1, 2. Mu nshiku sha batumwa, cinshi cafuminemo mu kufwaya ukulesha umulimo wa kushimikila imbila nsuma?

 ABALWANI batendeke ukucusha sana abantu ba kwa Lesa, e lyo Sauli na o atendeke “ukusansa” icilonganino. Ishiwi lya mu ciGriki ilya kuti ukusansa, lyalepilibula ukuba no bunkalwe ubwabipisha nga nshi. (Imil. 8:3) Abatumwa balifulumwike, kabili bamo bamwene fye kwati Sauli ali no kulofya Abena Kristu. Lelo icintu icishaleenekelwa ilyo Abena Kristu basalangene e cacitike. Cinshi cacitike?

² Bonse abasalangene baile “balebila imbila nsuma iya cebo ca kwa Lesa” ku misumba yonse uko babutukile. (Imil. 8:4) Ala kwena kuti mwapapa icacitike! Ukucusha abantu ba kwa Lesa takwalengele ukuti baleke ukubila imbila nsuma, lelo kwalengele fye ukuti ubukombe busalangane mpanga yonse! Abalesansa abasambi tabaishibe ukuti filya babasalanganishishe mu ncende shimbi, balengele fye ukuti umulimo wa kubila pa Bufumu ufike na ku fyalo ukutali sana. Nga fintu twalamona, icintu ca musango yu calicitika na mu nshiku shesu.

3. (a) Bushe Filipi aali nani? (b) Cinshi calengele ukuti mu Samaria beshimikilamo sana imbila nsuma, lelo finshi Yesu asobele ifyali no kucitika muli uyu musumba?

³ Pa bantu “abo basalangenye” pali na Filipi. a (Imil. 8:4; moneni akabokoshi akaleti “ Filipi ‘Kabila wa Mbila Nsuma.’”) Aile ku musumba wa Samaria, uko imbila nsuma ishabililwe sana, pantu inshita imo Yesu aebele abasambi ati: “Mwi-ingila mu musumba wa bena Samaria; lelo muleya ku mpaanga ishaluba isha mu ng’anda ya kwa Israele.” (Mat. 10:5, 6) Lelo kwena, Yesu alishibe ukuti mu kuya kwa nshita na mu Samaria mwine imbila nsuma yali no kubilwa sana, pantu ilyo talaya ku muulu atile: “Mukaba inte shandi mu Yerusalemu na mu Yudea monse na mu Samaria, na ku mpela ya pano isonde.”—Imil. 1:8.

4. Bushe abena Samaria bacitile shani ilyo baumfwile imbila nsuma Filipi alebila, kabili cinshi calengele ukuti batemwe?

 ⁴ Ilyo Filipi afikile mu Samaria abantu abengi balefwaya ukukutika ku mbila nsuma, cali kwati ni “nshita ya kuseepa.” (Yoh. 4:35) Abantu abaleikala kulya balitemenwe nga nshi ubukombe ubo alebila kabili te kuti tupape icalengele ukuti babutemwe. AbaYuda tabaleumfwana na bena Samaria, no kumoneka fye calemoneka ukuti abaYuda abengi balipatile abena Samaria. Lelo abena Samaria basangile ukuti ubukombe bwa mbila nsuma bwalepeela isubilo ku bantu bonse, ici calipusene sana ne fyo abaFarise abali na kapaatulula baletontonkanya. Pa mulandu wa kuti Filipi ali uwacincila ukubila imbila nsuma ukwabula akapaatulula ku bena Samaria, alangilile ukuti ena tabapatile nga filya abantu bambi babasuulile no kubapata. Kanshi te kuti tupape icalengele ukuti abena Samaria “bonse balekutikisha” kuli Filipi.—Imil. 8:6.

5-7. Londololeni ifyacitike ifilangilila ukuti Abena Kristu nga babutukila ku fyalo fimbi cilenga fye ukuti imbila nsuma isalanganine ku ncende shimbi.

⁵ Mu nshiku shesu, nga fintu cali na mu nshiku sha batumwa, ukucusha abantu ba kwa Lesa takwalenga ukuti baleke ukushimikila. Libili libili, ukupatikisha Abena Kristu ukuya ku cifulo cimbi, nampo nga ni ku cifungo nangu ni ku calo cimbi kulenga fye ukuti ku cifulo konse uko baya abantu  bapokelele ubukombe bwa Bufumu. Ica kumwenako fye, ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Bubili, Inte sha kwa Yehova balishimikile sana mu cifungo ca baNazi umo balebomba imilimo ya lucu. UmuYuda umo uwali pamo na baNte muli ici cifungo atile: “Ukushipa kwa Nte sha kwa Yehova abali abafungwa kwanengele ukuti nshininkishe ukuti balikwata icitetekelo pa mulandu wa fyo basambilila mu Malembo, ne ci calengele ukuti mbe Inte ya kwa Yehova.”

