashi Hulda na o ali kasesema pali iyi ine nshita, lelo asobele ukuti ku ntanshi ifintu fyali no kubipa. Kabili Yeremia alimweneko ifyo uyu kasesema aseseme. (2 Isha. 22:14) Na kuba, inshita imo, ifibusa fya kwa Yeremia pamo nga Ebede-meleke na Baruki balimupuswishe no kumucingilila ku balwani abalefwaisha ukumwipaya.

¹⁰ Bushe kuti mwaumfwa shani nga Lesa amweba ati namusontwa ukuba kasesema uwa kubilisha ubukombe ubwaluma? (Belengeni Yeremia 1:10.) Tontonkanyeni pa bukombe Yeremia ali no kubila. Mu 609 B.C.E., abashilika abena Babiloni balepalamina ku Yerusalemu. Imfumu Sidekia yalefwaya ukumfwa kuli Lesa ukupitila muli Yeremia ukuti ifintu fyali no kuba fye bwino. Lelo Lesa aebele ilya mfumu ukuti ifintu tafyali no kuba bwino.—Belengeni Yeremia 21:4-7, 10.

11. Mulandu nshi umulimo Yeremia bamupeele wabelele uwayafya kabili Lesa amukoseleshe shani?

¹¹ Elenganyeni ukuti batweba ukuyabilisha ubupingushi ubwaluma ku mfumu shabipa, kuli bashimapepo ba mafisakanwa, na kuli bakasesema ba bufi. Yeremia na o e bupingushi bamwebele ukuyabila. Nomba Lesa alemutungilila, na ifwe bene alatutungilila. (Yer. 1:7-9) Lesa alicetekele Yeremia uwali fye umwaice, kabili alimukoseleshe ilyo amwebele ati: “Ine ninenga iwe buno bushiku ukuba umusumba we linga kabili uluceshi lwa cela ne linga lya mukuba ku kulwisha icalo conse, ku kulwisha ishamfumu sha kwa Yuda, na bacilolo bakwe, na bashimapepo bakwe na  bantu ba mu calo. Kabili bakalwa na iwe, lelo bakakufilwa, pantu ‘ine ndi na iwe pa kuti nkupokolole,’ e fyasosa Yehova.”—Yer. 1:18, 19.

12. Finshi twapalanamo na Yeremia?

¹² Tatufwile ukutontonkanya ukuti Yeremia aali muntu uwaibela. Aali fye nga ifwe. E lyo kabili, nangu ca kutila ni kale sana aliko ifyalemucitikila fyalipalana ne fitucitikila. Tuba na bantu bapusanapusana ilyo tulebomba imilimo ya cila bushiku e lyo na lintu tulebomba imilimo ya cilonganino, nga filya cali na kuli Yeremia. E mulandu wine twingasambililako kuli Yeremia, uwali fye nga kasesema Eliya, uo Baibolo itila aali fye “muntu nga ifwe bene.” (Yako. 5:17) Lekeni tumone fimo fimo ifyo twingasambilila kuli Yeremia.

13, 14. Ukulingana ne cikope cili pe bula 10, mulandu nshi Abena Kristu bamo bengalandila ukuti ifyo Pashihuri acitile kuli Yeremia fyalipalana ne fibacitikila?

¹³ Ukutula fye apo mwafyalilwa, bushe takwaba ifisuma ne fibi ifyamucitikilapo? Yeremia na o wine fyalimucitikile. Inshita imo Pashihuri, shimapepo uwali uwalumbuka, aumine Yeremia no kumubika mu makusu. Aali fye mu makusu ya mapulanga umo napamo bapushishe amolu yakwe, amaboko, no mukoshi, ica kuti aikele fye uwafutubala pa ma-awala ayengi. Ukulunda pa bukali alekalipwa, afwile alishipikishe sana ne fyo abantu abamupatile balemupumya. Bushe na imwe kuti mwashipikisha nga ca kuti balemupumya icabipisha, nalimo no kumuma fye?—Yer. 20:1-4.

