1, 2. (a) Mu nshiku sha batumwa, finshi fyayafwilishe ukulundulula imbila nsuma mu fitungu fyonse ifyaletekwa no buteko bwa bena Roma? (b) Bushininkisho nshi twakwata ubulanga ukuti Yehova alatwafwilisha? (Moneni akabokoshi kaleti “ Imbila Nsuma mu Ndimi Ukucila Pali 670.”)

ABENA GALILI balipapwishe abatandashi abaile ku Yerusalemu pantu balelanda bwino sana ifitundu fya aba bantu e lyo kabili amashiwi balelanda yalifikile sana pa mitima ya aba batandashi. Ifi, fyacitike pa Pentecost 33 C.E., lintu abasambi bapokelele umupashi wa mushilo uwalengele ukuti batendeke ukulandila mu ndimi ishalekanalekana ishalelanga ukuti Lesa e walebatungulula. (Belengeni Imilimo 2:1-8, 12, 15-17.) Imbila nsuma iyo bashimikile ku bantu abalekanalekana pali ubu bushiku yalibililwe ukufika na mu fitungu fyonse ifyaletungululwa no buteko bwa Roma.—Kol. 1:23.

² Muno nshiku, ababomfi ba kwa Lesa tabalandila mu ndimi. Lelo indimi bapilibwilamo ifyebo ifilanda pa mbila ya Bufumu, shalicila pali 670 kabili shalifulapo pa ndimi isho Abena Kristu ba mu nshiku sha batumwa balelandilamo. (Imil. 2:9-11) Abantu ba kwa Lesa balilemba impapulo ishingi nga nshi kabili mu ndimi shalekanalekana ica kuti icine califika na ku ncende ishingi pano calo. * Ubu nabo bushininkisho bwa kuti Yehova alebomfya Imfumu Yesu Kristu ukutungulula umulimo wesu uwa kushimikila. (Mat. 28:19, 20) Ilyo twalatendeka ukulanda pa fintu fimo ifyo twabomfya mu mulimo wa kushimikila pa myaka 100 iyapitapo, tulemukoselesha ukumona ifyo Imfumu yatusambilisha ukutemwa abantu umo umo, ne fyo itukoselesha ukusambilisha abantu Icebo ca kwa Lesa.—2 Tim. 2:2.

3. Mulandu nshi tubomfesha ifisolobelo fyalekanalekana mu mulimo wa kushimikila?

³ Yesu apashenye “icebo ca pa bufumu” ku mbuto e lyo umutima wa muntu kwi loba. (Mat. 13:18, 19) Nga filya fine umulimi abomfya ifisolobelo ifingi pa kulima pa kuti abyale mbuto mu mushili, abantu ba kwa Lesa nabo balibomfya ifintu ifingi pa kufika abantu pa mitima pa kuti bomfwe ubukombe bwa Bufumu. Ifisolobelo fimo ifyo ababomfi ba kwa Lesa balebomfya, fyabombele fye pa kashita akanono, lelo fimo pamo nga ifitabo na magazini, ficili filebomba bwino sana mu mulimo wa kushimikila.  Ukupusanako ne nshila sha kushimikililamo abantu abengi isho twalandilepo mu cipandwa cafumineko, ifibombelo fyonse ifyo twalalandapo nomba, fyalyafwa bakasabankanya ba Bufumu ukulanda na bantu pa kanwa nkati.—Imil. 5:42; 17:2, 3.

4, 5. Bushe balelisha shani amaseleti pali phonograph, lelo cinshi abalebomfya phonograph balefilwa ukucita?

