ICIPANDWA 20
“Icebo ca kwa Yehova ‘Calelunduluka no Kukoselako fye’ te Mulandu no Kubakaanya
Ifyo Apolo na Paulo bacita pa kuti imbila nsuma ilelunduluka
Ili lyashi lifumine pa Imilimo 18:23–19:41
1, 2. (a) Bwafya nshi ubo Paulo na banankwe balimo mu Efese? (b) Finshi twalasambilila muli cino cipandwa?
MU MISEBO ya mu Efese mwiswile icongo icikalamba, abantu balepunda, bamo balelila kabili kuli ne congo ca bantu abengi abalebutuka. Ibumba lya bantu abakalipe lyalongana kabili bacite cimfulunganya icikalamba! Aba bwananyina babili abo umutumwa Paulo ali na bo pali ulu lwendo babekata no kubatintanya. Ili bumba lya bantu abakalipe nga nshi lyaya lilekulilako fye kabili bwangu bwangu bonse abali mu musebo uukalamba umwabela amatuuka babutukila mu cikuulwa cikalamba ica kutambilamo ifyangalo. Muli ici cikuulwa kuti mwaingila abantu 25,000. Abengi tabeshibe ne calenga icimfulunganya, lelo baletunganya ukuti itempele lyabo lili no kusuulwa ukubikako fye na lesa wabo umwanakashi Artemi uo batemwa. E ico batendeka ukubilikisha abati: “Artemi wa bena Efese, mukalamba icine cine!”—Imil. 19:34.
2 Na uno wine muku, pa kufwaya ukulesha imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa ukusalangana, Satana alenga ibumba lya bantu abakalipe ukwimina abasambi. Kwena, Satana tabomfya fye impokota pa kulesha umulimo wa kushimikila. Muli cino cipandwa, twalalanda pa micenjelo iyo Satana abomfeshe ukufwaya ukucincintila umulimo wa kushimikila no kwikatana kwa Bena Kristu ba kubalilapo. Ne cacindama ico twalasambilila ca kuti amapange yakwe yonse yalifililwe ukubomba, pantu “icebo ca kwa Yehova caleya cilelunduluka no kukoselako fye.” (Imil. 19:20) Finshi fyalengele balya Bena Kristu ukucimfya Satana? Ifyalengele ni filya fine ifilenga ukuti na ifwe tucimfye muno nshiku. Kwena, ni Yehova e ulenga ukuti tucimfye. Nomba, nga filya fyacitile Abena Kristu ba kubalilapo, na ifwe tufwile ukulakonka ifyo Lesa atweba ukucita. Umupashi wa kwa Yehova kuti watwafwa ukuba ne mibele iingatwafwa ukubomba bwino sana mu mulimo wesu. Natubale tulande pa fyacitile Apolo ifyo na ifwe tufwile ukulacita.
“Alishibishe Amalembo” (Imil. 18:24-28)
3, 4. Finshi Apolo ashaishibe ifyo Akula na Prisila bamwene, kabili bacitilepo shani?
3 Ilyo Paulo aleya ku Efese, ninshi ali pa lwendo lwakwe ulwalenga butatu ulwa bumishonari, umuYuda umo ishina lyakwe Apolo alishile mu musumba. Afumine ku musumba walumbuka uwa Alekesandria, ku Egupti. Apolo ali uwacenjela sana. Ali uwacenjela ukulanda, kabili “alishibishe Amalembo.” Na kabili “umupashi wamulengele ukucincila.” Apo ali uwacincila, Apolo alandile ukwabula umwenso ku baYuda abali mwi sunagoge.—Imil. 18:24, 25.
4 Akula na Prisila balyumfwile ifyo Apolo alelanda. Bafwile balitemenwe sana ukumfwa uko alesambilisha “bwino bwino ifya kwa Yesu.” Ifyo alesambilisha pali Yesu fyali ifyalungama. Na lyo line, tapakokwele Akula na Prisila balimwene ukuti kwali icintu cimo icacindama nga nshi ico Apolo ashaishibe. “Aishibe fye ulubatisho lwa kwa Yohane.” Nangu ca kutila Akula na Prisila balepanga fye amatenti, tabatiinine ukulanda na Apolo uwali uwacenjela ukulanda kabili uwasambilila. Lelo, “balimubuulile no kumulondolwela bwino bwino amafunde ya kwa Lesa.” (Imil. 18:25, 26) Nomba bushe uyu mwaume uwali uwacenjela ukulanda kabili uwasambilila acitilepo shani pa fyo Akula na Prisila bamulondolwelele? Ukwabula no kutwishika, aliicefeshe. Iyi e mibele iyacindama sana iyo Umwina Kristu alingile ukuba na yo.
