1-3. (a) Bushe umupashi wa mushilo watungulwile shani Paulo na banankwe? (b) Finshi twalalandapo?

 ABANAKASHI bafuma mu musumba wa Filipi uwaba mu Makedonia. Kashita kashita bafika pa mumana unono uwitwa ati Gangites. Awe baikala mu mbali ya mumana no kutendeka ukupepa kuli Lesa wa kwa Israele nga fintu balecita lyonse. Yehova alebamona.—2 Imila. 16:9; Amalu. 65:2.

² Ilyo bali uku, abaume bamo baima ukufuma mu musumba wa Lustra uwaba ku kapinda ka ku kulyo aka Galatia. Lustra ili ku kabanga ka Filipi kabili ukufuma mu Lustra ukufika mu Filipi pali bakilomita 800. Ilyo papite nshiku, bafika mu musebo uukalamba uwaya ku Roma uwalola ku masamba ya citungu ca Asia ukwaba sana abantu. Aba baume, Paulo, Sila na Timote balefwaisha ukupita muli uyu musebo pa kuti bayefika ku Efese na mu misumba imbi uko abantu abengi balefwaya ukumfwa pali Kristu. Lelo ilyo bashilaima, umupashi wa mushilo wabalesha ukushimikila mu Asia. Baibolo tayalanda ico wabaleseshe. Yesu, ukupitila mu mupashi wa kwa Lesa, alefwaya ukutungulula Paulo na banankwe ukuti bapite mu Asia Minor, no kwabuka bemba wa Aegean Sea, mpaka no kuyafika ku mbali ya mumana wa Gangites.

³ Kuti twasambililako fimo pali lelo ku fyo Yesu atungulwile Paulo na banankwe muli lulya lwendo lwaibela ulwa kuya ku Makedonia. Kanshi natulande pali fimo ifyacitike mu lwendo lwa cibili ulwa kwa Paulo ulwa bumishonari, ulwatendeke nalimo mu 49 C.E.

4, 5. (a) Finshi fyacitike kuli Paulo na banankwe ilyo bali mupepi na Bitunia? (b) Finshi abasambi bapingwile ukucita, kabili finshi fyafuminemo?

⁴ Ilyo Paulo na banankwe babakeenye ukushimikila mu Asia, baile ku kapinda ka ku kuso pa kuti bayeshimikila mu misumba ya ku Bitunia. Pa kuya kulya, bafwile baendele inshiku ishingi pa makasa mu tushila twa mpanga utwali mu citungu ca Frugia ne ca Galatia umushali sana abantu. Lelo, ilyo bapaleme ku Bitunia, Yesu na kabili ukupitila mu mupashi wa mushilo alibakeenye. (Imil. 16:6, 7) Pali iyi nshita, aba baume bafwile balipapile ico balebakanisha. Balishibe ifyebo ifya kushimikila abantu ne nshila ya kushimikililamo, nomba tabaishibe ukwa kuyashimikila. Cali kwati balekonkonsha pa ciibi ca kwingilila mu Asia, nomba tabapeelwe ishuko lya  kwingila. Na kabili bakonkonseshe pa ciibi ca kuya ku Bitunia—lelo no yu wine muku tabapeelwe ishuko lya kwingila. Nangu cali ifi, Paulo akoselepo fye ukukonkosha mpaka asanga iciibi icali no kwisuka pa kuti engile. Paulo na banankwe lyena bapingwile ukucita ifintu fimo ifyamoneke kwati tafyali bwino. Bayalukile ku masamba no kwenda amakilomita 550. Bapitile mu misumba iingi mpaka bayafika ku cishi ca Troa, uko babomfeshe ubwato ukuya ku Makedonia. (Imil. 16:8) Kulya, pa muku walenga butatu, Paulo akonkonseshe pa ciibi, ne ciibi caliswike, akwata ne shuko ilikalamba ilya kubombesha.