⁴ Amalyashi Ayakopwa. Ukufuma fye muli ba 1930 ukufika na muli ba 1940, bakasabankanya balebomfya amalyashi ya mu Baibolo ayakopwa ayo balelisha pa filimba fya maseleti ifyo baleita abati, phonograph. Aya malyashi yali ayepi, tayalefika na ku mamineti yasano. Yamo yakwete imitwe iipi pamo nga “Balesa Batatu Muli Umo,” “Umutwala,” na “Ubufumu.” Bushe aya malyashi baleyabomfya shani? Munyinefwe Clayton Woodworth, Jr., uwabatishiwe mu 1930 ku America, atile: “Nalesenda icilimba ca maseleti icalemoneka kwati ni sutikesi, kabili calikwete na ka waya akapombwa, akalepomboloka icilimba nga catendeka ukulila pa kuti iseleti lishinguluke. Pa kubika inyeleti pe seleti, calefwaikwa ukutekanya sana pa kutila lilile bwino. Pa kuya pa mwinshi, naletala naisula icilimba, nabika bwino bwino inyeleti, e lyo nalisha indibu. Umwine wa ng’anda nga aisulako iciibi, nalemweba nati, ‘Ninkwata amashiwi ayacindama sana ayo ndefwaya mukutikeko.’” Bushe abene ba mayanda baleyasuka shani? Ba Woodworth batile, “ilingi line balesumina ukukutikako. Lelo inshita shimo, balepunka fye ifiibi no kwisala baisalako. Limo balemona kwati ndeshitisha ifilimba fya maseleti.”

⁵ Ilyo calefika mu 1940, amalyashi yalekanalekana ukucila pali 90 yalikopelwe kabili balipangile amaseleti ukucila pali 1 milioni. Ba John E. Barr, abalebomba bupainiya ku Britain kabili abaishileba na mwi Bumba Litungulula, batile: “Ukufuma mu 1936 ukufika mu 1945, lyonse naleenda fye ne cilimba ca phonograph. Na kuba muli ilya myaka nga nshisendele phonograph nshaleumfwa bwino. Nalekoseleshiwa sana nga naumfwa ishiwi lya kwa  munyinefwe Rutherford mu cilimba pa mwinshi wa mwine wa ng’anda; kabili naleumfwa kwati ndi fye nankwe. Na lyo line, ukubomfya phonograph tayali ni nshila iyafikapo sana, pantu tatwalefika abantu pa mitima.”

6, 7. (a) Busuma nshi bwali mu kubomfya amakardi ya kushimikililapo, lelo mulandu nshi twingalandila ukuti iyi nshila tayali iyafikapo sana? (b) Bushe Yehova ‘abika shani amashiwi mu tunwa twesu’?

⁶ Amakardi ya Kushimikililapo. Ukutampila mu 1933, bakasabankanya balebakoselesha ukulabomfya amakardi ya kushimikililapo nga baleshimikila ku ng’anda ne ng’anda. Kardi ya kushimikililapo yaleba fye ubukulu nga formu ya Lipoti wa Mulimo wa mwi Bala (S-4). Pali iyi kardi paleba amashiwi ya mu Baibolo ayanono e lyo no bulondoloshi ukufuma mu lupapulo ulo umwine wa ng’anda engatemwa ukubelenga. Kasabankanya alepeela umwine wa ng’anda kardi no kumweba ukuti abelenge. Ba Lilian Kammerud, ababombeleko bumishonari ku Puerto Rico na ku Argentina batile: “Naleumfwa bwino sana ukushimikila abantu ukubomfya iyi kardi.” Mulandu nshi baitemenwe? Ba Lilian batile, “Pantu ine na bakasabankanya bamo tatwaishibe bwino ifya kulanda pa kushimikila. Kanshi amakardi yalingafwile ukwishiba ifya kutendeka ukulanshanya na bantu.”

⁷ Munyinefwe David Reusch, uwabatishiwe mu 1918 alandile ati: “Amakardi ya kushimikililapo yalyafwile bamunyinefwe abengi, pantu abengi baleimona ukuti nalimo te kuti balungike pa kushimikila.” Na lyo line, ukubomfya iyi nshila takwali ukwafikapo sana. Ba Reusch batile, “inshita shimo twalekumana na bantu abaletumona kwati ni fwe bacibulu. Kwena ca cine bamo tatwalelanda nabo. Lelo, Yehova aletusambilisha ifya kulanda ku cintubwingi. Tapapitile ne nshita, alibikile amashiwi mu tunwa twesu pa kuti twishibe ifya kubomfya Amalembo pa kusambilisha abantu nga twabasanga pa mayanda. Twasambilile ifya kucita ifi mu Isukulu lya Butumikishi Ilya Bulesa ilyatampile muli ba 1940.”—Belengeni Yeremia 1:6-9.