5, 6. Cinshi calengele ukuti Yehova alebomfya sana Apolo, kabili finshi twingasambilila kuli Apolo?
5 Pa mulandu wa kuti Apolo alisumine Akula na Prisila ukumwafwa, aishileba umubomfi wafikapo uwa kwa Yehova. Aishileya ku Akaya, uko “ayafwile nga nshi” abatetekele. Na kabili alishimikile bwino abaYuda abali kulya abakoselepo fye ukusosa ukuti Yesu te Mesia uo basobele ati akesa. Luka atile: “Pa mulandu wa kushipa kwakwe mu milandile ashinine nga nshi abaYuda ukuti baliluba, ilyo abomfeshe Amalembo ukulanga ukuti Yesu ali e Kristu.” (Imil. 18:27, 28) Ala mwandini Apolo aleyafwa sana ifilonganino! Kanshi umulimo alebomba walengele ukuti “icebo ca kwa Yehova” ciye cilelunduluka. Finshi twingasambilila ku fyo Apolo acitile?
6 Abena Kristu bonse bafwile ukuba abaicefya. Ifwe bonse twalicenjela mu fintu ifyalekanalekana, bamo e fyo bafyalwa, bambi ni pa mulandu wa fyo bapitamo e lyo bambi na bo basambilila fye. Na lyo line, ico abantu bafwile ukumona sana fintu twaicefya, te fyo twacenjela. Nakana nga te ifyo, ukucenjela kwesu kuti kwalenga twaba mu bwafya. Kuti kwatulenga ukuba ne cilumba. (1 Kor. 4:7; Yako. 4:6) Nga twaliicefya icine cine, tukalafwaisha ukulamona bambi ukuti balitucila. (Fil. 2:3) Tatwakalekana ukutulungika nangu ukutusambilisha. Tatwakaleba ne cilumba ca kupampamina fye pa fyo tuletontonkanya ukuti e fyalungama nga twasanga ukuti ifyo twaishiba tafileumfwana ne fyo umupashi wa mushilo usokolwele ukupitila mu kuteyanya kwa kwa Lesa. Yehova no Mwana wakwe balafwaya sana ukutubomfya cikulu fye natuicefya.—Luka 1:51, 52.
7. Bushe Paulo na Apolo balangile shani ukuicefya?
7 Ukuicefya kulatulenga ukukanapusana na bantu bambi. Bushe kuti mwaelenganya ifyo Satana alefwaya sana ukuleta amalekano pa Bena Kristu ba kubalilapo? Satana nga alitemenwe sana ukumona Apolo no mutumwa Paulo, abaume abali abacincila, baleka ukumfwana nalimo pa mulandu fye wa kuti bonse babili balefwaya ukuti aba mu filonganino balebakonka! Ukucite fyo nga takwayafishe. Abena Kristu bamo mu Korinti batendeke ukusosa ukuti, “Ine ndi wa kwa Paulo,” bambi nabo baleti, “Ine ndi wa kwa Apolo.” Bushe Paulo na Apolo balisuminisheko kuli aya mashiwi ayali no kulenga amalekano? Iyo! Paulo alishibe ukuti Apolo na o alilengele ukuti umulimo ulunduluke, kabili alimupeele ne milimo na imbi. Apolo na o alicitile ifyo Paulo amwebele. (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Ala kwena aba baume bali abaicefya, na ifwe tufwile ukubapashanya!
“Alenashanasha Abantu pa Kulanda pa Bufumu” (Imil. 18:23; 19:1-10)
8. Ni nshila nshi Paulo apitile pa kubwelelamo ku Efese, kabili cinshi calengele ukuti apite kulya?
8 Paulo alilaile ukuti akabwelelamo ku Efese, kabili e fyo acitile. a (Imil. 18:20, 21) Lelo, moneni ifyo aendele pa kubwelelamo ku Efese. Umuku wa kulekelesha twamulandilepo ali mu Antioke wa ku Siria. Pa kuya ku Efese, nga apitile inshila ya kusupula iya kupita ku Selukia, no kunina ubwato, no kulungama ku Efese. Lelo “apitile ku mulundu.” Ukulingana ne fyo bamo balandapo, ulwendo Paulo aendele, ulwalembwa pa Imilimo 18:23 na 19:1, lwali nalimo amakilomita 1,600! Cinshi Paulo apitile inshila iitali kabili iyayafya? Mulandu wa kuti alefwaya ‘ukukosha abasambi bonse.’ (Imil. 18:23) Pali ulu lwendo lwa bumishonari ulwalenga butatu, ali no kubomba imilimo iingi kwati ni filya fine abombele pa nyendo shafumineko shibili. Na lyo line alemona ukuti cali fye bwino ukubomba iyi milimo. Ifi fine e ficita na bakangalila benda na bena mwabo. Bushe tatutasha pa fyo baipeelesha ukubombela bambi?
