UWAFWILWA umo alembo kuti: “Ilyo nali umunono mu England, nasambilishiwe ukukanalangisha ukuyumfwa kwandi pa bantu. Ndeibukisha tata, uwali kale umwaume wa mu fita, ukusosa kuli ine ilyo asumenye ameno incecete ukuti, ‘Wilalila!’ lintu icintu cimo cankalifye. Nshileibukisha nampo nga mayo alitalile afyompapo nelyo ukukumbatila uuli onse uwa ifwe fwe bana banono (twali bane). Nali ne myaka ya bukulu 56 lintu namwene tata afwa. Naumfwile ukulufya ukukalamba. Lelo, pa kubalilapo, nshali na maka ya kulila.”

Mu ntambi shimo, abantu balalangisha ukuyumfwa kwabo apabuuta. Nampo nga bali aba nsansa nelyo aba bulanda, bambi baleshiba ifyo baleyumfwa. Pa lubali lumbi, mu mbali shimo isha calo, maka maka ku kapinda ka ku kuso aka ku Bulaya na Britain, abantu, ukucilisha abaume, babeleshiwa ukufisa ukuyumfwa kwabo, ukushimaisha inkuntu shabo. Lelo lintu wapita mu kulufya uwatemwikwa, bushe mu nshila imo caliba icalubana ukulangisha ubulanda bobe? Cinshi cintu Baibolo isosa?

Baibolo yalembelwe ku baHebere aba mu citungu ca ku kabanga ka Mediterranean, abali bantu baleilumbulwila. Yakwatamo ifya kumwenako fya bantu abo abalangishe ubulanda bwabo apabuuta. Imfumu Davidi yalooseshe ukulufya kwa mwana wa iko uwaipaiwe Amnone. Na kuba, ‘alilile ukulila kukalamba nga nshi.’ (2 Samwele 13:28-39) Alooseshe fye ne mfwa ya mwana wakwe uwa kufutika Abishalomu, uwali naesha ukutaasha bumfumu. Ubulondoloshi bwa Baibolo butwebo kuti: “Awe imfumu [Davidi] yalitenkene, yalanina yalaya ku ŋanda ya pa mutenge, no kulila: e fyo yatile mu kuya kwa iko, We mwana wandi Abishalomu! we mwana wandi, mwana wandi Abishalomu! Iye, nga ine napeelwo kufwila iwe, we Abishalomu, umwana wandi, umwana wandi!” (2 Samwele 18:33) Davidi alooseshe ifingaloosha wishi uuli onse umutuntulu. Kabili yalifule miku iyo abafyashi batontonkanya ukuti kanshi nga e bafwile mu cifulo ca bana babo! Cimoneka icishili ca cifyalilwa nga nshi ku mwana ukufwa pa ntanshi ya mufyashi.

Ni shani fintu Yesu ayankwileko ku mfwa ya kwa cibusa wakwe Lasaro? Alililile lintu alepalamina ku nshishi yakwe. (Yohane 11:30-38) Pa numa, Maria umwina Magadala alililile ilyo alepalamina ku nshishi ya kwa Yesu. (Yohane 20:11-16) Ca cine, Umwina Kristu uwakwata ukumfwikisha kwe subilo lya Baibolo ilya kubuuka taloosha ica kuti te kuti asansamushiwe, filya bamo bacita abashakwata icishinte ca mu Baibolo icaumfwika ica fisumino fyabo ukulosha  ku mibele ya bafwa. Lelo ngo muntunse uwakwata ukuyumfwa ukutuntulu, Umwina Kristu wa cine, nelyo fye mu kuba ne subilo lya kubuuka, alomfwo bulanda kabili alaloosha pa kulufya umutemwikwa uuli onse.—1 Abena Tesalonika 4:13, 14.

Ni shani pa lwa kwankulako kwesu ilelo? Bushe ulacisanga icakosa nelyo ica kulenge nsoni ukulangisha ukuyumfwa kobe? Cinshi cintu ifiŋombe fitasha? Imimwene yabo iya muno nshiku ilingi line isuminishanya fye na mano ya pa kale aya Baibolo ayapuutwamo. Fitila tulingile ukulangisha ubulanda bwesu, te kunyanyantila bwene. Ici citucinkulako ulwa baume ba busumino aba pa kale, pamo nga Yobo, Davidi, na Yeremia, abo ukulumbulula kwabo ukwa bulanda kusangwa muli Baibolo. Mu kushininkisha tabashinshibalike ukuyumfwa kwabo. Muli ifyo, tacaba ica mano ukuitalusha ukufuma ku bantu. (Amapinda 18:1) Kwena, ukuloosha kulangishi wa mu nshila shapusanapusana mu ntambi shapusanapusana, na kabili ukushintilila pa fisumino fya butotelo ifyayanana. *

Ni shani nga ca kuti wayumfwa ngo ulefwaya ukulila? Caba lubali lwa cifyalilwa ca buntunse ukulila. Ibukisha na kabili pa nshita ya mfwa ya kwa Lasaro, lintu Yesu ‘ashinshimukile mu mutima wakwe no . . . kulile ifilamba.’ (Yohane 11:33, 35) Muli ifyo alangishe ukuti ukulila kwankulako kwa cifyalilwa ku mfwa ya mutemwikwa.

