Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Ba Nte mu Semarang, Java (nalimo mu 1937)

INDONESIA

Apa Pene e po Ndefwaya Ukuyatendekela!

Apa Pene e po Ndefwaya Ukuyatendekela!

Bushiku bumo ba Alexander MacGillivray abaleyangalila imilimo ya pa musambo mu Australia, balisakamene sana ica kuti balifililwe no kwikala pa nshi, kanshi baleti fye baya uku kabili babwele uku mwi ofeshi lyabo. Pa nshiku ishingi, balitontonkenye sana pa bwafya bakwete, lelo basukile baishiba ifya kubupwisha. Nomba pa kupwisha ubwafya bakwete balingile ukulanda na ba Frank Rice.

Ba Frank abaali ne myaka 28, bali abakosa kabili bali ni bakolopota (paniya.) Pali iyi nshita baile mu kutandala pa musambo pa milungu fye iinono. Basambilile icine ilyo bali fye abalumendo kabili tapapitile ne nshita batendeke umulimo wa bukolopota. Balibombele uyu mulimo ukucila pa myaka 10 mu calo ca Australia kabili baleendela pa ncinga, pali bakabalwe, pali honda e lyo na pe celeta ilya injini. Pa numa ya kwikala imilungu iinono pa musambo, ba Frank baliipekenye ukuya ku ncende imbi iyo bali no kubatumako.

Ilyo Munyina MacGillivray aitile ba Frank kwi ofeshi lyakwe, asontele pali mapu no kubalanga ifishi ifyali ku kapinda ka ku kuso aka Australia. Lyena abepwishe ati: “Bushe kuti mwatemwa ukuyashimikila abantu imbila nsuma kuli iyi ncende? Pali ifi fishi tapaba kasabankanya nangu umo!”

Ba Frank balitemenwe ukumona filya ifishi fya Netherlands East Indies (ifyo ino nshita beta ukuti Indonesia) ifyalemoneka kwati mabwe ya mutengo pali bemba wa Indian Ocean. * Pali ifi fishi paleikala amamilioni ya bantu abashabalile abomfwapo imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa. Ba Frank basontele pa musumba ukalamba uwa Batavia (uo pali ino nshita beta ukuti Jakarta) no kutila, “Apa pene e po ndefwaya ukuyatendekela!”

Ukubila Imbila Nsuma mu Java

Mu 1931, e lyo ba Frank Rice bafikile mu Jakarta, umusumba uukalamba uwa pa cishi ca Java umwali abantu abapamfiwa sana. Batendeke ukusonkela umuputule mupepi na pa kati ka uyu wine musumba kabili balibikilemo ifibokoshi fya mpapulo ishingi ishilanda pali Baibolo, ica kuti nabo balesonkelako balipapile.

Ba Frank Rice na ba Clem Deschamp mu Jakarta

Ba Frank batile, “Pa kutendeka nalefuluka ku mwesu kabili nali fye kwati ninduba. Nalemona abantu baleenda nabafwala ifisote na masuti aya buuta ninshi ine ndepiba mu fya kufwala fyandi ifyatikama ifya ku Australia. Nshaishibe ukulanda iciDutch nelyo iciIndonesian. Nalipepele kuli Yehova ukuti angafwe kabili nalishibe no kuti muli uyu musumba wa makwebo mufwile mwali abantu abalelanda iciNgeleshi. Mulya mwine e mo natendekele ukubila imbila nsuma kabili abantu balitemenwe sana ukukutika!”

Apo abena Jakarta balelanda iciDutch, ba Frank balyambile ukusambilila ici icitundu kabili tapapitile ne nshita, balitendeke ukubila imbila nsuma ku ng’anda ne ng’anda. Balitendeke no kusambilila iciIndonesian kabili mu kupita kwa nshita, balisukile baishiba no kulanda. Ba Frank batile, “Icabipileko ca kuti nshakwete impapulo nangu shimo isha mu ciIndonesian. Lelo Yehova alingamfwile ukwishibana na kafundisha umwina Indonesia uo nalesambilisha icine icaba mu Baibolo kabili alisumine ukupilibula akatabo akaleti Where Are the Dead? Ututabo na tumbi twalipilibwilwe kabili tapapitile na nshita abantu abalelanda iciIndonesian balitendeke ukusambilila icine.

Mu November 1931, bapainiya na bambi babili ba Clem Deschamp abaali ne myaka 25 na ba Bill Hunter abaali ne myaka 19 balifikile mu Jakarta ukufuma ku Australia. Ba Clem na ba Bill baishile ne celeta ilya injini ilyakwete akayanda kakutinta. Amaceleta ya musango uyu tayaseekele mu Indonesia. Ilyo baishibeko panono ululimi lwa ciDutch, balitendeke ukushimikila abantu imbila nsuma mu misumba iikalamba iya mu Java.

Pe samba ku kulyo: Ba Charles Harris baleendela pa ncinga na pa kaliceleta ka injini pa kubila imbila nsuma

Ba Charles Harris bapainiya na bambi abakosa abafumine ku Australia, balikonkele ba Clem na ba Bill. Ukutendekela mu 1935, ba Charles balishimikile abantu abengi mu misumba ya mu Java. Baleendela mu kaliceleta aka injini e lyo na pa ncinga pa kuya mu kupeela abantu impapulo mu iciArabic, iciChinese, iciDutch, iciNgeleshi, na iciIndonesian. Imyaka imo impendwa ya impapulo iyo balepeela abantu yalefika nalimo 17,000.

