1-3. (a) Cinshi calenga ukuti umutumwa Paulo akalipe nga nshi mu Atena? (b) Finshi twingasambililako ku fyo Paulo acitile?

 PAULO akalipa nga nshi. Ali mu Atena, ku Grisi uko abantu abengi sana baaleya mu kusambilila, kabili inshita imo e ko na Socrates, Plato, na Aristotle balesambilisha. Abantu ba mu Atena balitemwa sana ukupepa. Konse uko Paulo alolesha, cibe ni mu matempele, mu mansa sha musumba na mu misebo, monse muli fye utulubi tweka tweka, pantu abena Atena balapepa balesa abengi. Paulo alishiba ifyo Yehova, Lesa wa cine amona ukupepa utulubi. (Ukufu. 20:4, 5) Uyu mutumwa wa cishinka na o amona utulubi nga filya fine Yehova atumona, alitupata nga nshi!

² Ifyo Paulo amona ilyo aingila mu maliketi fyena fyamupesha amano. Mupepi no mwinshi uukalamba uwa kwingilila mu maliketi balitantamika ifipasho ifingi ifilanga ifya mfwalo fya kwa lesa mwaume Herme. Umu mu maliketi mwiswile fye imfuba sha kupepelamo balesa ba bufi. Bushe uyu mutumwa alacita shani pa kuti ashimikile kuli aba bantu abapepa sana utulubi? Bushe alailama pa kuti takalifye abo alalandako, kabili bushe alalanda pa fintu ifyo baishiba? Bushe ifyo alalanda fyalalenga bamo ukufwaya Lesa wa cine no kumusanga?

³ Ifyebo Paulo alandile ku bena Atena, abali abasambilila sana, ifyalembwa pa Imilimo 17:22-31, fitulanga ukuti alilandile bwino sana ica kuti fyalibafikile pa mutima, ali uwacenjela kabili ali no mucetekanya. Ukusambilila ifyo Paulo acitile kuti kwatwafwa ukulanshanya na bantu pa fyo baishiba, no kubafwa ukutontonkanyapo bwino pa fyo tulelanshanya nabo.

4, 5. Ni kwi Paulo aile mu kushimikila ilyo ali mu Atena, kabili bantu nshi abayafya abo asangile?

⁴ Paulo aile ku Atena lintu aali pa lwendo lwalenga bubili ulwa bumishonari, nalimo mu 50 C.E. a Ilyo alelolela Sila na Timote ukufuma ku Berea, Paulo,  nga filya fine alecita lyonse, “atendeke ukulanshanya na baYuda mwi sunagoge.” Na kabili aile “pa maliketi” apo ali no kusanga abantu abashali baYuda abaleikala mu Atena. (Imil. 17:17) Iyi maliketi yabelele lwa ku kapinda ka ku kuso aka Acropolis, kabili yali amaheka nalimo 5. Pali iyi maliketi tabaleshitishishapo fye no kushita, lelo e po abantu abalekanalekana balekumanina. Icitabo cimo citila pali iyi maliketi e po balecitila “amakwebo, ifya mapolitiki ne fintu fimbi ifyalekanalekana.” Abena Atena balitemenwe ukuya pa maliketi ku kulanshanya ifyo balesambilila mu masukulu.

⁵ Abantu Paulo alelandako pa maliketi bali bantu abayafya. Pabo alelandako pali abena Epikuri na bena Stoiki, abalecimfyanya mu masambililo yabo aya mano ya bantunse. b Abena Epikuri basumine ukuti ifya mweo tapali uwafipangile, fyaishileko fye ku mankumanya. Baletontonkanya ukuti: “Umuntu tafwile ukutiina Lesa; Tomfwa ubukali nga afwa; Kuti asanga ifintu ifisuma; Kuti ashipikisha ububifi.” Abena Stoiki tabasumine muli Lesa lelo ico basuminemo sana ca kuti umuntu afwile ukupelulula umwine kabili ifyo atontonkanya nga amona ukuti muli amano ninshi cili fye bwino kuti aficita. Abena Epikuri na bena Stoiki tabasumine mu kubuuka uko abasambi ba kwa Kristu balesambilisha. Kwena, ifyo aba bantu abasumine mu mano ya bantunse balesambilisha fyalipusene sana ne cine ico Paulo uwali mu buKristu bwa cine alesambilisha.

