1, 2. Bushe abakonkelesha “ifyo bonse bacita” baba shani, kabili mulandu nshi mufwile ukupusaninako?

ABANTU abengi tababa ne cumfwila. Kabili tabamona nampo nga ico balefwaya ukucita cisuma nelyo cibi. Bacita fye ifyo balefwaya nelyo bacita fye ifintu mu bucenjeshi. Kuti mwamwena ku fyo banamutekenya batoba amafunde ya pa musebo pamo nga pa maroboti, na ku fyo bashimakwebo bafilwa ukukonka amafunde ya musonko, e lyo na ku fyo abalashi batoba amafunde ayo napamo ba-afwilisheko ukupanga. Uku kupama kwa kulacita “ifyo bonse bacita,” nangu ca kutila fibi kabili kuti fyabaletelela, kwaliseekele na mu nshiku sha kwa Yeremia.—Yer. 8:6.

² Mwalishiba ukuti abafwaya ukuba ifibusa fya kwa Lesa Wa Maka Yonse tabafwile ukulakonkelesha fye “ifyo bonse bacita.” Yeremia alandile pa bupusano ubukalamba ubwali pali balya abashalefwaya “[ukumfwa] kwi shiwi lya kwa Yehova” e lyo na balefwaya ukulamumfwila. (Yer. 3:25; 7:28; 26:13; 38:20; 43:4, 7) Ifwe bonse, tufwile ukumona ulubali twabako muli uyu mulandu. Mulandu nshi? Satana nacilamo ukutusansa pa mulandu wa kuti twaliba bacibusa ba kwa Lesa. Aba kwati ni nsoka iibelamine akanama pa kuti ikasumine imfwila no kukalya. Nga ca kutila lyonse tuleumfwila amashiwi ya kwa Yehova, Satana takonaule bucibusa bwesu na Lesa. Lelo kuti twacita shani pa kuti lyonse tuleumfwila Yehova? Ifyalembele Yeremia kuti fyatwafwa.

3. Mulandu nshi tufwile ukumfwila Yehova?

³ Mulandu nshi tufwile ukumfwila Yehova muli fyonse? Yeremia alandile ukuti ni co “e wapangile isonde ku maka yakwe, kabili e wapampamike icalo ku mano yakwe.” (Yer. 10:12) Yehova e Mulopwe wa fintu fyonse. Tufwile ukumumfwila pantu alicila pali bakateka bonse. Alikwata insambu sha kutweba ukunakila amafunde yakwe, kabili nga tulemumfwila tukanonkelamo umuyayaya.—Yer. 10:6, 7.

4, 5. (a) Cinshi abaYuda basambilileko ku myaka ya cilala? (b) Bushe abekashi ba mu Yuda baonawile shani “amenshi ya mweo” ayafumine kuli Yehova? (c) Bushe kuti mwanwa shani “amenshi ya mweo” ayo Lesa apeela?

⁴ Nangu cibe fyo, Yehova te Kateka fye uwa fintu fyonse, lelo no kutusunga e utusunga. Ici cishinka calishibikwe bwino ku baYuda ba mu nshiku sha kwa Yeremia. Icalo ca Egupti cashintilile sana pa menshi ya mu mumana wa Naelo, lelo mu Calo ca Bulayo mwena te fyo cali. Abantu ba kwa Lesa bashintilile sana pa mfula, ilingi balesungila amenshi ya mfula mu fya kusungilamo amenshi ifyo baleimba. (Amala. 11:13-17) Ni Yehova fye eka e wali no kulenga imfula ukuloka pa kuti umushili umeshe ifya kulya. Na kabili, e wali no kulenga imfula ukukaanaloka. Kanshi, abaYuda ba mu nshiku sha kwa Yeremia pa mulandu wa bucintomfwa baleponenwa ne myaka ya cilala cabipisha ica kuti ifilimwa mu mabala yabo fyaleuma, ifishima fyabo na mulya balesungila amenshi monse mwalekama.—Yer. 3:3; 5:24; 12:4; 14:1-4, 22; 23:10.