Ici cafwilishiwa mu mulandu wa kwa nyina umo, Anne, uyo uwalufishe akanya kakwe ka Rachel kuli SIDS (Sudden Infant Death Syndrome). Umulume wakwe alandilepo ukuti: “Ica kupapusha cali ca kuti atemwa Anne nelyo ine tatwalilile pa cililo. Uuli onse umbi alelila.” Kuli ici, Anne ayankwileko ukuti: “Ee, lelo nalilililako ifwe bonse babili imiku ne miku. Ndemona mu cituntulu camponeshe pa musao imilungu inono pa numa ya busanso, lintu mu kupelako nali neka kasuba kamo mu ŋanda. Nalilile kasuba konse. Lelo ndetunganya calingafwile. Naliyumfwileko bwino. Nali no kuloosha ukulufya kwa kanya kandi. Mu cituntulu nalisumina ukuti ulingile ukuleka abantu abali no bulanda ukulila. Nangu ca kuti caba kwankulako kwa cifyalilwa kuli bambi ukusoso kuti, ‘Mwilalila,’ ico mu cituntulu tacafwa.”

Ni shani fintu bamo bayankulako lintu babongololwa ku mfwa ya mutemwikwa? Ku ca kumwenako, languluka Juanita. Alishiba ifyo cumfwika ukulufya akanya. Aali napoosa amafumo imiku isano. Nomba ali ne fumo na kabili. E co lintu ubusanso bwa muli motoka bwamupatikishe ukuteekwa mu cipatala, cili icaumfwika ukuti aali uwasakamikwa. Imilungu ibili pa numa alikomenwe fumo—ukwabulo kukumanya imyeshi. Mu kwipipa pa numa Vanessa munono alifyelwe—ukufina ukucila fye panono pa makilogramu 0.9. “Nali uwacankwa icibi,” e fibukisha Juanita. “Mu kupelako nali nacifyashi!”

Lelo insansa shakwe shali sha pa kashita akepi. Inshiku shine pa numa Vanessa alifwile. Juanita ebukisho kuti: “Nayumfwile uwabulwamo akantu  nga nshi. Bunacifyashi bwandi bwalipokelwe ukufuma kuli ine. Nayumfwile uwapelebela. Cali ca kukalifya ukubwela ku ŋanda mu muputule twapekanishishe Vanessa no kulolesha utwa kufwala namushitile. Pa myeshi inono iyakonkelepo, naleelenganya ubushiku afyelwe. Nshalefwaya ukubishanya no uli onse.”

Ukwankulako kwacishamo? Kuti pambi cabe cakosa kuli bambi ukumfwikisha, lelo abo, ukupala Juanita, abapitamo balondolola ukuti bakwete ubulanda pa kanya kabo kwati fye fintu bengaba no bulanda pa muntu uwaikeleko pa nshita yalepako. Inshita yalepa pa ntanshi umwana talafyalwa, basoso kuti, alatemwikwa ku bafyashi bakwe. Kulaba icikakilo caibela na nyina. Lintu kalya kanya kafwa, nyina ayumfwo kuti umuntu wa cine cine nalufiwa. Kabili ico e cintu bambi bakabila ukumfwikisha.

Nyina na umbi alumbulwile ukuyumfwa kwakwe lintu bamubikwilile imfwa ya mu kupumikisha iya mwana wakwe uwa myaka mutanda pa mulandu wa bulwele bwa ku mutima ubwa cifumanda. “Napitile mu kukonkana kwa kwankulako—ukutalalila, ukukanasumina, ukuyumfwo wa mulandu, no bukali ukulola ku mulume wandi na dokota pa kukanailuka ifyo imibele yakwe yali iyakakala.”

Ubukali kuti bwaba cishibilo na cimbi ica bulanda. Kuti pambi caba kufulilwa badokota na banasi, ukuyumfwa ukuti nga balicitile ifyafulilako mu kusakamana umuyashi. Nelyo kuti caba kufulilwa ifibusa na balupwa abo, cilemoneka kwati, balesosa nelyo ukucita ifintu fyalubana. Bamo bafulilwa uufwile pa kulekelesha ubutuntulu bwakwe ubwa bumi. Stella ebukisho kuti: “Ndeibukisha ukufulilwa umulume wandi pantu nalishibe ukuti nga calipuseneko. Ali nalwalisha, lelo alisuulile ukusoka kwa badokota.” Kabili inshita shimo shimo kulabako ukufulilwa uufwile pa mulandu wa fisendo ifyo imfwa yakwe ileta pa ushele.

Pa mulandu wa bukali, bamo bayumfwa aba mulandu—uko e kuti, kuti pambi baisenuka abene pantu bali abakalipa. Bambi balaipeela umulandu pa mfwa ya mutemwikwa wabo. “Nga tafwile,” e fintu baishinina, “nga ca kuti fye namupatikishe ukuya kuli dokota mu kwangufyanyako” nelyo “nga namupatikishe ukumonana na dokota umbi” nelyo “nga namupatikishe ukusakamana ubutuntulu bwakwe mu kuwaminako.”