⁶ E lyo limo, nangu fye abalecusha baNte nabo bene balebashimikilako ubukombe no kusumina balesumina. Katulangilile, ilyo Nte umo, Franz Desch bamukushiishe ku cifungo ca Gusen mu calo ca Austria umo balebomba imilimo ya lucu, atampile ukusambilisha Baibolo uwalelonda abafungwa. Elenganyeni ifyo bafwile batemenwe ilyo bamonene pa kulongana kwa citungu ukwa Nte sha kwa Yehova ninshi palipita imyaka e lyo bonse babili nomba ninshi ni bakabila ba mbila nsuma!

⁷ Icintu ca musango yu calicitike ilyo ukucusha Abena Kristu kwalengele ukuti balebutukila ku fyalo fimbi. Ica kumwenako fye, muli ba 1970 ilyo Inte sha kwa Yehova aba ku Malawi bafulumukile ku Mozambique baleshimikila ku bantu abali muli cilya calo. Nangu fye ilyo batendeke ukulwisha bamunyinefwe mu Mozambique, umulimo wa kushimikila wena walitwalilile. Ba Francisco Coana batile: “Bamo pali ifwe, balitwikete no kutukaka imiku iingi pa mulandu wa mulimo wesu uwa kushimikila. Nomba, ilyo twamwene ukuti abengi balesumina ubukombe, twalishininkishe ukuti kanshi Lesa aletwafwa, nga filya fine ayafwile na Bena Kristu ba kubalilapo.”

8. Bushe ukwaluka mu mitekele ne mikalile ya bantu kwakuma shani umulimo wa kushimikila?

⁸ Lelo kwena, ukucusha Abena Kristu kweka fye te kwalenga ukuti ukupepa kwa cine kuleya pa ntanshi mu fyalo fimbi. Mu nshiku shesu, ukwaluka mu mitekele na mu mikalile kwalilenga ubukombe bwa Bufumu ukusalanganina ku bantu ba ndimi ne mitundu iyalekanalekana. Bamo abafuma ku fyalo ukwaba inkondo no kwaba ifipowe balifulumukila mu fyalo umwabako umutende kabili balitendeka no kusambilila Baibolo. Ukufula kwa mbutushi nako kwalilenga ukuti kube ififulo fya kubombelamo ifipya. Mu musumba umo uo batila San Diego, mu California, U.S.A., balanda indimi ukucila pali 100 kabili ifilonganino ifingi fyalipangwa ifibomfya indimi isha ku fyalo fimbi. Bushe mulesha na maka ukushimikila ku bantu ‘abafuma mu nko shonse ne mitundu na bantu na bantu ne ndimi’ mu cifulo cenu?—Ukus. 7:9.

9. Bushe Simone aali nani, kabili cinshi calengele ukuti atemwe Filipi?

⁹ Filipi alicitile ifishibilo ifingi sana mu Samaria. Ica kumwenako fye, aliposeshe abantu abakwete amalwele ayalekanalekana e lyo no kufumya ifibanda. (Imil. 8:6-8) Umwaume umo alitemenwe nga nshi ifipesha mano ifyo Filipi alecita. Uyu mwaume ali ni Simone, uwalecita ifinjelengwe uo abantu bacindike sana kabili balelanda ukuti: “Uyu muntu Maka ya kwa Lesa.” Simone nomba alimwene amaka yene yene aya kwa Lesa. Aya maka yalimoneke  ilyo Filipi alecita ifipesha mano, kabili Simone aishileba Umwina Kristu. (Imil. 8:9-13) Lelo pa numa, Simone alyeshiwe. Aeshiwe shani?

10. (a) Finshi Petro na Yohane bacitile mu Samaria? (b)Bushe Simone acitile shani ilyo amwene Petro na Yohane babika iminwe pa basambi abapya kabili bapokelela no mupashi wa mushilo?

¹⁰ Ilyo abatumwa baishibe ukuti mu Samaria mwali ubuyantanshi, batumineko Petro na Yohane. (Moneni akabokoshi akaleti “ Petro Abomfya ‘Amakii ya Bufumu.’”) Ilyo bafikile fye, aba batumwa babili babikile amaboko yabo pa basambi abapya, bonse balipokelele umupashi wa mushilo. b Ilyo Simone amwene ifi, calimufikile pa mutima. Aebele abatumwa ati: “Na ine mpeeniko aya amaka, ukuti onse uo nabikapo iminwe engapokelela umupashi wa mushilo.” Simone alibatambike fye ne ndalama, aletontonkanya ukuti kuti ashita aya maka ayo Lesa apeela!—Imil. 8:14-19.