⁵ Nangu ca kuti abaYuda balishibe ubucindami bwa menshi, balikene “amenshi ya mweo” ayo Yehova abapeele apa fye. Bakene ukumfwila Amafunde ya kwa Lesa ku mufulo fye kabili bacetekele mu fipangano balepanga ne nko ishali mu bwina mupalamano. Filya fingacula uulepongolwela amenshi mu cishima calepuka icishingasunga amenshi ilyo kuli ubwafya bwa menshi, e fyo abaYuda nabo baculile pa mulandu wa fyo balecita. (Belengeni Yeremia 2:13; 17:13.) Te kuti ciwame ukupashanya ifyo aba bantu balecita  no kuiletela amacushi. Yehova alikonkanyapo ukutupeela “amenshi ya mweo,” e kutila ifya kututungulula ifingi nga nshi ififuma mu Cebo cakwe. Ukwabula no kutwishika, kuti twamwenamo nga tulebelenga Icebo cakwe no kulakonka ifyo tulebelengamo.

6. (a) Bushe Imfumu Sidekia yali ne cumfwila kuli Yehova? Londololeni. (b) Mulandu nshi mulemwena ukuti imfumu yalibulilwe amano?

⁶ Ilyo ubushiku Lesa ali no kupingula abaYuda bwalepalamina, icalekabilwa sana kuba ne cumfwila. Nga ca kuti abaYuda balefwaya ukuti Yehova ebakanda lelo abacingilile, balekabila ukulapila no kutendeka ukumumfwila. E fyo ne mfumu Sidekia yalekabila ukucita. Nomba yena tayakoselepo ukucita icalungama. Ilyo bacilolo ba iko bayebele ukuti balefwaya ukwipaya Yeremia, yalifililwe ukubakaanya. Nga fintu twamwene mu cipandwa 5, uwalengele ukuti Yeremia apusuke ni Ebede-meleke kabili pa numa Yeremia acincishe Sidekia ati: “Shi umfwila ishiwi lya kwa Yehova.” (Belengeni Yeremia 38:4-6, 20.) Kanshi, pa kuti ifintu fiwamine imfumu, yalekabila ukumfwila fye Lesa.

7. Ni muli finshi umo mwingeshiwa pa kulanga ukuti mwaliba ne cumfwila?

⁷ Icumfwila cicili calicindama nga filya fine cacindeme mu nshiku sha kwa Yeremia. Bushe mulatwalilila ukumfwila Yehova nangu ca fye shani? Nga ca kuti mu kukanaishiba mwaisula ifikope fye shiku pa Intaneti, bushe mukatwalilila ukufitamba nelyo bushe mukafiisala? Nga ca kuti uo mubomba na o nelyo umwana we sukulu munenu atendeka ukumulansha, bushe mukakwata amaka ya kukaana? Bushe ifitabo fya basangu nelyo ifyebo babika pa Intaneti fikalenga mukafwaye ukubelenga nelyo fikamufiisha ku mukoshi? Muli ifi twalandapo e lyo na mu fyo tushilandilepo, muleibukisha amashiwi yaba pali Yeremia 38:20.

8, 9. (a) Mulandu nshi cawamina ukukutika ilyo baeluda balemufunda? (b) Bushe mufwile ukumona shani ukufunda kwa kubwekeshabwekeshapo ukwa baeluda?

⁸ Yehova ilingi line aletuma Yeremia ukuti ebe abantu bakwe amashiwi ya kubacincisha pamo nga ya: “Shi bweleni cila muntu aleke imibele yakwe iibi, no kuwamya imibele yenu ne micitile yenu.” (Yer. 7:3; 18:11; 25:5; belengeni Yeremia 35:15.) E fyo na baeluda babombesha ukwafwa bakapepa banabo ukutaluka ku fingalenga baonaula bucibusa bwabo na Lesa. Nga ca kuti baeluda bamupandako amano pa fyo mwingataluka ku kucita ifyabipa, bomfwileni. Ubuyo bwabo bwaba fye ngo bwa kwa Yeremia.