Abantu abengi balepapa ubwingi bwa mpapulo isho ba Charles balepeela. Umwaume umo uwa mu buteko mu Jakarta aipwishe ba Clem Deschamp ati: “Bushe bantu banga ababomba uyu mulimo ku kabanga ka Java?”

Bamwaswike abati, “Muntu fye umo.”

Abasasukile ati, “Bushe ulemona kwati kuti nasumina ifyo walanda? Kufwile kwaliba abantu na bambi ababomba uyu mulimo pantu impapulo isho mupeela abantu shaba fye mu musumba onse uwa Java!”

Bapainiya abatampiilepo ukubila imbila nsuma mu Java, balibombeshe mu ncende ishalekanalekana pa kuti babile ku bantu abengi. Ba Bill Hunter batile, “Twalibilile mu fishi fyonse kabili abantu abo twaleshimikilako imbila nsuma balifulile nga nshi ica kuti te lyonse twalelanda no muntu umo imiku ibili.” Monse umo balebila, balebyala imbuto sha ku mupashi kabili pa numa shalikulile shafika na ku kusepa.—Luk. Mil. 11:6; 1 Kor. 3:6.

Abena Sumatra Baumfwa Imbila Nsuma

Nalimo mu 1936 bapainiya mu Java balanshenye ifya kuyabila imbila nsuma ku cishi icikalamba ica Sumatra. Ici cishi caba pa fishi ifikalamba ifyaba mu calo. Pali ici cishi paliba sana amabwe ne misumba iingi, amafarmu ayakalamba, inika ne mitengo umuloka sana imfula.

Aba bapainiya balilanshenye ukuti batume ba Frank Rice kuli ici cishi, e ico balisonkeshenye indalama pa kuti ba Frank bendele. Tapapitile na nshita ba Frank balifikile ku Medan, umusumba wa mu North Sumatra, basendele ifyola fibili ifyo balesendelamo impapulo mwi bala, ifibokoshi 40 ifya mpapulo ne ndalama ishinono isho bakwete. Ba Frank baali ne citetekelo icakosa nga nshi. Ilyo line fye balitendeke umulimo wabo kabili balicetekele ukuti Yehova aali no kubapeela fyonse ifyo balekabila pa kubomba umulimo wabo kuli iyi incende.—Mat. 6:33.

Ilyo kwashele umulungu umo ukuti ba Frank baleke umulimo wabo mu Medan, balikumene no mwaume uwafumine ku Netherlands uwabetile ku kunwa kofi. Ba Frank baebele uyu mwaume ukuti balefwaya motoka iya kwendelamo pa kuya mu kubila imbila nsuma muli cilya cishi conse. Uyu mwaume asontele motoka iyafwa iyali mu lubansa, aeba ba Frank ati, “Nga kuti walungisha iyi motoka, kuti nakushitisha pali 100 guilders.” *

Ba Frank bamwaswike abati, “Inshikwete isho indalama.”

Lyena alolekeshe ba Frank e lyo abepusha ati, “Bushe cine cine ulefwaisha ukubila imbila nsuma mu cishi conse ica Sumatra?”

Ba Frank bamwaswike abati, “Ee.”

Lyena abebele ati, “Cisuma, kanshi nga kuti walungisha, kuti walaendelamo. Ukampeela ilyo ukakwata indalama.”

Ilyo line fye ba Frank balitampile ukulungisha iyi motoka kabili yalitendeke no kwenda. Pa numa ba Frank balembele abati, “Apo nali ne citetekelo icakosa na motoka umwali amafuta ayengi ne mpapulo ishingi, nalimine ubulendo ukuya mu kubila imbila nsuma ku cishi ca Sumatra.”

Ba Henry Cockman bali na ba Jean na ba Clem Deschamp ku Sumatra, mu 1940

Pa numa ya mwaka umo, ba Frank balibilile imbila nsuma pa cishi conse kabili balibweleele ku Jakarta. Ilyo bafikile ku Jakarta, balishitishe motoka pali 100 guilders no kutuma ishi ndalama kuli ulya mwaume uwa ku Netherlands ku musumba wa Medan.

Pa numa ya milungu fye iinono, ba Frank balipokelele kalata kwi ofeshi lya musambo wa ku Australia umo babebele ukuya ku cifulo ca kubombelako cimbi. Ilyo line fye balilongele ifipe fyabo baya na ku Indochina (pali ino nshita ni Cambodia, Laos, na Vietnam).

^ par.4 Ifi fishi balefita no kuti Dutch East Indies. Papitile imyaka 300 ukutula apo aba ku Netherlands bafikiile pali ifi fishi pa mulandu wa bukwebo bwaliko ubwa maspaisi no kutendeka ukuteka abalipo. Muli lino ilyashi twakulabomfya amashina ya fifulo aya muno nshiku.

^ par.3 Ishi ndalama shilingene na K8,415.00 pali ino nshita.