⁵ Kalemba we Landwe Luka, uwaishileilunda kuli Paulo na banankwe ilyo bali mu Troa, atweba ifyacitike. Atila: “Ubushiku kwamoneke icimonwa kuli Paulo: Umwina Makedonia umo aliminine alemupapaata ati: ‘Abukileni ku Makedonia mwise mutwafwe.’ Awe ilyo fye amwene icimonwa, twafwaile ukuya ku Makedonia, ico twatile Lesa alitwitile ukuyabila kuli bena imbila nsuma.” a (Imil. 16:9, 10) Paulo asukile aishiba uko bali no kushimikila. Paulo afwile ali ne nsansa sana ukutila tabwelele pa kati ka nshila mu lwendo lwakwe! Aba baume bane tabaikete na ku cani, bayabukile ku Makedonia.

6, 7. (a) Finshi twingasambilila ku fyacitike mu lwendo lwa kwa Paulo? (b) Ifyacitikile Paulo, kuti fyatwafwa ukucetekela finshi?

⁶ Finshi twingasambililako kuli ili lyashi? Natumone: Ilyo Paulo aimine ukuti aleya ku Asia e lyo umupashi wa kwa Lesa wamucilime, ilyo Paulo apalamine ku Bitunia e lyo Yesu amukeenye ukwingila, kabili ilyo Paulo afikile ku Troa e lyo Yesu amutungulwile ku Makedonia. Apo Yesu e mutwe wa  cilonganino, kuti atutungulula mu nshila imo ine na pali lelo. (Kol. 1:18) Ku ca kumwenako, kuti limbi kale twatampa ukutontonkanya pa kubombako bupainiya nangu ukukuukila uko bakasabankanya ba mbila ya Bufumu bacepa sana. Lelo, ni lintu fye twatendeka ukucita ifingalenga twafika pali ubu buyo, e lyo Yesu engatutungulula ukupitila mu mupashi wa kwa Lesa. Mulandu nshi? Tontonkanyeni pali ici cilangililo: Namutekenya kuti apindulula fye motoka ukuya ku kuso nangu ku kulyo nga ca kutila ile-enda. Na ifwe, Yesu kuti atutungulula pa kuti tulebombesha umulimo wesu, lelo pa kuti acite fyo, kano fwe bene twaitendekelako ukucita ifingalundulula umulimo wesu.

⁷ Nomba tutile, mu kubombesha kwesu tamulefuma ifyo tulefwaya. Bushe tufwile ukuleka no kutontonkanya ukuti umupashi wa kwa Lesa tauletutungulula? Awe. Ibukisheni ukutila Paulo na o kwali fimo ifyalemufupula. Lelo, alitwalilile ukufwayafwaya mpaka asanga iciibi icaiswike. Kuti twacetekela ukutila nga twakosapo ukufwayafwaya ‘ishuko ilikalamba ilya kuti tubombeshe’ na ifwe bene tukapaalwa.—1 Kor. 16:9.

8. (a) Londololeni ifyali umusumba wa Filipi. (b) Fisuma nshi ifyafuminemo ilyo Paulo ashimikile pa “cifulo ca mapepo”?

⁸ Ilyo bafikile mu citungu ca Makedonia, Paulo na banankwe baile mu musumba wa Filipi, umwali abali ne cilumba ca kuti bana calo ba mu Roma. Abena Roma abaleikala mu musumba wa Filipi balemona fye kwati baali mu Italy. Kuli bena cali kwati umusumba wa Roma bauletele mu Makedonia. Ku nse ya musumba, mu mbali ya mumana unono, aba bamishonari basangile incende uko bamwene ukuti e kwali “icifulo ca mapepo.” b Pa bushiku bwe Sabata, baile kuli ici cifulo no kusanga abanakashi abengi nabalongana balepepa Lesa. Abasambi baikele pali ici cifulo no kulanda nabo. Umwanakashi uwe shina lya kuti Lidia “alekutika, kabili Yehova aiswile nga nshi umutima wakwe.” Lidia alitemenwe nga nshi ifyo asambilile kuli bamishonari ica kuti ena na ba mu ng’anda yakwe balibatishiwe. Lyena asendele Paulo na banankwe ku ng’anda yakwe no kwikala nabo. c—Imil. 16:13-15.