 ⁹ Baeluda kuti bamwibukishako ifipope fya mu Baibolo ifyo bamwebelepo. Ishibeni ukuti tacayanguka ukubwekeshapo ukufunda umuntu, kabili cilakoselako nga ca kuti uo balefunda ali nga abaYuda abo Yeremia alelandako. Mulemona ukufunda uko baeluda babwekeshabwekeshapo nge nshila Yehova alemulangilamo ukuti alimutemwa. Abantu nga balilekele ifyo balecita, Yeremia nga takonkenyepo ukubasoka. Kanshi, pa kutila belatufunda libili libili tufwile ukubombelapo ilyo line fye batufunda.

10. Mulandu nshi Yehova telela imembu cikulu fye kwelela?

¹⁰ Apo tucili mu calo cabipa, nangu tweshe shani, te kuti tufikepo ukumfwila Yehova. E co tumutashisha pa fyo aitemenwa ukutwelela ilyo twalufyanya. Na lyo line, telela fye ati cikulu kwelela. Cinshi tacitila ifyo? Pantu Yehova amona ulubembu nga ica bunani. (Esa. 59:2) Kanshi, afwaisha ukumona nga natulapila icine cine pa kuti atwelele.

11. Mulandu nshi cishingacitikila ukufisa imembu?

¹¹ Nga fintu tumwene, abaYuda abengi mu nshiku sha kwa Yeremia tabaleumfwila Lesa, balemona kwati Lesa akakonkanyapo ukubatekanishisha no kubabelela uluse. Bushe ica musango yo kuti cacitika na ku babomfi ba kwa Lesa? Kuti cacitika, nga ca kuti umo asuula ifyo Yehova atucinkulako kabili atendeka no kucita ulubembu. Ku ca kumwenako, umo kuti aupa nelyo ukuupwa ku muntu uo ashilingile ukuupa nelyo ukuupwako ukulingana na malembo. Kabili icupo ca musango uyu kuti caishibikwa na ku bengi. Lelo nangu ca kutila ulubembu talwishibikwe, uulekana ukumfwila Yehova ninshi ali mu nshila ya busanso. Umuntu uutila ni kapepa lelo alecita ifyabipa limbi kuti aletontonkanya ati, ‘Takuli nangu umo uukeshiba.’ Nomba, icishinka ca kuti Lesa aleshiba ifyo umuntu aletontonkanya kabili alamona ifili mu mutima kabili kuti amona ne filecitwa mu  bumfisolo. (Belengeni Yeremia 32:19.) Na kuba, kuti caba shani nga ca kuti umuntu akaana ukumfwila Lesa?

12. Cinshi baeluda inshita shimo bacita pa kucingilila icilonganino?

¹² AbaYuda abengi balikene ukufunda uko Yehova alebafunda ukupitila muli Yeremia. Na pali lelo uubembwike nalimo te kuti alapile kabili kuti akaana no kufunda kwa baeluda. Nga caba ifyo, baeluda balingile ukukonka ubutungulushi bwa mu Baibolo ubwa kutamfya kacita wa fibi pa kuti bacingilile icilonganino. (1 Kor. 5:11-13; moneni akabokoshi kaleti  “Imikalile Yabula Amafunde,” pe bula 73.) Lelo bushe ninshi calola mu kuti uyo muntu nomba capwa te kuti abwelele kuli Yehova? Iyo. Pa nshita iitali abena Israele balipondokele Lesa; na lyo line Lesa atile: “Bweleni, mwe bana abapondoka. Nkamuposha kuli bucipondoka bwenu.” (Yer. 3:22) * Na lelo line Yehova ale-eba bakacita ba fibi ukubwelela kuli ena. Na kuba alabakonkomesha ukubwelela kuli ena.