6, 7. Bushe abaGriki bamo abasambilile sana bacitile shani ilyo baumfwile ifyo Paulo alesambilisha, kabili muno nshiku abantu abo tulesambilisha nabo kuti bacita shani?

⁶ Bushe balya baGriki bacitile shani ilyo baumfwile ifyo Paulo alesambilisha? Bamo pa kumwita balebomfya ishiwi ilipilibula “cilandelande,” nelyo “uutoola inseke.” (Imil. 17:18) Uwasambilila umo alandile pali ili shiwi lya ciGriki ukuti: “Kale balelibomfya nga balelanda pa koni akale-endauka, kaletoola inseke, kabili pa numa baishiletendeka ukulibomfya ku bantu abaletoola ubufungau bwa fya kulya ne fintu fimbi ifyo balepoosa pa maliketi. Mu kupita kwa nshita, batendeke ukulibomfya na ku muntu uuli onse uwa kuti aletolelesha fye ilyashi, sana sana umuntu uwa kuti teshibe bwino no mo ilyashi lilolele.” Kanshi balya bantu balelanda ukuti Paulo ali mutuutu, kabili alelanda fye ifyebo ifyo aumfwile fye kuli bambi. Nomba, nga fintu twalamona Paulo taumfwile umwenso nelyo ukubwelela inuma pa mulandu wa ili shina lya musaalula ilyo balemwita.

⁷ Na muno nshiku mwine e fyo caba. Apo tuli Nte sha kwa Yehova, ilingi line abantu balatwinika amashina ayabi, aya musaalula pa mulandu wa fyo twasumina ifyaba mu Baibolo. Ica kumwenako fye, bakafundisha bamo batila icisambilisho ca kuti umuntu asangwike fye ca cine kabili batila umuntu uwakwata amano alingile ukusumina muli ici cisambilisho. Kanshi bapilibula ukuti abakaana ukusumina ukuti umuntu asangwike fye tabakwata amano. Abantu ba musango yu bafwaya abantu ukulatontonkanya ukuti tutolelesha fye ilyashi ilyo tuleshimikila abantu ifyo Baibolo isambilisha no kubalanga ubushininkisho bwa kuti ifintu fyalibumbilwe. Nangu cibe fyo tatuleka ukushimikila. Lelo ukwabula umwenso, tulalondolola ifyo twasuminamo ukuti Yehova  Lesa, Kabumba uwakwatisha amano e wabumbile ifya mweo fyonse pe sonde.—Ukus. 4:11.

8. (a) Bushe bambi nabo abaumfwile ku fyo Paulo alesambilisha batile shani? (b) Bushe filya batwele Paulo ku Areopagi, finshi nalimo fyali no kumucitikila? (Moneni futunoti.)

⁸ Bambi abaumfwile ku fyo Paulo alesambilisha pa maliketi bena batontonkanishishe mu nshila imbi. Batile “Alemoneka kwati alesambilisha pali balesa bambi bambi.” (Imil. 17:18) Bushe ca cine Paulo alesambilisha abena Atena pali balesa bambi bambi? Uyu wali mulandu uukalamba, nga ulya balubulwishishepo Socrates kale sana no kumupingula ukwipaiwa. E mulandu wine Paulo bamutwalile ku Areopagi no kuyamwipusha ukuti alondolole ifi fintu ifyo alesambilisha ifyali ifipya ku bena Atena. c Bushe Paulo ali no kucita shani pa kuti acingilile imbila alebila ku bantu abashaishibe Amalembo?

9-11. (a) Bushe Paulo aeseshe shani ukulanshanya na bantu pa fintu ifyo baishibe? (b) Kuti twapashanya shani Paulo ilyo tuleshimikila?