9. Bushe abantu abengi pali lelo bapashanya shani Paulo, kabili mapaalo nshi bakwata?

⁹ Elenganyeni ifyo caweme ilyo Lidia abatishiwe! Paulo afwile alitemenwe sana ifi asumine ‘ukwabukila ku Makedonia’ ilyo bamwebele ukuya kulya ne fi Yehova amubomfeshe pamo na banankwe ku kwasuka amapepo ya balya banakashi abaletiina Lesa! Pali lelo, kwaliba bamunyina na bankashi abengi, abaice na bakalamba, abashimbe na baba mu fyupo, abaya uko aba kushimikila abantu pa Bufumu bacepa sana. Kwena balakwata amafya, lelo aya mafya yamoneka fye ayanono nga ca kuti bayalinganya ku nsansa bakwata ilyo basanga abantu ababa nga Lidia, abapokelela icine ca  mu Baibolo. Bushe na imwe te kuti mutemwe ukwalulako imikalile pa kuti ‘mwa-abukila’ uko aba kushimikila bacepa? Mukapaalwa sana nga mwacita ifi. Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pali Aaron, munyina uuli ne myaka 23, uwakukiile ku calo cimo mu Central America. Alandile ifyo abengi bomfwa ilyo atile: “Ukubombela ku calo cimbi kwalingafwa ukukosa sana mu kupepa e lyo no kupalama sana kuli Yehova. E lyo kabili ndabomba bwino umulimo wa kushimikila. Ntungulula amasambililo ya Baibolo 8!”

10. Bushe ifibanda fyalengele shani abantu ukukaanya Paulo na banankwe ilyo baleshimikila?

¹⁰ Satana alifulilwe sana ilyo imbila nsuma yafikile ku bantu abengi muli ilya ncende umo abantu abashaifulila balecita ifyo ena ne fibanda fyakwe balefwaya. Kanshi te kuti tutwishike ukuti ifibanda fyakwe e fyalengele abantu ukutendeka ukukaanya Paulo na banankwe ilyo baleshimikila! Ilyo batwalilile ukuya ku cifulo ca mapepo, umwanakashi uwali ne cibanda uwaleletela bashikulu wakwe indalama ishingi mu kubuka kwakwe, atwalilile ukukonka Paulo na banankwe, uku ninshi alepunda ati: “Aba e babomfi ba kwa Lesa Uwapulamo, abalesabankanya kuli imwe inshila ye pusukilo.” Icibanda cali muli uyu mukashana cifwile e calelenga alelanda aya mashiwi pa kuti camoneka kwati ifyo alesobela e lyo ne fyo Paulo alesambilisha fyalefuma kumo kwine. Ico cali no kulenga abaleumfwako ukukanabika amano ku fyalesambilisha abasambi ba cine aba kwa Kristu. Lelo Paulo afumishe icibanda muli uyu mukashana, no yu mukashana alilekele ukubuka.—Imil. 16:16-18.

11. Ilyo icibanda cafumine mu mukashana, cinshi cacitike kuli Paulo na Sila?

¹¹ Ilyo bashikulu ba uyu mukashana bamwene ukuti tabakulamwenamo indalama muli ena, balifulilwe sana. Batwele Paulo na Sila pa maliketi apo bamafumu abaleimininako umusumba wa Roma balelubulwishisha abantu. Bashikulu bakwe balandile pa fintu ifingakalifya abena Roma. Nga kukonka ico balelandapo ca kuti: ‘Aba baYuda balefulunganya abantu pantu balesambilisha intambi isho ifwe fwe bena Roma tushasuminishiwa ukupokelela.’ Ilyo basosele fye ifyo, “ibumba [lyali pa maliketi] lyabemine capamo [Paulo na Sila],” na bamafumu, basosele ukuti “babome ifikoti ku nkonto.” Pa numa ya kuboma, babatwele ku cifungo. Kalinda wa cifungo apoosele Paulo na Sila mu cifungo ca mu kati no kukakisha amakasa yabo mu makusu ninshi bali ne filonda. (Imil. 16:19-24) Ilyo kalinda aiseleko iciibi, muli cilya cifungo mwalifitile ica kuti Paulo na Sila balefilwa ukumonana. Lelo Yehova alebamona.—Amalu. 139:12.

12. (a) Bushe abasambi balipapile ilyo balebacusha, mulandu nshi mwasosele fyo? (b) Ni nshila nshi Satana na bantu bakwe bacili balebomfya pa kukaanya umulimo wesu?