13. Umuntu nga alefwaya ukubwelela kuli Yehova, cinshi afwile ukusumina?

¹³ Pa kubwelela kuli Lesa, nga fintu Yeremia alangilile, umuntu alekabila ukuipusha ati, ‘Cinshi nacita?’ Lyena, ukulingana ne filanda Amalembo, afwile mu bufumacumi ukusumina ico acitile. AbaYuda abashalapiile aba mu nshiku sha kwa Yeremia tabaleipusha ici cipusho. Bakene ukusumina  imembu shabo, e co Yehova na o tabelele pantu tapali umulandu wa kubelela. (Belengeni Yeremia 8:6.) Lelo umubembu uwalapila alasumina ukuti pa mulandu wa kuti taumfwilile Yehova, aliseebanya ishina lya kwa Lesa ne cilonganino. Umuntu uwalapila icine cine na kabili alabipilwa nga nshi pa kulenga abakaele ukubipilwa. Afwile ukwishiba ukuti nga asumina fyonse ifyabipa ififumine mu fyo acitile, e lyo Yehova abikako amano ku fyo alelomba ukuti amwelele. Na lyo line, ukubwelela kuli Lesa takupelela fye pa kulomba ubwelelo.

14. Bushe umuntu kuti acita shani pa kuti ‘abwelele kuli Yehova’? (Sanshenipo ne fili mu kabokoshi kaleti “ Ni Mwi Ukulapila Kwalola?”)

¹⁴ Uwalapila icine cine alapituluka mu filenga ukuti alecita ifintu, mu fyo atemwa, na mu fyo acita. (Belengeni Inyimbo sha Bulanda 3:40, 41.) Alaceeceeta ifyo acita mu mikalile yakwe no kumona umwaba ubunake, pamo nga mu fyo ampana ne fibusa fyakwe nampo nga baume nelyo banakashi, mu minwene ya bwalwa nelyo mu mipepele ya fwaka, mu fyo abomfya Intaneti, nelyo mu fyo acita mu makwebo  yakwe. Filya fine namayanda awamya mu ncende ishafisama isha mu makona ya mu kichini pa kutila ing’anda yakwe ibe iya busaka, uwalapila na o afwile ukubombesha ukuwamya amatontonkanyo yakwe ne fyo acita ilyo bambi tabalemonako. Afwile ‘ukubwelela kuli Yehova’ ukupitila mu kulacita ifyo Lesa afwaya no kulakonka ifipope fyakwe. AbaYuda bamo mu nshiku sha kwa Yeremia babwelele “bufi bufi” kuli Yehova. Balengele camoneka kwati baali no bulanda sana pa fyo bacitile lelo imitima yabo taya-alwike nelyo tabalekele ukucita ifyabipa. (Yer. 3:10) Ukupusanako na ba bantu, uuli ne cishinka pa kulomba ukuti elelwe tabepa Yehova ne cilonganino cakwe. Lelo ukucila ukufwaya ukucingilila fye umucinshi abantu bamukwatila nelyo ukufwaya fye ukulaumfwana bwino na balupwa nelyo na bambi aba mu cilonganino, alafwaya ukulekelela ukucita fyonse ifyabipa ifyo alecita pa kuti Lesa amwelele no kumupaala.

15. Mapepo ya musango nshi umuntu uwalapila icine cine apepa?

¹⁵ Umuntu nga alefwaya ukulapila, ipepo lyalicindama sana. Kale sana, caliseekele abantu ukwimya amaboko ilyo balepepa. Ilelo, ilyo umuntu uwalapila icine cine alepepa,  ‘alosha umutima wakwe pamo na maboko kuli Lesa,’ ukulingana ne fyo Yeremia alandile. (Inyimbo 3:41, 42) Ukumfwa ububi pa lubembu umuntu acitile e kulenga ukuti alule imibele yakwe ukulingana no kupaapata kwakwe pa kuti elelwe. Apepa amapepo ya bufumacumi kabili ayafuma pa nshi ya mutima.