8. Bushe kuti mwacita shani pa kuti Kristu alemusambilisha?

⁸ Ifitabo. Ukutula mu 1914, abantu ba kwa Yehova balilemba no kupulinta ifitabo ukucila pali 100 umwaba amalyashi ya mu Baibolo. Ifitabo fimo fyalelembwa no kupulintwa ku kwafwa bakasabankanya pa kuti balebomba bwino umulimo wa kushimikila. Ba Anna Larsen, aba ku Denmark ababomba bukasabankanya pa myaka nalimo 70 batile: “Yehova alitwafwile ukwishiba ifya kushimikila ukupitila mu Isukulu lya Butumikishi Ilya Bulesa ne fitabo twalebomfya mwi sukulu. Ncili ndebukisha icitabo ca kubalilapo ico twalebomfya ico twaleita ukuti Theocratic Aid to Kingdom Publishers, icafumine mu 1945. Lyena pakonkele icitabo caleti, “Equipped for Every Good Work,” icafumine mu 1946. Pali ino nshita tubomfya icitabo ca Nonkelenimo mu Masambililo ya Isukulu lya Butumikishi Ilya Bulesa, icafumine mu 2001.” Ukwabula no kutwishika, Yehova alibomfya Isukulu lya Butumikishi ilya Bulesa ne fitabo tubomfya mwi sukulu, pa ‘kutulenga ukuti tube ababomfi abafikapo bwino bwino.’ (2 Kor. 3:5, 6) Bushe mwalilembesha mu Isukulu lya Butumikishi ilya Bulesa? Bushe mulasenda icitabo ca Nonkelenimo mu kulongana cila mulungu no kulakonkamo ilyo kangalila we sukulu alecibomfya pa kufunda  abasambi? Nga mulacita ifi, ninshi mukalenga Kristu akamusambilishe ifya kuba kasambilisha musuma.—2 Kor. 9:6; 2 Tim. 2:15.

9, 10. Mulimo nshi ifitabo fyabomba mu kutanda na mu kutapilila imbuto sha cine?

⁹ Na kabili, Yehova alitwafwilisha ukupitila mu cilonganino cakwe icitupeela ifitabo ifilondolola amasambililo ya kubalilapo aya mu Baibolo. Icitabo citila, Icine Icitungulula ku Bumi bwa Ciyayaya, calibombele bwino sana. Casabankanishiwe pa muku wa kubalilapo mu 1968 kabili mu nshita fye iinono abantu abengi balisambilile icine. Ubutumikishi bwa Bufumu ubwa mu November 1968 bwatile, “Abantu abengi balefwaya sana icitabo ca Icine, ica kuti ukutendekela mu September ababomfi ba ku fakitare iya ku Brooklyn batampile ukubomba no bushiku.” Icipande cimo cine calondolwele ukuti: “Pa nshita imo, mu August, abantu balefwaisha sana icitabo ca Icine, ica kuti ifitabo fyalefwaikwa fyalicilile pa fyo balepulinta ukucila pali 1.5 milioni!” Ilyo calefika mu 1982, amakope ukucila pa mamilioni 100 aya ici citabo yalisabankanishiwe mu ndimi 116. Mu myaka 14, e kutila ukufuma mu 1968 ukushinta mu 1982, icitabo ca Icine calengele bakasabankanya ba Bufumu ukucila pali 1 milioni ukulundwako. *

¹⁰ Mu 2005, icitabo ca kusambililamo Baibolo na cimbi icitila, Bushe Cinshi Baibolo Isambilisha? califumine. Amakope nalimo 200 milioni yalisabankanishiwa mu ndimi 256! Bushe ici citabo cayafwa shani abantu? Mu myaka fye 7, ukufuma mu 2005 ukufika mu 2012, abantu nalimo 1.2 milioni balisambilila icine no kuba bakasabankanya ba mbila nsuma. Muli iyi yine myaka, impendwa ya bantu abalesambilila Baibolo yalikulilako ukufuma pali 6 milioni ukufika kuli 8.7 milioni. Ukwabula no kutwishika, Yehova alepaala ukubombesha kwesu mu mulimo wa kutanda no kutapilila imbuto sha Bufumu.—Belengeni 1 Abena Korinti 3:6, 7.

11, 12. Ukulingana na malembo yaloshiweko, ni bani abo balelembela magazini?