¹² Ku numa sana ilyo ici cishilacitika, Yesu asokele abasambi bakwe ukuti: “Bakamucusha.” (Yoh. 15:20) Kanshi ilyo Paulo na banankwe baile ku Makedonia, balishibe ukuti kukaba abakalabakaanya. Ilyo abantu  batampile ukubacusha, balishibe ukuti Satana e walebasonga pa mulandu wa kuti ali ne cipyu, te kutila, Yehova tabatemenwe. Na muno nshiku Satana alatucusha nga filya fine alecusha Abena Kristu mu Filipi. Abakaanya umulimo wesu balatubepesha ubufi pa sukulu na pa ncito, ne ci cilenga abantu balatucusha. Mu fyalo fimo, abapata ukupepa kwesu balatutwala ku filye no kutubepesha ubufi. Nga kukonka balanda ati: ‘Aba baNte balaleta icimfulunganya ku fyo basambilisha ifyo fwe “bacindika intambi” tushifwaya.’ Mu fyalo fimo, bakapepa banensu balabapuma no kubapoosa mu fifungo. Lelo Yehova alamona ifyo balebacita.—1 Pet. 3:12.

13. Mulandu nshi kalinda wa cifungo aipushishe ukuti: “Cinshi ningacita pa kuti mpusuke?”

¹³ Paulo na Sila bafwile balekabila inshita pa kuti bapuputuke pa numa ya kupumwa. Nomba ilyo calefika pa kati ka bushiku, ninshi nabapuputuka ku mpumo ‘balelumbanya na Lesa mu nyimbo.’ Awe iyi yine nshita kwapitile icinkukuma icikalamba icatenseshe icifungo! Ilyo kalinda wa cifungo ashibwike, awe asangile ifiibi fya cifungo nafisuka, kabili alitiinine pantu amwene kwati abafungwa nababutuka. Ifi aishibe ukuti ali no kukandwa pa kuleka abafungwa babutuka, “asomwene ulupanga lwakwe ukuti aipaye.” Lelo Paulo abilikishe ati: “Wi-ipaya, pantu bonse e mo tuli!” Kalinda wa cifungo mwenso mwenso aipwishe ukuti: “Cinshi ningacita pa kuti mpusuke?” Paulo na Sila te bali no kumupususha, ni Yesu ali no kumupususha. Nabo batile: “Nga watetekela Shikulu Yesu e lyo ukapusuka.”—Imil. 16:25-31.

14. (a) Bushe Paulo na Sila bayafwile shani kalinda wa cifungo? (b) Mapaalo nshi Paulo na Sila bapokelele pa kushipikisha ilyo balebacusha?

¹⁴ Bushe kalinda wa cifungo aipwishe ici cipusho ukufuma pa nshi ya mutima? Paulo tatwishike ukuti aipwishe ukufuma pa nshi ya mutima. Uyu muntu ali Mwina fyalo, uushaishibe Amalembo. Ilyo ashilaba Umwina Kristu, alekabila ukusambilila icine ca mu Baibolo ica kutendekelapo ukwishiba. E ico Paulo na Sila balandile “icebo ca kwa Yehova kuli ena.” Ilyo balemusambilisha ifya mu Malembo, bafwile balilabileko na ku fyo impumo shakalipe. Lelo kalinda wa cifungo alimwene ifilonda bakwete mu numa, kabili alibasambile ifilonda. Awe “ilyo line . . . ena na bantu bakwe balibatishiwe.” Paulo na Sila balipaalilwe sana pa kushipikisha ilyo balebacusha!—Imil. 16:32-34.

15. (a) Bushe ba Nte abengi muno nshiku bakonka shani ifyo Paulo na Sila balecita? (b) Mulandu nshi tulingile ukutwalilila ukubwelela ku bekala mu cifulo tubombela?

¹⁵ Nga Paulo na Sila, Abena Kristu abengi muno nshiku balabila imbila nsuma ilyo babakaka pa mulandu wa citetekelo cabo, kabili mulafuma ifisuma. Ku ca kumwenako, mu calo cimo umo babindile baNte ukushimikila, pa nshita imo baNte mupepi na hafu muli cilya calo, basambilile icine pali Yehova ilyo bali mu cifungo! (Esa. 54:17) Ibukisheni no kuti ni pa numa ya  cinkukuma e lyo kalinda wa cifungo alombele ukuti bamwafwe. Na muno nshiku, abantu bamo abashabikako amano ku bukombe bwa Bufumu balakutika nga kwacitika icabipa mu kupumikisha icatensha ubumi bwabo. Nga ca kutila tuli no mute wa kubwelela ku bekala mu cifulo tubombela, ninshi tulelanga ukuti tulafwaya ukubafwa.