9. Mulandu nshi abasambi ba kwa Yohane Kabatisha balingile ukubatishiwa na kabili, kabili finshi twingasambilila ku fyo bacitile?
9 Ilyo Paulo afikile ku Efese, asangile abasambi ba kwa Yohane Kabatisha abali nalimo 12. Babatishiwe ulubatisho lwa kwa Yohane ulwalekele ukubomba. Na kabili, balemoneka ukukanaishibapo nangu fimo pa mupashi wa mushilo kabili nga balishibepo fimo ninshi finono sana baishibe. Paulo alibalondolwelele umulandu cacindamine ukubatishiwa mwi shina lya kwa Yesu, kabili nga filya fyacitile Apolo, na bo baliicefeshe kabili balefwaisha ukusambilila. Ilyo babatishiwe mwi shina lya kwa Yesu, balipokelele umupashi wa mushilo na maka ya kucita ifipesha mano fimo. Kanshi, ukukonka ifyo Yehova atutungulula ukupitila mu kuteyanya kwakwe ukuya pa ntanshi mulafuma amapaalo.—Imil. 19:1-7.
10. Mulandu nshi Paulo afumine mwi sunagoge no kuya mu muputule ukalamba uwe sukulu, kabili ukupala Paulo, finshi twingacita ilyo tuleshimikila?
10 Tapakokwele kwalicitike icintu na cimbi icalelanga ukuti kwali ukulunduluka. Paulo alishimikile ukwabula umwenso mwi sunagoge pa myeshi itatu. Nangu ca kutila “alenashanasha abantu pa kulanda pa bufumu bwa kwa Lesa,” bamo bali abakosa imitima kabili batendeke ukumulwisha nga nshi. Mu nshita ya kupoosa inshita ukulanda na bantu “abalepontela aba Nshila,” Paulo atendeke ukulanda amalyashi mu muputule uukalamba uwa pe sukulu. (Imil. 19:8, 9) Abalefwaya ukulacita ifyo ukuteyanya kwa kwa Yehova ukwaleya pa ntanshi kwalefwaya, balingile ukufuma mwi sunagoge no kuya mu muputule ukalamba uwa pe sukulu. Nga filya fyacitile Paulo, na ifwe limo tufwile ukuleka ukulanshanya na bantu abo twamona ukuti tabalefwaya ukumfwa nangu abalefwaya fye ukuti tulekansana. Kucili abantu abengi sana ababa nge mpaanga abalefwaya ukumfwa imbila tubila iya kubasansamusha!
11, 12. (a) Finshi Paulo acitile ifilanga ukuti alebombesha kabili alealula inshita ya kushimikila? (b) Bushe Inte sha kwa Yehova besha shani ukubombesha e lyo no kwaluka ilyo balebomba umulimo wa kushimikila?
11 Paulo afwile alelanda amalyashi muli ulya muputule ukalamba cila bushiku ukufuma ne nshita ya 11 koloko ulucelo ukufika 4 koloko akasuba. (Imil. 19:9) Iyi nshita kufwile takwaleba icongo, nomba e lyo kwalekaba sana kanshi e lyo abengi baleleka ukubomba imilimo yabo pa kuti balyeko ica kulya no kutuusha. Nga ca kutila pa myaka ibili, Paulo aleshimikila lyonse ukufuma 11 koloko ya lucelo ukufika 4 koloko ya kasuba, ninshi afwile apoosele ama-awala ukucila pali 3,000 alesambilisha fye. b Ukubombesha uko Paulo alebombesha na ko kwalengele ukuti icebo ca kwa Yehova cilelunduluka no kukoselako fye. Paulo alebombesha kabili alealuka ukulingana ne fyo ifintu fyaba. Alyalwile inshita ya kushimikila pa kuti engashimikila ku bantu abaali muli ilya ncende. Cinshi cafuminemo ifi ayalwile inshita ya kushimikila? “Bonse abaikele mu citungu ca Asia baumfwile amashiwi ya kwa Shikulu, abaYuda na baGriki.” (Imil. 19:10) Ala mwandini alibilile sana imbila nsuma kuli bonse!