¹¹ Magazini. Pa kubalilapo, abo balelembela Ulupungu lwa kwa Kalinda, “mukuni unono,” ababa “pa baitwa mu muulu.” (Luka 12:32; Heb. 3:1) Pa 1 October, mu 1919, ukuteyanya kwa kwa Yehova kwalifumishe magazini na imbi, iyalembeelwe abantu bonse. Abasambi ba Baibolo na bantu bonse fye balitemenwe iyi magazini ica kuti pa myaka iingi yalesabankanishiwa sana ukucila Ulupungu lwa kwa Kalinda. Pa kubalilapo, iyi magazini baleita abati, The Golden Age. Mu 1937, batendeke ukwita iyi magazini ukuti, Consolation. Lyena mu 1946 batendeke ukuita ukuti, Awake! (Loleni!).

¹² Pa myaka iingi, balyalula imilembele ya Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni!, lelo ubufwayo bwena tabwayaluka, e kutila ukusabankanya Ubufumu bwa kwa Lesa no kukosha icitetekelo muli Baibolo. Muno nshiku, kwaba Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa kusambililamo no lwa bantu bonse. “Aba mu ng’anda,” e kutila bonse ababa mu “mukuni unono” na ba mu “mpaanga shimbi” ebo balembela ulwa kusambililamo. * (Mat. 24:45; Yoh. 10:16) Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa bantu bonse, balembela maka maka balya abashilaishiba icine lelo abacindika Baibolo na Lesa  (Imil. 13:16) Abo balembela magazini ya Loleni! ni balya abashaishiba sana Baibolo na Lesa wa cine, Yehova.—Imil. 17:22, 23.

13. Finshi mwatemwapo sana pali magazini yesu? (Landeni pali charti iileti “ Impapulo Ishisabankanishiwa Mwi Sonde Lyonse.”)

¹³ Ilyo umwaka wa 2014 waletampa, magazini ya Loleni! iyalesabankanishiwa cila mweshi yalicilile pali 44 milioni e lyo magazini ya Ulupungu lwa kwa Kalinda nayo iyalesabankanishiwa yali nalimo 46 milioni. Loleni! yalipilibwilwe mu ndimi nalimo 100 na Ulupungu lwa kwa Kalinda nalo lwalipilibwilwe mu ndimi ukucila pali 200. Ifi, e fyalenga iyi magazini ibili isabankanishiwe sana ukucila magazini yonse pano isonde! Kwena tatulingile ukupapa pali uku kulunduluka konse. Muli iyi magazini mwaliba imbila iyo Yesu atile ikabilwa ku bantu bonse aba pe sonde.—Mat. 24:14.

14. Cinshi ico tusabankanya sana, kabili mulandu nshi?

¹⁴ Baibolo. Mu 1896, munyinefwe Russell na banankwe balyalwile ishina lya kabungwe ka mwi funde ako balebomfya pa kusabankanya impapulo ilyo balundileko ishiwi lya kuti, Bible; pa kuti nomba aka akabungwe kaleitwa ati, Watch Tower Bible and Tract Society. Uku kwaluka kwaliweme sana pantu Baibolo e citabo tubomfya sana ku kusabankanya imbila nsuma iya Bufumu. (Luka 24:27) Ukulingana ne shina lya kabungwe ka mwi funde, ababomfi ba kwa Lesa balicincila mu kusabankanya Baibolo kabili balaibelenga sana. Ku ca kumwenako, mu 1926, twabomfeshe bamashini besu ku kupulinta Baibolo iitwa ukuti, The Emphatic Diaglott iya Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki, iyo Benjamin Wilson apilibwile. Ukutendekela mu 1942, twalipulintile no kusabankanya Baibolo ya King James version iyafikile nalimo 700,000. Ilyo papitile imyaka ibili, twatampile ukupulinta Baibolo ya American Standard Version umwaba ishina Yehova ukufika ku miku 6,823. Ilyo calefika mu 1950, twasabankenye Baibolo amakope ukucila pali 250,000.

15, 16. (a) Finshi mwatemwamo muli Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya? (Landeni pa kabokoshi akaleti “ Ifisolobelo Babomfya pa Kupilibula Bwangu Baibolo.”) (b) Kuti mwacita shani pa kuti Yehova alelanda nenu?