11. Bushe Petro akalipile shani Simone, kabili Simone acitile shani ilyo bamukalipile?

¹¹ Pa kwasuka Simone, Petro alishipile amwebele ati: “Indalama shobe isha silfere shilobele pamo nobe, pantu wacilatontonkanya ukuti ni mu ndalama wingapokelela ica bupe ca kwa Lesa. Taukwete insambu nangu panono muli uyu mulimo, pantu Lesa namona ukuti umutima obe taulungeme.” Lyena Petro akoseleshe Simone ukulapila no kupepa pa kuti bamwelele kuli Lesa. Amwebele ati, ‘Upapaate Yehova pa kuti napamo, kuti akwelela pa fyo ulepanga mu mutima obe.’ Simone taali muntu umubi; alefwaya ukucita icisuma, lelo ali talaishiba bwino bwino icine. E calengele ukuti apapaate abatumwa,  ati: “Mwe bantu, mpapaatileniko kuli Yehova ukuti fyonse ifyo mwasosa fimponena.”—Imil. 8:20-24.

12. Bushe ishiwi lya ciNgeleshi ilya kuti “simony,” lyalola mwi, kabili mulandu nshi twingalandila ukuti ubu bwafya bukalamba ku batila Bena Kristu?

¹² Abena Kristu muno nshiku balingile ukusambililako ku fyo Petro akalipile Simone. Filya fine Simone acitile e fyalengele ukuti bapange ishiwi lya mu ciNgeleshi ilya kuti “simony.” Ili shiwi lipilibula ukushita nangu ukushitisha icifulo kabili abacita sana ifi ba mapepo. Ukucite fi kwaliseeka sana ku batila Bena Kristu. Icitabo ca The Encyclopædia Britannica (1878) icalenga 9 catile: “Umuntu ulesambilila pa fyo ciba ilyo balesala baPapa amona kwati pa kusala takuba ukushita no kushitisha ici cifulo. Lelo imiku iingi ilyo balesala Papa balabomfya inshila ishabipa sana kabili bacite fi pa lwalala ukwabula no kumfwako insoni.”

13. Finshi ifyo Abena Kristu bashilingile ukucita pa kuti tabaponene mu nshila sha bufumfuntungu?

¹³ Abena Kristu balingile ukucenjela sana pa kuti tabaponene mu lubembu lwa kubomfya inshila sha bufumfuntungu pa kuti bakwate imilimo mu cilonganino. Katulangilile, tabalingile ukulapeela sana ifya bupe nangu ukulalumbanya sana abo beshibe ukutila, kuti babasonta pa milimo na imbi mu cilonganino. E lyo abakwata ishuko lya kusonta bambi pa milimo ya mu cilonganino, tabafwile ukuba no muncishanya, e kutila ukutemwa sana abakankaala ukucila abapiina. Fyonse ifi twalandapo bufumfuntungu. Kanshi ababomfi ba kwa Lesa bonse balingile ‘ukuicefya,’ balingile ukulalolela umupashi wa kwa Yehova ukubasonta pa milimo ya mu cilonganino. (Luka 9:48) Icilonganino ca kwa Lesa te ca bantu ‘abaifwaila abene ubukata.’—Amapi. 25:27.

14, 15. (a) Bushe “cilolo umwina Etiopia,” ali nani, e lyo kabili Filipi amusangile shani? (b) Bushe umwina Etiopia acitile shani ilyo aumfwile ubukombe bwa kwa Filipi, kabili mulandu nshi twingalandila ukuti tabatishiwe fye ukwabula ukwishiba ico alebatishiwilwa? (Moneni utulembo utuli pe samba.)

¹⁴ Malaika wa kwa Yehova aebele Filipi ukuya mu nshila yafuma ku Yerusalemu ukuya ku Gaza. Nga ca kuti Filipi aleyipusha mu mutima umulandu bamwebele ukuya kulya, mu kwangufyanya fye alishibe icalengele ilyo asangile cilolo umwina Etiopia ‘uwalebelenga mwi buuku lya kwa kasesema  Esaya.’ (Moneni akabokoshi akaleti “ Bushe ali ni ‘Mutungwi’ Nelyo ‘Cilolo’?”) Umupashi wa kwa Yehova walengele ukuti Filipi aye kwi celeta lya mwina Etiopia. Uku ninshi alemukonka ulubilo mu mbali ye celeta, amwipwishe ati: “Bushe cine cine nawishiba ifyo ulebelenga?” Umwina Etiopia na o ayaswike ati: “Bushe kuti naishiba shani, apabula uwa kuntungulula?”—Imil. 8:26-31.