⁹ Ibukisheni ukuti Paulo alikalipe nga nshi ilyo amwene abengi balepepa utulubi. Lelo mu nshita ya kubasuusha pa fyo balepepa utulubi, Paulo ali-ilamine. Mu mucenjelo, Paulo aeseshe ukunashanasha abo alelandako. Atendekele ukulanda pa fintu ifyo baishibe. Atile: “Mwe bena Atena, nimona ukuti muli fyonse imwe mulemoneka nga batiina sana balesa ukucila abantu bambi.” (Imil. 17:22) Kanshi Paulo alebeba fye ukuti, ‘Nimona ukuti mwalitemwa sana ukupepa.’ Mano mano, Paulo alibatashishe pantu balitemenwe sana ukupepa. Alishibe ukuti bamo ababepelwe ne fisambilisho fya bufi kuti bafwaya ukwishiba icine. Na kuba, Paulo alishibe ukuti inshita imo na o ‘taishibe ifyo alecita kabili acitiile mu kubula icitetekelo.’—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Pa kuti alande pa fyo baishibe, Paulo atile alimwene iciipailo apalembelwe ukuti “Kuli Lesa Uushaishibikwa” icali bushininkisho bwa kuti abena Atena balitemenwe sana ukupepa. Icitabo cimo citila, “ilingi line abaGriki na bantu bambi balelemba pa fiipailo ukuti kuli ‘balesa abashaishibikwa.’ Ico balecitile fi ni co baletiina ukuti limbi pa kupepa baleshako balesa bamo kabili aba balesa kuti bakalipa.” Ifi abena Atena balecita fyalepilibula fye ukuti balisumine ukuti kwali Lesa uo bashaishibe. Paulo atendekele ukulanda pali ici ciipailo pa kuti abashimikile imbila nsuma. Alondolwele ukuti: “Uo mupepa untu mushaishiba e o ndebila kuli imwe.” (Imil. 17:23) Umucenjelo Paulo abomfeshe pa kulanshanya na bo walengele abafike pa mutima. Talebila pali lesa umupya, nga fintu bamo balandile. Lelo, alebila pali Lesa wa cine uo bena bashaishibe.

¹¹ Kuti twapashanya shani Paulo ilyo tuleshimikila? Nga ca kuti natubikako amano, kuti twamona ifingalanga ukuti umuntu alitemwa ukupepa, nalimo kuti twamona fimo ifyo afwele nelyo ifyo abika mu ng’anda nangu pa ng’anda. Lyena kuti twatila: ‘Nimona ukuti mwalitemwa sana ukupepa. Abantu abatemwa ukupepa e bo ndefwaya ukulanda na bo sana.’ Nga ca kuti mu mucenjelo twamutasha pa fyo atemwa ukupepa, kuti twakwata apa kutendekela ukulanda nankwe pa fintu ifyo na o aishiba. Muleibukisha ukuti ico tuyila mu kushimikila te mu kupingula abantu pa fyo basuminamo. Bamunyinefwe abengi pa nshita imo balisumine sana mu fisambilisho fya bufi.

12. Bushe Paulo ayalwile shani imishimikilile yakwe ukulingana na bantu alelandako?

¹² Apo Paulo alilandile pa fintu ifyo abantu baishibe, bushe ali no kutwalilila ukucite fyo fine ilyo alebashimikila? Paulo alishibe ukuti abo alelandako balisambilile amano ya baGriki aya bantunse kabili tabaishibe Amalembo, e ico alyalwile imishimikilile yakwe. Ica kubalilapo, alandile ifyo Baibolo isambilisha ukwabula ukwambula Amalembo mu kulungatika. Ica bubili, alengele abo alelandako ukuyumfwa ukuti tapali ubupusano pali ena na bena, kabili limo limo alelanda no kuti “ifwe.” Ica butatu, aleambula mu mpapulo sha ciGriki ukulanga ukuti fimo ifyo alesambilisha fyali na mu fyalembwa fyabo. Lekeni nomba  tulande pa fyebo Paulo alandile ifyafikile abantu pa mutima. Fishinka nshi ifyacindama ifyo alandile pali Lesa uo abena Atena bashaishibe?

13. Bushe Paulo atile umuulu ne calo fyaishileko shani, kabili amashiwi alandile yalolele mwi?

¹³ Lesa apangile umuulu ne calo. Paulo atile: “Lesa uwapangile cino calo na fyonse ifyabapo, Ena, pa kuba Shikulu wa muulu na pano isonde, tekala mu matempele ayakuulwa na bantu.” d (Imil. 17:24) Umuulu ne calo tafyaishileko fye ku mankumanya. Lesa wa cine e Wapangile ifintu fyonse. (Amalu. 146:6) Shikulu wa muulu ne calo alipusana na lesa Atena nelyo balesa bambi abo balecindika pa mulandu wa matempele, imfuba, ne fiipailo ifyo babakuliile, pantu ena te kuti ekale mu matempele ayakuulwa ne minwe ya bantu. (1 Isha. 8:27) Amashiwi Paulo alandile yalishibikwe bwino bwino umo yalolele, yalolele mu kuti Lesa wa cine mukalamba sana ukucila tulesa tonse uto abantu bapanga utuba mu matempele ayapangwa na bantu.—Esa. 40:18-26.