16. Mulandu nshi cabela ica mano ukubwelela kuli Lesa?

¹⁶ Ukwabula no kutwishika mwamona ukuti umubembu pa kutila asumine ifilubo fyakwe afwile ukufumyapo icilumba. Lelo icikalamba ico tufwile ukwishiba ni ci: Yehova afwaya ababembu ukubwelela kuli ena. Ilyo Lesa amona ukulapila kwa cine cine mu kati ka mutima wa mubembu, alacitapo cimo. Umutima wakwe ulesulamo uluse pantu afwaya ukwelela bonse abalapila pa membu shabo, nga filya fine aelelele abena Israele ababwelele ukufuma muli bunkole. (Yer. 31:20) Cilatupeela inkosho ukwishiba ukuti Lesa alapeela umutende ne subilo kuli bonse abamumfwila! (Yer. 29:11-14) Kuti babwelela na kabili mu cilonganino ca kwa Lesa.

17, 18. (a) Bushe abena Rekabu bali ni bani? (b) Ukulingana ne cikope cili pe bula 77, baishibikilwe kuli cinshi?

¹⁷ Ukulaumfwila fyonse ifyo Yehova aletweba kuti kwatucingilila. Uko twingeshibila ici cishinka ni ku fyo abena Rekabu aba mu nshiku sha kwa Yeremia bacitile. Ukucila pa myaka 200 ilyo ici tacilacitika, Yehonadabu icikolwe cabo uwali umwina Keni, uwa-afwilishe Yehu pa mulandu wa bucishinka bwakwe, abapeele amafunde ayengi ayabaleseshe ukucitako ifintu fimo. Ifunde limo abapeele lya kukananwa umwangashi. Ukutula apo Yehonadabu afwilile palipitile imyaka iingi nga nshi, lelo abena Rekabu balikonkenyepo ukuba ne cumfwila kuli ena. Apo Yeremia alefwaya ukubeesha, abatwele mu muputule wa kuliilamo uwa mwi tempele no kubapekanisha umwangashi, alabacincisha ukuti banwe. Bamwebele abati: “Tatwanwe umwangashi iyo.”—Yer. 35:1-10.

 ¹⁸ Ku bena Rekabu, ukumfwila icikolwe cabo nangu ca kutila ni kale sana cafwile, wali mulandu uwacindama. Pali bufi bakapepa ba cine, abapepa Lesa wa mweo, bafwile ukucilanapo ukulaumfwila amafunde yakwe. Yehova atashishe abena Rekabu pa kuba aba cumfwila, kabili balipusene sana na baYuda bacintomfwa. Lesa alaile ukucingilila abena Rekabu ku bucushi bwali mupepi no kwisa. Nga tulepashanya abena Rekabu, na ifwe bene Yehova akatucingilila ilyo ubucushi bukalamba bukesa.—Belengeni Yeremia 35:19.

19. Bushe Lesa kuti amucingilila shani nga mulemumfwila?

¹⁹ Tatufwile ukumona ati Lesa alecingilila fye abantu bakwe aba ku kale. Na lelo line alacingilila abamumfwila ku  fingonaula bucibusa bakwata nankwe. Filya fine amalinga yalecingilila imisumba ya kale ku balwani, e fyo na mafunde ya kwa Lesa yacingilila abayasambilila no kuyakonka. Bushe mukekala mu kati ke linga lya mafunde ya kwa Lesa ayatufunda imibele isuma? Nga mwacita ifyo, ifintu fikamuwamina.  (Yer. 7:23) Ifyacitikila abakonka amafunde ya kwa Lesa e filanga ukuti ici ca cine.—Moneni akabokoshi kaleti  “Ukumfwila Yehova Kulacingilila.”

20, 21. (a) Cinshi mwingacetekela ukuti e co Yehova akacita ilyo mulemubombela? (b) Bushe Imfumu Yehoyakimu yacitile shani ilyo yaumfwile ubukombe bwa kwa Lesa ukupitila muli Yeremia?

²⁰ Abashatemwa Lesa, nampo nga ni ba lupwa lwenu, aba ku ncito nelyo ku sukulu, nelyo balashi baba ku ncende mwikala, kuti balenga calamoneka kwati ukubombela Lesa kwalyafya. Lelo nga ca kuti muleumfwila Yehova muli fyonse, akamutungilila na mu nshita ya mafya yabipisha. Mwilaba ukuti, Lesa alaile ukucingilila Yeremia pa nshita alolenkene na balwani babipisha, kabili ifyo fine fye e fyo acitile. (Belengeni Yeremia 1:17-19.) Inshita imo ilyo camonekeshe ifyo Lesa acingilile Yeremia ni lintu Imfumu Yehoyakimu yaleteka.