Tulafwaisha ukubila ku bantu konse fye uko bengasangwa
12 Na muno nshiku mwine, Inte sha kwa Yehova balabombesha kabili balalula inshita ya kushimikila. Tulesha ukushimikila abantu pa nshita iyo twingabasanga e lyo na konse uko twingabasanga. Tulashimikila mu misebo, pa maliketi, na mulya bemika bamotoka. Limo tulabomfya foni nelyo ukulemba kalata pa kushimikila. Kabili nga tuleshimikila ku ng’anda ne ng’anda, tulabombesha pa kuti tushimikile ku bantu pa nshita iyo twingabasanga pa ng’anda.
Nangu Kwali Imipashi Ibifi Icebo ca kwa Yehova ‘Calelunduluka no Kukoselako Fye’ (Imil. 19:11-22)
13, 14. (a) Bushe Yehova apeele Paulo amaka ya kucita finshi? (b) Cilubo nshi ico abana ba kwa Skefa bacitile, kabili muno nshiku na mo, cilubo nshi ico abengi abatila Bena Kristu bacita?
13 Luka atulondolwela ukuti mu mulimo Paulo alebomba mwalefuma ifisuma ifingi nga nshi, ne calengele sana mulandu wa kuti Yehova alimupeele amaka ya kucita “ifipesha amano.” Abantu balesenda fye ne fitambala nangu insalu ifyo Paulo alefwala no kufitwala ku balwele, nabo balepola kabili abali ne mipashi ibifi nabo yalebafumamo. c (Imil. 19:11, 12) Abengi balyumfwile bwino ukumona imipashi ya kwa Satana baicimfya, na lyo line bamo tabatemenwe.
14 “AbaYuda bamo abaleseuluka kabili abalefumya ifibanda” na bo baeseshe ukucita ifipesha mano kwati ni filya Paulo alecita. AbaYuda bamo baeseshe ukufumya ifibanda pa kulumbula ishina lya kwa Yesu na Paulo. Luka atila bamo abaeseshe ukufumya ifibanda, bana baume 7 aba kwa Skefa, abali ba mu lupwa lwa bushimapepo. Umupashi ubufi wabebele ati: “Yesu nalimwishiba na Paulo nalimwishiba, lelo imwe ni mwe bani?” Lyena umuntu uwali no mupashi ubifi afukukile ishi ncenjeshi, kwati ciswango, ica kuti balifulumwike ubwamba ninshi nabacenwa. (Imil. 19:13-16) Ala kwena “icebo ca kwa Yehova” calicimfishe icine cine, pantu calimoneke fye apabuuta ukuti Paulo alikwete amaka ya kucita ifipesha amano lelo balya bakapepa ba bufi bena tabakwete aya maka. Muno nshiku kwaliba abantu abengi nga nshi abatontonkanya mu kuluba ukuti ukulumbula fye ishina lya kwa Yesu nelyo ukuita ukuti “Bena Kristu” ninshi nacikumanina, takuli na fimbi ifyo balekabila ukucita. Lelo, ukulingana na fintu Yesu alandile, abacita fye ukufwaya kwa kwa Wishi e bakwata isubilo line line ilya ku ntanshi.—Mat. 7:21-23.
15. Nga twasanga ukuti tulepepa imipashi nelyo natukwata ifintu ifyakuma imipashi, kuti twacita shani pa kuti tupashanye abena Efese?
15 Ukuseebana uko abana ba kwa Skefa baseebene kwalengele abengi ukuba na katiina kuli Lesa, ne ci calengele abengi ukusumina no kuleka ukupepa imipashi. Mu fintu ifingi ifyo abena Efese balecita mwaleba ukupepa imipashi. Ubuloshi, no kufwala impinga kwaliseekele sana, ukubikako fye na maleele, ifyo ilingi line balelemba na mu mabuuku. Abena Efese abengi nomba balonganike amabuuku yabo umwalembelwe ifya finjelengwe no kuyoca pa menso ya bonse—te mulandu no kuti aya mabuuku yafwile yali sana no mutengo. d Luka atila: “E fyo icebo ca kwa Yehova caleya cilelunduluka no kukoselako fye.” (Imil. 19:17-20) Ala ubu bwali bushininkisho ubwine bwine ubwa kuti icine calelunduluka ukucila ukupepa kwa bufi e lyo ne mipashi yabipa! Balya bantu ba cishinka balitushiila ica kumwenako icisuma nga nshi. Na ifwe twikala mu calo umwaba sana ukupepa imipashi. Nga twasanga ukuti twalikwatako fimo ifyayampana no kupepa imipashi, tufwile ukucita nga filya abena Efese bacitile, tufwile ukufyonaula ilyo line fye! Natuletaluka ku fintu fyonse ifyabipa ifyakuma imipashi, te mulandu ne fyo twingaipusula.