14. Bushe Paulo alangile shani ukuti Lesa takabila abantu ukumupeela ifintu?

¹⁴ Lesa takabila abantu ukumupeela ifintu. Abalepepa utulubi balitemenwe ukutufwika ifya kufwala ifya mutengo, ukutupeela ifya bupe ifya mutengo, nelyo ukututwalila ifya kulya ne fya kunwa, kwati nalimo twalekabila ifi fintu! Lelo, abaGriki bamo abasambilile amano ya bantunse abo Paulo alelandako nalimo balisumine ukuti tulesa te kuti tukabile ifili fyonse ukufuma ku bantu. Nga ca kuti e fyo basumine, ninshi bafwile balisuminishe amashiwi Paulo alandile ukuti Lesa “takabila ukuti abantu bamubombele.” Ca cine, takwaba icili conse icapangwa na bantu ico bengapeela Kabumba! Lelo, ena e upeela abantu ifyo bakabila, e kutila, “umweo no mupu na fyonse,” pamo na kasuba, imfula, no mushili uwakwata umufundo. (Imil. 17:25; Ukute. 2:7) E ico, Lesa, Uutupeela ifyo tukabila, takabila abantu ukumupeela ifintu, abantu e bafwile ukupokelela kuli Lesa.

15. Bushe finshi Paulo acitile pa kulanga abena Atena ukuti tabacilile abantu abashali abaGriki, kabili lisambililo nshi ilyacindama ilyo twingasambilila ku fyo acitile?

¹⁵ Lesa apangile umuntu. Abena Atena basumine ukuti balicilile abashali baGriki. Lelo Baibolo yalikaanya ukumona umushobo nelyo umutundu wesu  ukuti walicila uwa bambi. (Amala. 10:17) Paulo alibomfeshe umucenjelo no kulamuka pa kulanda pali ubu bwafya. Atile, “mu muntu umo e mo [Lesa] alengeele inko shonse isha bantunse.” Ukwabula no kutwishika, aya mashiwi Paulo alandile yafwile yalengele abo alelandako ukutontonkanya pa fyo basuminemo. (Imil. 17:26) Alelanda pali Adamu, icikolwe ca bantunse bonse, uwalembwa mwi buuku lya Ukutendeka. (Ukute. 1:26-28) Apo abantunse bonse bafuma ku cikolwe cimo, takwaba umutundu nelyo umushobo uwacila uubiye. Bonse abalekutika kuli Paulo balyumfwikishe umwalolele icishinka alelandapo. Tulesambililako isambililo ilyacindama ku fyo Paulo acitile. Nangu ca kutila ilyo tuleshimikila tufwile ukuba abacenjela kabili tatufwaya ukukalifya abantu, ico tufwile ukwishiba ca kuti, tatufwile ukusundula icine ca mu Baibolo pa kuti fye abantu bacitemwe.

16. Cinshi Kabumba afwaya ku bantunse?

¹⁶ Lesa afwaya ukuti abantu bapalame kuli ena. Nangu ca kutila abasambilile amano ya bantunse abalekutika kuli Paulo balilanshenye pa nshita ntali pa fyo Lesa afwaya ku bantu, tabali na kulondolola bwino bwino ifyo afwaya. Lelo Paulo, alilondolwele bwino ico Kabumba alefwaya ku bantunse, atile “ukuti shifwaye Lesa, nalimo shingamupampanta no kumusanga, nangu line kwena taba kutali kuli ifwe umo umo.” (Imil. 17:27) Abantu kuti baishiba Lesa uushaishibikwe ku bena Atena. Pantu taba ukutali kuli bonse abafwaya ukumusanga no kumwishiba. (Amalu. 145:18) Moneni ukuti Paulo abomfeshe ishiwi lya kuti “ifwe.” Taifumishepo pa bantu abalekabila ‘ukufwaya’ Lesa no ‘kumupampanta.’