16. Ilyo Paulo na Sila babomine, ifintu fyayalwike shani ubushiku bwakonkelepo?

¹⁶ Pa bushiku bwakonkelepo, bamafumu batile Paulo na Sila bafume mu cifungo. Lelo Paulo atile: “Batufopawilile pa bantu ukwabula ukutupingula, fwe bena Roma, no kutupoosa mu cifungo; kabili bushe nomba baletutamfya mu bumfisolo mwa? Awe iyo! Lelo abene kabese, batufumyemo.” Ilyo bamafumu baishibe ukuti Paulo na Sila baali bena Roma, “balitiinine,” pantu balishibe ukuti tabacindike insambu sha aba baume. d Ifintu fyalyalwike. Abasambi bauminwe pa cintubwingi, kanshi bamafumu balingile ukulomba ubwelelo kuli aba baume pa cintubwingi pene. Bapapeete Paulo na Sila ukuti bafume mu Filipi. Aba basambi balikonkele ifyo baebelwe, lelo ilyo bashilaya, babalile bakoselesha abasambi abapya abaleya balefulilako. Pa numa ya kubakoselesha, e lyo baile.

17. Cinshi icacindama ico abasambi bapya bafwile basambilile pa kumona ukushipikisha kwa kwa Paulo na Sila?

¹⁷ Bamafumu abacindika insambu Paulo na Sila bakwete ifi bali bena Roma, napamo nga tababomine. (Imil. 22:25, 26) Lelo ku basambi bali mu Filipi nga camoneke kwati Paulo na Sila babomfeshe insambu shabo pa kuti bena becula pa mulandu wa kwa Kristu. Acibe fi, bushe icitetekelo ca basambi abashali bena Roma nga cali shani? Pantu bena ifunde talyali na kubacingilila ku kupumwa. Kanshi filya Paulo na Sila bashipikishe ilyo babakandile, fyalengele abena Kristu abapya ukumona ukutila abasambi ba kwa Kristu balashipikisha nga balebacusha. E lyo filya Paulo na Sila baebele bamafumu ukuti bacindike insambu bakwete ifi bali bena Roma, balengele icintubwingi caishiba ukuti ico bamafumu bacitile calilubene sana. Ico cifwile calengele bamafumu ukukanacusha abasambi bambi no kulenga ifunde ukubacingilila ku bengafwaya ukubacusha ku ntanshi.

18. (a) Bushe muno nshiku baeluda bapashanya shani Paulo? (b) Bushe tucita shani pa “kucingilila no kukosha imbila nsuma” pali lelo?

¹⁸ Pali lelo baeluda mu cilonganino na bo balasambilisha bakapepa banabo ku fyo bacita. Fyonse ifyo bafwaya abena Kristu banabo ukucita, na bo bene balaitemenwa ukuficita. Nga filya fyacitile Paulo, na ifwe tulamona ifyo twingabomfya bwino insambu ifunde lyatupeela pa kuti tucingililwe kabili tuleshiba ne nshita twingashibomfya. Ilyo cakabilwa, tulatwala umulandu ku filye fya cikaya, na ku filye fikalamba mu calo cesu, e lyo na ku filye  fimona pa milandu ya mu fyalo ifingi nga tulefwaya batupeele insambu shesu isha kupepa. Ico tuyila ku filye, te kufwaya ukwalula ifintu mu bwikashi, lelo, tufwaya “ukucingilila no kukosha imbila nsuma ukulingana ne funde,” nga filya Paulo alembele ku cilonganino ca mu Filipi ilyo papitile imyaka 10 ukutula apo bamukakile kulya. (Fil. 1:7) Na lyo line te mulandu ne fyatumbuka mu mulandu twatwala ku cilye, tulatwalilila, ‘ukubila imbila nsuma,’ konse uko umupashi watutungulula ukuya nga filya Paulo na banankwe balecita.—Imil. 16:10.