Kuli bambi ukuyumfwa uwa mulandu kulacila apo, ukucilisha nga ca kuti umutemwikwa wabo afwile mu kupumikisha, ukwabulo kwenekela.  Batampa ukwibukisha inshita lintu bafuliilwe uufwile nelyo lintu bapaashenye na wene. Nelyo kuti pambi bayumfwa ukuti mu cituntulu tabaali nga fintu baalingile ukuba ku muyashi.

Imibombele ya kumfwo bulanda iyaleepa iya banyina abengi yafwilisha incenshi ishingi shisosa, ukuti ukulufya kwa mwana kuletako umucene ubelelela mu bumi bwa bafyashi, ukucilisha kuli nyina.

Ukulufya umunobe wa mu cupo kwaba musango na umbi uwa ca kukalifya, maka maka nga ca kuti bonse babili baletungulula ubumi ubwacincila capamo. Kuti capilibula impela ya musango wa bumi onse uo baleyakana, iya nyendo, incito, ifya kusekesha, no kushintilila pali umo no munankwe.

Eunice alondolola icacitike lintu umulume wakwe mu kupumikisha afwile ku lupumo lwa ku mutima. “Umulungu wa kubalilapo, nali mu mibele ya kutalalila kwa mu nkuntu, kwati nalilekele ukubomba. Nshali fye na maka ya kusonda nelyo ukununsha. Lelo, amaka yandi aya kupelulula yatwalilile mu nshila ya kuitalushako. Apantu nali no mulume wandi lintu baleesha ukumushikatalika ukubomfya CPR (inshila ya kupuupuutwilamo umutima na bapwapwa) ne miti, nshakumenye  ifishibilo fya lyonse ifya kukanalolenkana ne mibele. Nangu ni fyo, kwaliko ukuyumfwa kwaluma ukwa kufulunganishiwa, kwati naletamba motoka alekunkulukila pa mukonko kabili takwali icili conse ningacita pa lwa cene.”

Bushe alililile? “Kwena nalililile, ukucilisha lintu nabelengele imyanda ya makardi ya ndoosha ayo napokelele. Nalilile pali imo imo iya yene. Calingafwile ukulolenkana ne nshita yasheleko iya kasuba. Lelo tapali nangu cimo icali no kwaafwa lintu libili libili naipushiwe ifyo naleyumfwa. Takuli kutwishika, nali uwa bulanda nga nshi.”

Cinshi cayafwile Eunice ukupula mu bulanda bwakwe? “Ukwabula ukwiluka cene, ukwabulo kwishiba nacitile ukupingulapo kwa kutwalilila no bumi bwandi,” e fintu asosa. “Nangu cibe fyo, icitwalilila ukunkalipa ni lintu naibukisha ukuti umulume wandi, uwatemenwe ubumi nga nshi, talipo ku kuipakisha bwene.”

Bakalemba ba Leavetaking—When and How to Say Goodbye bapanda amano ukuti: “Wileka bambi ukulama fintu ulingile ukubomba nelyo ukuyumfwa. Imibombele ya kumfwo bulanda ibomba mu kupusanapusana kuli umo na umo. Bambi kuti pambi batontonkanya—no kukuleka wishibe ifyo baletontonkanya—ukuti nucishamo ukuloosha nelyo tauleloosha mu kufikapo. Beleeleko kabili suulako. Pa kwesha ukuipatikisha we mwine ukwingila mu cikombola icapangwa na bambi nelyo icapangwa no bwikashi mu cinkumbawile, utusha ukulunduluka kobe ukulola ku butuntulu bwa mu nkuntu ubwabukululwa.”

Kwena, abantu bapusanapusana babomba no bulanda bwabo mu nshila shapusanapusana. Tatuleesha ukutubulula ukuti inshila imo lyonse yaliwamapo ukucila imbi ku muntu uuli onse. Nangu cibe fyo, ubusanso bwimako lintu ukukutumana kwaingilila, lintu uwapumwa ku bulanda tali na maka ya kuba uwawikishiwa ku mibele ya cine cine. Lyene ukwaafwa kuti pambi kwakabilwa ukufuma ku fibusa fya cililishi. Baibolo itila: “Icibusa citemwa mu nshita yonse, kabili munyina afyalilwo kumanama.” E co te kwesha ukutiina ukufwaya ukwaafwa, ukulanda, no kulila.—Amapinda 17:17.

Ubulanda bwaba kwankulako kwa cifyalilwa ku kulufya, kabili tacalubana ku bulanda bobe ukuba ubwamonekesha kuli bambi. Lelo ifipusho fyalundwapo filekabila ukwasukwa: ‘Ni shani fintu ningekala no bulanda bwandi? Bushe ca cifyalilwa ukupita mu kuyumfwa uwa mulandu no bukali? Ni shani fintu ningabomba no ku kuyumfwa? Cinshi cinganjafwa ukushipikisha ukulufya no bulanda?’ Iciputulwa cikonkelepo cili no kwasuka ifyo fipusho ne fyalundwapo.