“Kwaimine Icimfulunganya Icikalamba” (Imil. 19:23-41)
“Mwe baume, mwalishiba bwino ukuti muli uyu mulimo e mo tumwena indalama.”—Imilimo 19:25
16, 17. (a) Londololeni ifyo Demetri acitile pa kuti alenge mu Efese mube icimfulunganya. (b) Bushe abena Efese balangile shani ukuti bali abasakaatuka?
16 Nomba natulande pa mucenjelo wa kwa Satana uo Luka alandilepo ilyo alembele ukuti “kwaimine icimfulunganya icikalamba pa mulandu wa ba Nshila.” Ifi alandile talekukumya fye. e (Imil. 19:23) Demetri, kafula wa fyela fya silfere e watendeke icimfulunganya. Pa kuti bakafula ba fyela fya silfere banankwe nabo bacite icimfulunganya, abebele ukuti mu kushitisha ifilubi e mo balemwena indalama. Kabili abebele ukuti ubukombe ubo Paulo alebila bwali no kulenga ukuti ubukwebo bwabo bwilaenda pantu Abena Kristu tabapepa ifilubi. Lyena alandile sana pa fyo aba bantu baleumfwa bwino pa kuba abena Efese e lyo ne fyo batemenwe umusumba wabo, abasokele ukuti umucinshi balepeela lesa wabo umwanakashi Artemi e lyo no lulumbi lwe tempele lyabo fyali no ‘kupwa.’—Imil. 19:24-27.
17 Abantu bacitile filya fine Demetri alefwaya. Bakafula ba fyela fya silfere batendeke ukubilikisha abati “Artemi wa bena Efese, mukalamba icine cine,” kabili mu musumba mwali fye icimfulumfulu, ne ci calengele ukuti kube impokota ilya twacilandapo pa kutendeka kwa cino cipandwa. f Apo Paulo ali uwaipeelesha, alefwaya ukuya umwa kutambila ifyangalo pa kuti alande kwi bumba, lelo abasambi balimupapeete ukuti eitwala mu kapoosa mweo. Umuntu umo ishina lyakwe Alekisanda aliminine pa ntanshi ye bumba kabili alefwaya ukulandapo fimo. Apo ali muYuda, napamo alefwaya ukulondolola ubupusano bwali pa baYuda na ba Bena Kristu. Ili bumba talyali na kumfwa ifyo ali no kulondolola. Ilyo baishibe ukuti ali muYuda, balimucilime no kubilikisha nalimo pa ma-awala yabili abati, “Artemi wa bena Efese, mukalamba icine cine.” Ukufika fye na lelo aba mipepele balisakaatuka. Kabili ukusakaatuka kwine kulalenga abantu ukukanatontonkanya bwino.—Imil. 19:28-34.
18, 19. (a) Bushe kalemba wa mu musumba atalalike shani ibumba lya bantu abakalipe mu Efese? (b) Bushe limo abantu ba kwa Yehova babacingilila shani ku ba mu buteko, kabili finshi twingacita pa kuti baletucingilila?
18 Na mu kulekelesha, kalemba wa musumba asukile atalalika ibumba. Uyu mwaume uwafikapo kabili uwali uwa mano aebele ibumba ukuti aba Abena Kristu tapali nangu cimo ico bali no kucita icali no kulenga itempele lyabo na lesa mwanakashi ukupwa, abebele ukuti Paulo na banankwe tabacitile umulandu uuli onse pa lwe tempele lya kwa Artemi, kabili abebele ukuti kwali inshila ya mwi funde iya kupwishishamo imilandu ya musango yu. Napamo amashiwi yabafikile sana pa mutima yantu alandile ilyo abacinkwileko ukuti abena Roma kuti babapeela umulandu pali ifi bacitile, pantu ifunde lyalikeenye ukulongana kwa musango yu e lyo no kucita icimfulunganya. Ilyo alandile aya mashiwi, asalangenye abalongene. Filya fine fye bakalipe bwangu bwangu e fyo no bukali bwabo bwapwile ilyo abebele aya mashiwi ayalimo amano.—Imil. 19:35-41.