17, 18. Mulandu nshi abantu bafwile ukufwaila sana ukupalama kuli Lesa, kabili finshi twingasambilila ku fyo Paulo acitile pa kufika pa mitima ya bantu alelandako?

¹⁷ Abantunse bafwile ukupalama kuli Lesa. Paulo atile, e Walenga ukuti “tube  no mweo, ukuti tule-enda no kuti tubeko.” Abasoma bamo batila Paulo alelanda pa mashiwi ya kwa Epimenides, umwina Krete uwalelemba imishikakulo muli ba 500 B.C.E. kabili “uwatemenwe sana ifyo abena Atena balekonka mu kupepa kwabo ukwa cikaya.” Paulo alilandile pa mulandu na umbi uo abantunse bafwile ukupalamina kuli Lesa. Atile: “Bakalemba wa mishikakulo bamo muli imwe batila, ‘Pantu na ifwe tuli bana bakwe.’” (Imil. 17:28) Abantunse bafwile ukufwaya sana ukupalama kuli Lesa pantu e wabumbile umuntu wa kubalilapo, ukwafuma abantu bonse. Pa kufika pa mitima ya bantu alelandako, Paulo mano mano ayambwile mu kulungatika mu fyalembwa fya ciGriki ifyo aba bantu bafwile bacetekele sana. e Ukupala ifyacitile Paulo, na ifwe limo kuti tuleambulako mu fitabo umwalembwa ilyashi lya kale, nelyo ifitabo fimbi ifyalekanalekana. Pa kulenga abantu abashili baNte ukwishiba ukwafuma fimo ifyo aba mipepele ya bufi bacita nelyo ifyo basefya, kuti twaambula mu citabo ico abantu bacetekela sana.

¹⁸ Paulo atwalilile fye ukulanda ifishinka pali Lesa, kabili mu kucenjela alealula ubukombe bwakwe ukulingana na bantu alelandako. Bushe umutumwa Paulo alefwaya ukuti abena Atena bacitepo cinshi pali ifi fyebo fyacindama ifyo abebele? Ukwabula ukupoosa ne nshita, alibebele ifyo balingile ukucita.

19, 20. (a) Bushe Paulo mu mucenjelo asokolwele shani ukuti ukupepa utulubi utwapangwa na bantu kwa fye? (b) Finshi abalekutika kuli Paulo balingile ukucita?

¹⁹ Paulo alefwaisha abo alelandako ukucitapo fimo. Alandile pali yalya mashiwi ayambwile mu fyalembwa fya baGriki, ukuti: “E ico, apo tuli bana ba kwa Lesa, tatufwile ukumona ukuti Lesa aba nga golde atemwa silfere atemwa ilibwe, nge cabaswa ku bantu abacenjela mu fya kupangapanga kabili ku mano ya bantunse.” (Imil. 17:29) Na cine, nga ca kutila Lesa e wapangile abantu, kuti aba shani icilubi, icapangwa fye na bantu? Umucenjelo Paulo abomfeshe pa kulanshanya nabo walangile fye apabuuta ukuti ukupepa ifilubi ifyo abantu bapanga kwa fye. (Amalu. 115:4-8; Esa. 44:9-20) Ilyo Paulo alandile amashiwi ya kuti “tatufwile . . . ,” afwile alengele abantu ukukanaumfwa sana ububi pa fyo abebele.

²⁰ Umutumwa Paulo alibebele bwino bwino ukuti bafwile ukucitapo cimo. Atile: “Lesa alisuulako ishi nshita sha kukanaishiba [isha kutontonkanya ukuti Lesa kuti atemwa abantu abapepa utulubi], lelo nomba ale-eba abantu bonse mpanga yonse ukulapila.” (Imil. 17:30) Bamo abalekutika kuli Paulo bafwile balipapile ilyo alandile ukuti bafwile ukulapila. Lelo ifyebo ifyabafikile pa mutima ifyo abebele fyalangile fye apabuuta ukuti ubumi bwabo bwafumine kuli Lesa kanshi bali no kulubulula kuli ena. Balingile ukufwaya Lesa, ukumwishiba bwino bwino e lyo no kulacita ifyo balesambilila. Ku bena Atena ici calolele mu kuti balingile ukwishiba ukuti ukupepa utulubi kubi kabili tabalingile no kutupepa.