¹⁵ Mu 1950 Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu, yalifumine mu cingeleshi e lyo Baibolo Amalembo ya Calo Cipya yonse, yena yafumine mu 1961. Iyi Baibolo yalicindika Yehova pa kubwesesha ishina lyakwe umo lifwile ukuba mu malembo ya kubalilapo aya ciHebere. Na kabili, ishina lya kwa Lesa lyabamo imiku 237 mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki. Pa kushininkisha ukuti Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya yalipilibulwa bwino kabili yalyanguka ukuibelenga, baliipitulukamo imiku ne miku. Mu 2013, ilyo baipitulwikemo na kabili, amaBaibolo ya Amalembo ya Calo Cipya ukucila pali 201 milioni yalisabankanishiwe yonse nangu mu fiputulwa, mu ndimi 121.

¹⁶ Finshi bamo balandapo ilyo babelengele Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya mu lulimi lwabo? Umwaume umo uwa ku Nepal atile: “Abengi tabaleumfwa ifyo balebelenga muli Baibolo ya mu ciNepali ca kale, pantu tabaishibe bwino amashiwi balebomfya. Lelo nomba tulomfwikisha ifyo tubelenga muli Baibolo pantu mwaba amashiwi ayo tulanda cila bushiku.” Ilyo umwanakashi umo uwa ku Central African Republic atampile ukubelenga Baibolo iyapilibulwa mu lulimi lwa ciSango, atendeke ukulila kabili atile, “Ala ulu e lulimi lwandi!” Na ifwe bene, kuti twaleka  Yehova alelanda na ifwe nga ca kuti tulebelenga Icebo cakwe cila bushiku.—Amalu. 1:2; Mat. 22:36, 37.

17. Kuti mwalanga shani ukuti mulatasha pa fisolobelo e lyo na pa fyo Yesu amusambilisha, kabili finshi fikacitika nga mwacita ifi?

¹⁷ Bushe mulatasha pa fisolobelo na pa fyo Imfumu Yesu Kristu itusambilisha? Bushe mulakanya bwino inshita pa kuti mulebelenga impapulo isho ukuteyanya kwa kwa Lesa kulemba no kupulinta, kabili bushe mulashibomfya ku kwafwa abantu bambi? Nga e fyo mucita ninshi na imwe kuti mwalanda ifyalandile nkashi Opal Betler, uwabatishiwe pa 4 October mu 1914. Atile: “Pa myaka iingi, ine na bena mwandi ba Edward, twalebomfya icilimba ca maseleti na makardi ya kushimikililapo. Twaleshiila abantu ifitabo, ututabo e lyo na magazini ilyo twaleshimikila ku ng’anda ne ng’anda. Twalebombako mu makampeni na mu misebo no kupeela abantu utupepala apalembelwe imbila nsuma. Pa numa balitusambilishe ifya kucita ifipempu fya kubwelelamo e lyo no kutungulula amasambililo ya Baibolo pa mayanda ya bantu abalefwaya ukusambilila. Twalikwete ifya kucita ifingi kabili twalipaalwa nga nshi.” Yesu alilaile ukuti abantu abakaba mu Bufumu bwakwe bakakwata ifya kucita ifingi, bakalatanda, bakalaseepa e lyo no kusekelela capamo. Abengi kuti basumina nge fyalandile ba Opal ukuti aya mashiwi ya cine nga nshi.—Belengeni Yohane 4:35, 36.

18. Lipaalo nshi twakwata?

¹⁸ Abantu abengi abashilatampa ukubombela Imfumu kuti batontonkanya ukuti abantu ba kwa Lesa, bantu “abashasambilila kabili abantu yaweyawe.” (Imil. 4:13) Nomba baleni tontonkanyeni! Imfumu yalibomfya abantu yaweyawe ukulalemba no kupulinta impapulo ishapilibulwa mu fitundu ifingi kabili e mpapulo ishasabankanishiwa nga nshi! Ne cawamisha ca kuti, iyi Mfumu yalitusambilisha ifya kubomfya ishi mpapulo ku kusabankanya imbila nsuma ku bantu aba nko shonse. Ala mwandini lipaalo nga nshi ukubombela pamo na Kristu mu kutanda imbuto sha cine na mu kulobolola abasambi!