¹⁵ Umwina Etiopia aebele Filipi ukuti anine mwi celeta. Ilyashi balelandapo lifwile lyaliweme nga nshi! Pantu ubusesemo bwa kwa Esaya ubwa kwishiba “impaanga,” nangu “umubomfi,” bwali ni nkaama pa nshita ikalamba. (Esa. 53:1-12) Lelo ilyo baleya pa lwendo, Filipi alilondolwele kuli cilolo umwina Etiopia ukuti ubu ubusesemo bwalelanda pali Yesu Kristu. Nga filya cali ku babatishiwe pa Pentekoste 33 C.E., umwina Etiopia uwali kale kale umuYuda uwapilibwike alishibe lilya line fye ifyo alingile ukucita. Atile kuli Filipi “ Mona amenshi aya; cinshi cilendesha ukubatishiwa?” Lilya line fye Filipi alibatishe umwina Etiopia ukwabula no kupoosa inshita! c (Moneni akabokoshi akaleti “Ukubatishiwa mu ‘Menshi.’”) E lyo pa numa, umupashi wa kwa Yehova watungulwile Filipi ku Ashdode, uko ailetwalilila ukubila imbila nsuma.—Imil. 8:32-40.

16, 17. Bushe bamalaika babombako shani umulimo wa kushimikila muno nshiku?

¹⁶ Abena Kristu muno nshiku balikwata ishuko lya kubombako umulimo nga ulya uwabombele Filipi. Ilingi fye, balabila ubukombe bwa Bufumu ku bantu abo bakumanya fye mu ncende shalekanalekana, pamo nga pa lwendo. E lyo ilingi, cilailanga fye apabuuta tuutu ukuti nga bakumanya umuntu uuli no mutima wa kumfwa taciba fye nkuma. Ifi e fyo tulingile ukulaenekela, pantu Baibolo yalilanda fye apabuuta ukuti bamalaika e baba pa ntanshi ya mulimo wa kushimikila pa kuti ubukombe bwingafika ku “nko shonse na ku mitundu yonse na ku ba ndimi shonse na ku bantu bonse.” (Ukus. 14:6) Yesu alisobele ukuti bamalaika e bakalatungulula  umulimo wa kubila imbila nsuma. Mu cilangililo Yesu alandile pa ng’ano na mankumba, atile, ukulobolola kukaba ku mpela ya cino calo “na ba kulobolola ni bamalaika.” Alundilepo no kuti ifi ifibumbwa fya mupashi “bakalonganika no kufumya mu bufumu bwakwe fyonse ifilenga abantu ukuipununa pamo na bampulamafunde.” (Mat. 13:37-41) Lelo pa nshita imo ine, bamalaika bakalonganika abakaba impyani sha Bufumu bwa mu muulu, e lyo pa numa “ibumba likalamba” aba “mpaanga shimbi” abo Yehova umwine afwaya ukuleta mu cilonganino cakwe.—Ukus. 7:9; Yoh. 6:44, 65; 10:16.

¹⁷ Ubushininkisho ubulangilila ukuti bamalaika e batungulula umulimo bwa kuti, abantu bamo abo tushimikilako batila baciba balepepa pa kuti Lesa engabafwa. Tontonkanyeni pa cacitike ilyo bakasabankanya babili aba Bufumu baile no mwana umunono mu mulimo. Ilyo balya baNte babili bali mupepi no kwinuka mu nshita ya lucelo, umwaice ena alefwaisha sana ukuya pa ng’anda yakonkelepo. Na kuba, aile eka no kuyakonkonsha pa ciibi! Ilyo umukashana aiswile iciibi, aba baNte babili baliile mu kulanda nankwe. Icabapapwishe cali ca kuti, umwanakashi alondolwele ukuti e lyo aciba fye alepepa ukuti kwingaba uwa kuyamwafwa ukumfwikisha ifilanda Baibolo. Alisumine ukusambilila Baibolo!

18. Mulandu nshi uo tulingile ukumwena umulimo wa kubila imbila nsuma ukuti walicindama sana?

¹⁸ Apo mwaba mu cilonganino ca Bwina Kristu, mwalikwata ishuko lya kubomba na bamalaika umulimo wa kushimikila uulebombwa nga nshi ukucila ifyo cali kale. Mufwile ukumona ukuti uyu mulimo walicindama sana. Nga mwatwalilila ukubombesha, mukaba ne nsansa ilyo mulebila “ilyashi ilisuma pali Yesu.”—Imil. 8:35.