19 Uyu tawali e umuku wa kubalilapo uo umuntu uwa mano uwa mu buteko alandileko abasambi ba kwa Yesu, kabili tawali na kuba e muku wa kulekeleshako. Na kuba, umutumwa Yohane amwene mu cimonwa ukuti muli shino nshiku sha kulekelesha, abantu abacindikwa muli cino calo bakalalandilako abasambi ba kwa Yesu ilyo Satana alebacusha. (Ukus. 12:15, 16) Ifya musango yu fyalicitika. Ilingi line, bakapingula ababa ne mitima iisuma balicingilila insambu Inte sha kwa Yehova bakwata isha kulongana no kushimikila imbila nsuma kuli bambi. Kwena imibele yesu na yo kuti yalenga ukuti baletulandilako. Imibele ya kwa Paulo iisuma ifwile yalengele ukuti bamo aba mu buteko bwa bena Efese bamutemwe no kumucindika, kanshi tabalefwaya ukuti icabipa cimucitikile. (Imil. 19:31) Nga ca kuti twaba no mucinshi no kuba abafumacumi cikalenga abantu ukututemwa. Tatwingeshiba ifyo imibele yesu iisuma ingakuma bambi.
20. (a) Bushe mumfwa shani nga mwatontonkanya pa fyo icebo ca kwa Yehova calekoselako fye mu nshita ya batumwa ne fyo cilekoselako fye muno nshiku? (b) Finshi mulefwaisha ukucita ifingalenga icebo ca kwa Yehova ukulalunduluka muno nshiku?
20 Bushe tacitulenga ukusansamuka ilyo twatontonkanya pa fyo “icebo ca kwa Yehova caleya cilelunduluka no kukoselako fye” mu nshita ya batumwa? Na muno nshiku mwine tulasansamuka ukumona ifyo Yehova alenga icebo cakwe ukulunduluka. Bushe kuti mwatemwa ukucitapo fimo, nangu fye ifinono, ifingalenga icebo ca kwa Yehova ukulalunduluka? Nga kuti mwatemwa, ninshi mufwile ukusambililako kuli ifi fya kumwenako twalandapo muli cino cipandwa. Muleicefya, mulecita ifyo ukuteyanya kwa kwa Yehova ukuya pa ntanshi kulemweba ukucita, mulebombesha mu mulimo wakwe, kaaneni imipashi yabipa, kabili muleesha na maka ukuba ne mibele isuma iya bufumacumi no mucinshi pa kuti abalemumona basumine imbila nsuma.
a Moneni akabokoshi akaleti “ Efese—Umusumba Ukalamba uwa Citungu ca Asia.”
b Ilyo Paulo ali mu Efese, e lyo alembele ne buuku lya 1 Abena Korinti.
c Ifi fitambala nalimo, fintu Paulo alepomba ku mutwe pa kuti icibe tacilekonkolokela mu menso. Ifi Paulo alefwala ne nsalu, nalimo cilolele mu kuti pali iyi nshita afwile alebomba umulimo wa kupanga amatenti pa nshita ashileshimikila, nalimo alebomba uyu mulimo lucelocelo.—Imil. 20:34, 35.
d Luka alanda ukuti indalama sha silfere shali 50,000. Nga ca kutila ishi ndalama alelandapo shali madenari, ninshi umubomfi nga alebomba inshiku 7 cila mulungu, afwile abombele inshiku 50,000, nangu imyaka 137.
e Bamo batila Paulo alelanda pali ici cimfulunganya ilyo aebele abena Korinti ukuti “twatile twalafwa fye.” (2 Kor. 1:8) Lelo, afwile aletontonkanya pa cintu cimo icacitike inshita imo icabipile sana. Ilyo Paulo alembele ukuti “nalwile ne fiswango mu Efese,” nalimo alelanda pa fyo alwile ne nama mbi mulya baletambila ifyangalo nelyo alelanda pa fyo abantu balemulwisha sana. (1 Kor. 15:32) Fyonse fibili kuti fyaba fya cine.
f Utu tubungwe utwa balepanga ifya kupangapanga twalikwete sana amaka ya kusonga abantu. Ilyo papitile imyaka nalimo 100, akabungwe ka bantu abalepanga umukate kalengele ukuti mu Efese mube icimfulunganya icapala ici.