²¹ Ni mfumu fye ishinono, ishabipile nga Yehoyakimu, e shalecusha inkombe sha kwa Lesa. Ica kumwenako cimo, ni cilya cacitikile kasesema Uriya uwali mu nkulo imo ine na Yeremia. Ilya Mfumu yabipa Yehoyakimu, yamukonkele na mu calo abutukiile. Ilyo kasesema wa kwa Yehova Uriya bamubweseshe, imfumu yalimwipeye. (Yer. 26:20-23) Mu mwaka walenga 4 uwa kuteka kwa kwa Yehoyakimu, Yehova aebele Yeremia ukulemba amashiwi yonse ayo asosele ukufika pali ilya nshita no kuyayabelengela mwi tempele. Yehoyakimu apokolwele ibuuku lya kwa Yeremia no kweba cilolo wa kwi sano ukuti amubelengele. Ilyo cilolo alebelenga, imfumu yalelepulamo ifyalebelengwa no fipoosa mu mulilo nangu ca kuti bacilolo bamo baleipapaatila ukuti ioca ibuuku. Lyena yatumine aba kuyaikata Yeremia na Baruki. Cinshi cacitike? “Yehova alibafishile.” (Yer. 36:1-6; belengeni Yeremia 36:21-26.) Yehova tasuminishe Yehoyakimu ukwipaya balya baume babili aba citetekelo.

22, 23. Cinshi ifyacitikile Nte umo mu Asia filanga pa fyo Lesa atungilila?

²² Nga ca kuti Yehova amona ukuti nacilinga, na lelo  line kuti afisa ababomfi bakwe ku busanso. Lelo ilingi line, abalenga fye ukushipa no kubapeela amano ya kumumfwila pa kuti batwalilile ukushimikila imbila nsuma. Nacifyashi umushimbe uo twalainika ati Gulistan akwata abana 4. Yehova alamutungilila. Inshita imo, ali fye Nte eka mu citungu icikalamba icaba pa kati ka Asia, kabili muli ici citungu ubuteko bwalilesha umulimo wa kushimikila. Ukwaba icilonganino ca mupepi kwalepa amakilomita 400, ne ci calenga ukuti Gulistan elasangwa lyonse na Bena Kristu bakosoka. Te mulandu ne fyo balesha umulimo wa kushimikila e lyo na mafya yambi, alashimikila ku ng’anda ne ng’anda kabili alasanga abengi nga nshi abafwaya ukusambilila. Ukulingana na lipoti imo iya ndakai, aletungulula amasambililo ya Baibolo ku bantu mupepi na 20 kabili e ulolekesha pali aka kalibumba kalekula aka mpaanga sha kwa Yehova.

²³ Filya Lesa ayafwile Yeremia e lyo ne Nte shakwe pamo nga Gulistan, na imwe bene ali-iteyanya ukumwafwa pamo na babomfi bakwe bambi abacumfwila. Koseleleni pa kumfwila Lesa ukucila ukumfwila abantu. Lyena, ukukaanya na mafya yambi tafyakamulenge ukuleka ukulumbanya Lesa wa cine ku bantu baba mu cifulo mushimikila.—Yer. 15:20, 21.

24. Mapaalo nshi twingakwata nga tuli ne cumfwila?

²⁴ Te kuti tukwate insansa sha cine cine no kwikushiwa nga ca kuti tatuletungululwa na Kalenga wesu. (Yer. 10:23) Ifi mwasambilila pa fyo Yeremia alembele pa cumfwila, bushe namumona inshila shimbi isho mwingalekelamo Yehova ukulatungulula intampulo shenu? Amafunde yakwe eyengatutungulula fye ku mikalile ya nsansa kabili iyalondoloka. Yehova aletucincisha ati: “Muleumfwa kwi shiwi lyandi, . . . pa kuti ifintu fikamuwamine.”—Yer. 7:23.