¹⁴ Pa mulandu wa fyo Yeremia apitilemo, e co asoseele ati: “Bube ubwatiipwa ubushiku ubo nafyelwemo! . . . Nga cinshi ico nafumiine mwi fumo, ku kumona ukucucutika no bulanda, ne nshiku shandi ukupwila mu nsoni?” (Yer. 20:14-18) Kanshi te kuti tutwishike umulandu Yeremia ayumfwilile uwapeleelwa. Bushe na imwe mwalipeleelwapo ica kuti mwalaimona ukuti tamwacindama, mwalamona ne fyo mwabomba ukuti fya fye, nelyo mwalatontonkanya ukuti  ca fye ukukonkanyapo ukubombela Lesa? Bonse abaumfwapo ifi, kuti basambililako fimo nga baumfwikisha ifyo Yeremia apitilemo ne fyo ifintu fyaishileba kuli ena pa numa.

15. Mulandu nshi twingalandila ukuti kuti twasambililako fimo ku fyo Yeremia inshita shimo aleba?

¹⁵ Ilyo kasesema apwishishe fye ukulanda pa kwimbila Yehova na pa kumulumbanya, alandile amashiwi ayalanga ukuti alipeleelelwe ayo tubelenga pali Yeremia 20:14-18. (Belengeni Yeremia 20:12, 13.) Bushe na imwe inshita shimo filamucitikilapo ifya kuti muli fye bwino lelo mu nshita fye iinono mwatendeka ukumfwa cimbi cimbi? Limbi kuti mwaciba fye aba nsansa, kabili mu nshita fye iinono mwaba no bulanda. Ifwe bonse kuti twasambililako fimo ku fyalecitikila Yeremia, pantu na o wine ali fye nga ifwe. Kanshi kuli uyu muntu uo  Kabumba asalile ukulamulandilako, kuti twasambililako ifingi ku fyo alecita e lyo na ku fyo aleyumfwa.—2 Imila. 36:12, 21, 22; Esra 1:1.

16. Ni bani bengatemwa ukwishiba ilyashi lya cupo ilya kwa Yeremia?

¹⁶ Umulandu na umbi uo bambi bamwena ukuti ifibacitikila fyalipalana ne fyalecitikila Yeremia, lyashi lya cupo. Bushe ninshi Yeremia alyupile nangu taupile? Lesa aebele Yeremia ukucita icintu icaibela kabili icali icayafya, amwebele ati: Wikoopa. (Belengeni Yeremia 16:2.) Mulandu nshi Yehova amwebele ifyo kabili ayumfwile shani? Finshi fyaba muli ili lyashi ifingafwa bamunyinefwe abasalapo ukukanaupa nelyo ukuupwa nelyo aba kuti tabalasanga fye uwingaba umwina mwabo? Na kuba, bushe mu mashiwi Lesa aebele Yeremia mwaliba fimo ifyo ba Nte abaupa nelyo ukuupwa bengatontonkanyapo? Nga ku baupana abashakwata “abana abaume na bana abanakashi”? Bushe ili lyashi lya kwa Yeremia kuti lyamwafwa shani?

17. Finshi amashiwi yaba pali Yeremia 38:20 yengatulenga ukutontonkanyapo?

¹⁷ Inshita imo Yeremia acincishe imfumu yaleteka mu Yuda ati: “Shi umfwila ishiwi lya kwa Yehova ilyo ine ndekweba, kabili ifintu fikakuwamina, e lyo kabili ukaba no mweo.” (Yer. 38:20) Muli ili lyashi mwaba ukupanda amano ukusuma pa fyo twingalaumfwana na bambi. Pali aba bantu e paba na bashilatendeka ukwenda mu nshila sha kwa Yehova lelo abo twingafwa ukuti batendeke ukumubombela. Na kabili, ifyo Yeremia alecitila abantu abaleumfwila Lesa, e fyo na ifwe tufwile ukulacita. Ala fingi twingasambililako kuli Yeremia.

18, 19. Ni nshila nshi shimo isho abantu bengabomfya pa kusambilila ibuuku lya kwa Yeremia ne lya Inyimbo sha Bulanda?