21, 22. Bushe Paulo asondwelele ilyashi lyakwe na mashiwi nshi ayacindama, kabili mulandu nshi aya mashiwi yacindamina kuli ifwe?

 ²¹ Paulo asondwelele ifyebo na mashiwi yacindama aya kuti: “[Lesa] alibika ubushiku umo akapingwila abantu ba pano isonde mu bulungami ku muntu uo asonta, kabili alipeela no bushininkisho ku bantu bonse pa kumubuusha ku bafwa.” (Imil. 17:31) Apo Ubushiku bwa Bupingushi buleisa, kanshi nacicindama nga nshi ukuti abantu bafwaye Lesa no kumusanga! Paulo talandile ishina lya kwa Kapingula uo Lesa asonta. Lelo alilandilepo fimo ifyaibela pali uyu Kapingula ukuti alipo umuntunse, alifwile, kabili Lesa alimubuushishe ku bafwa!

²² Yalya mashiwi ya kusondwelela ayo acincishe abena Atena ukucitapo fimo, yalicindama nga nshi kuli ifwe muno nshiku. Twalishiba ukuti Kapingula uo Lesa asonta ni Yesu Kristu uwabuuka ku bafwa. (Yoh. 5:22) Twalishiba no kuti Ubushiku bwa Bupingushi bukaba imyaka 1,000 kabili nabupalama nga nshi. (Ukus. 20:4, 6) Tatutiina ubu Bushiku bwa Bupingushi, pantu twalishiba ukuti bukaletela abantu aba cishinka amapaalo ayengi ayo te kuti twelenganye no kwelenganya. Twalishininkisha ukuti ifintu ifisuma nga nshi fikacitika, pantu icipesha mano icacila pa fipesha mano fyonse calicitike, ne ci cipesha amano kubuushiwa kwa kwa Yesu Kristu!

23. Fintu nshi ifyapusanapusana ifyo abantu bacitile ilyo baumfwile ifyebo Paulo alandile?

²³ Ifyo abantu bacitile ilyo baumfwile ifyebo Paulo alandile fyali ifyapusanapusana. “Bamo batendeke ukumupumya” ilyo baumfwile alanda pa kubuuka. Bambi bali no mucinshi lelo tabalapiile no kutetekela, bamwebele ati: “Tukesaumfwako limbi pali ci.” (Imil. 17:32) Lelo, abanono balitetekele, Baibolo itila: “Abantu bamo bailundile kuli ena kabili balitetekele, pali abo pali na Dionusi, kapingula wa mu cilye ca Areopagi, no mwanakashi ishina lyakwe Damari, na bambipo.” (Imil. 17:34) E fyo na muno nshiku abantu bacita ilyo tuleshimikila. Bamo kuti batupumya, bambi nabo mu mucinshi balakaana ubukombe. Lelo tulatemwa sana bamo nga basumina ubukombe bwa Bufumu no kusanguka Abena Kristu.

24. Finshi twingasambilila ku fyebo Paulo alandile ilyo ali mu cilye ca Areopagi?

²⁴ Ilyo twatontonkanya sana pa mashiwi Paulo alandile, kuti twasambililako ifya kulondolola ifyebo pa kuti fifike pa mitima ya bantu ne fya kulondolola ifyebo ifingalenga basumina ifyo tulelandapo e lyo ne fyo twingaalula ubukombe ukulingana na bantu tulelandako. Na kabili tulesambililako ukuti tulingile ukuba abatekanya no kuba abacenjela ilyo tulelanda ku bantu ababepwa ne mipepele ya bufi. Kuti twasambililako ne sambililo lyacindama ilya kuti: Tatufwile ukusundula icine ca mu Baibolo ukufwaya fye ukuti abo tulelandako bomfwe bwino. Na lyo line, nga twapashanya umutumwa Paulo, kuti twaba bakashimikila abafikapo. Bakangalila nabo nga balepashanya Paulo kuti balesambilisha bwino sana icilonganino. Nga tulecite fi tukaba abafikapo ukwafwa bambi ‘ukufwaya Lesa . . . no kumusanga.’—Imil. 17:27.