¹⁸ Cino citabo cikamwafwa ukwishiba ifyaba mwi buuku lya mu Baibolo ilya kwa Yeremia ne lya Inyimbo sha Bulanda no kusambililamo fimo. Cikamwafwa shani? Lesa alengele  umutumwa Paulo ukulemba ati: “Amalembo yonse aya mushilo yafuma kuli Lesa kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kukalipila, ku kulungika ifintu, ku kusalapwila mu bulungami.” (2 Tim. 3:16) Pali aya Amalembo e paba na ya yene amabuuku yabili.

¹⁹ Na kuba, kwaba inshila shapusanapusana isho abantu bengabomfya pa kusambilila ifyaba mwi buuku lya kwa Yeremia ne lya Inyimbo sha Bulanda. Ku ca kumwenako, bambi kuti balebelenga icikomo ne cikomo pa kuti bomfwikishe ifyalecitika nelyo pa kuti beshibe ubupilibulo bwa cikomo cimo na cimo. Bambi nabo kuti basalapo inshila ya kulinganya abantu balondololwa muli aya mabuuku ku bantu ba muno nshiku nelyo ukulinganya ifyalecitika lilya ku ficitika pali ino nshita. (Linganyeniko Yeremia 24:6, 7; 1 Abena Korinti 3:6.) E lyo bambi nabo kuti bafwaya ukusambilila ifyalecitika kale ifyo aya mabuuku yabili yalandapo. (Yer. 39:1-9) Na kuba inshila shimo pali ishi kuti shalenga umuntu ukusambililako fimo mwi  buuku lya kwa Yeremia ne lya Inyimbo sha Bulanda. Nomba, mu Cipandwa 2 ica muli cino citabo icileti, “Ifyo Yeremia Abombele mu ‘Nshiku sha ku Mpela,’” e mo balondolwele ifyalecitika muli shilya nshiku ne fyo Lesa aaletungulula ifintu.

20. Ni nshila nshi twalabomfya pa kusambilila ibuuku lya kwa Yeremia ne lya Inyimbo sha Bulanda muli cino citabo?

²⁰ Lelo ifwe ifyo twalacita pa kusambilila aya mabuuku muli cino citabo nafipusanako. Tufwile ukumona aya mabuuku ngo bupe ubo Lesa atupeela ubwa kutwafwa mu mikalile ya Bwina Kristu. Ukucita ifi kukatwafwa ukusambilila ifyaba muli aya mabuuku. (Tito 2:12) Tukeluka no kuti muli aya mabuuku mwaba amashiwi ayengi nga nshi “aya mulimo ku kusambilisha.” Mwaba no kupanda amano ne fya kumwenako ifingatulenga ukuba abafikapo kabili abaipangasha ukubomba na mafya ya mu mikalile yesu. Bonse kuti twasambililako fimo muli aya mabuuku nampo nga tuli bashimbe, nelyo nga twalyupa no kuupwa, nampo nga ni fwe baeluda, nelyo bapainiya, nampo nga ni fwe tupekanishisha aba mu ng’anda ifilekabilwa, nelyo ni fwe banamayanda, nangu tucili pa sukulu. Muli aya mabuuku yabili ayafuma kuli Lesa, ifwe bonse tukasangamo ifyebo ifikatwafwa ukuba ‘abaipangasha ukubomba umulimo onse uusuma.’—2 Tim. 3:17.

21. Mulandu nshi mulefwaisha ukusambilila ifipandwa fikonkelepo?

²¹ Ilyo mukalasambilila icipandwa cimo na cimo muli cino citabo, mukalefwayamo ifishinka ifyo mwingabomfya. Tatuletwishika ukuti aya mabuuku yabili yakalenga tukamone icishinka caba mu mashiwi Paulo alembele aya kuti: “Fyonse ifyalembelwe kale fyalembelwe ku kutufunda, pa kuti mu kushipikisha kwesu na mu cisansamushi ca mu Malembo tube ne subilo.”—Rom. 15:4.