1. Ni ani uo Paulo na banankwe bacetekele ukubafwa, kabili cinshi calengele bamucetekele?

 UBWATO ubwali ne cishibilo caleti “Abana Baume ba kwa Seu,” bwaendele ukufuma pa cishi ca Melita icaba pali Bemba wa Mediterranean ukuya ku Italia. Ubu bwato ubukalamba bufwile bwasendele ing’ano. Ifi fyacitike mu 59 C.E. Muli ubu bwato mwali no mutumwa Paulo, umufungwa uo baleshindika ku mushilika, e lyo mwali na Bena Kristu banankwe, Luka na Alistaaki. (Imil. 27:2) Abale-ensha ubwato balelomba ubwafwilisho kuli Castor na Pollux, bampundu, abana baume ba kwa lesa wa baGriki, Seu, lelo aba bakabila ba mbila nsuma bena tabalelomba ubwafwilisho. (Imil. 28:11) Paulo na banankwe bena balebombela Yehova, uwatile Paulo ali no kuyabila imbila nsuma mu Roma no kuyaiminina ku cinso ca kwa Kaisare.—Imil. 23:11; 27:24.

2, 3. Bushe ubwato umwali Paulo bwaendele shani, kabili nani aleafwa Paulo mu lwendo lwakwe lonse?

² Cilya papita inshiku shitatu ukufuma apo bafikile pa Surakuse, umusumba uusuma uwaba pa cishi ca Sisili kabili uwali uwacindama nga Atena na Roma, ubwato bwalolele ku Regi, ku kapinda ka ku kulyo aka Italia. Lyena, umwela wa ku kapinda ka ku kulyo walengele ubwato bwaenda amakilomita 320 mu nshita fye iinono. Pa bushiku bwalenga shibili, e po ubwato bwailefika pa cabu ca Puteoli mu Italia (mupepi no musumba witwa Naples muno nshiku).—Imil. 28:12, 13.

³ Ilyo bafikile pali ici cabu, Paulo ashele fye ne ntamfu iinono pa kuti afike ku Roma, uko ali no kuyalubulula kuli Kateka Nero. “Lesa wa cisansamushi conse” ali na Paulo mu lwendo lwakwe lonse. (2 Kor. 1:3) Nge fyo twalamona, Lesa talekele ukumwafwa; Paulo na o talekele ukubombesha mu mulimo wakwe uwa bumishonari.

4, 5. (a) Bushe Paulo na banankwe babapokelele shani mu Puteoli, kabili mulandu nshi bamupeelele sana ubuntungwa? (b) Busuma nshi bubapo Abena Kristu nga bali ne mibele isuma ilyo bali mu cifungo?

⁴ Mu Puteoli, Paulo na banankwe ‘basangile aba bwananyina kabili babapapeete ukuti bekale na bo inshiku cinelubali (7).’ (Imil. 28:14) Aba Bena Kristu balimutangete sana Paulo na banankwe! Ukwabula no kutwishika, balya aba bwananyina na bo bene balikoseleshiwe sana ilyo bali na Paulo na  banankwe. Nomba mulandu nshi umufungwa uo balelonda no kulonda bamupeelele ubuntungwa bwa kwikala na bantu bambi? Nalimo icalengele ni co abena Roma abalemulonda balimucetekele nga nshi.

⁵ E fyo caba na lelo, pa mulandu wa mibele yabo iya Bwina Kristu, ababomfi ba kwa Yehova nga bali mu cifungo nangu mu nkambi sha kucushiwilwamo, ilingi line balapeelwa ubuntungwa bwa kucita ifintu ifyo bashisuminisha abafungwa bambi. Ku ca kumwenako, mu Romania, umwaume umo uo bakakile imyaka 75 pa mulandu wa kwiba, atendeke ukusambilila Icebo ca kwa Lesa kabili alyalwile ne mibele yakwe. Abalelonda icifungo basukile balamutuma no kuya ku tauni mu kushita ifya kubomfya mu cifungo ukwabula no wa kumulonda! Nomba icacilapo ukuwama ca kuti imibele yesu iisuma ilalenga Yehova acindikwa.—1 Pet. 2:12.

6, 7. Bushe aba bwananyina aba ku Roma balangile shani ukutemwa ukukalamba nga nshi?

⁶ Pa kufuma mu Puteoli, ukuya ku Capua, Paulo na banankwe bafwile baendele amakilomita 50 pa makasa mu musebo waleitwa ukuti Umusebo wa Api, uwaile ku Roma. Uyu musebo baupangile na mabwe ayakalamba ayapaapatala, kabili abalepitamo baletamba bwino bwino impanga ya mu Italia, e lyo nga bafika mu ncende shimo na Bemba wa Mediterranean aalemoneka. Uyu musebo walepita na mwi lungu lyaleitwa ukuti Pontine Marshes, apali amakilomita 60 ukufuma mu Roma, kabili muli ili lungu e mwali na Maliketi yaleitwa ukuti Api. Luka alembele ukuti ilyo aba bwananyina mu Roma “baumfwile ukuti tuli mu nshila tuleisa,” bamo batukonkele ukufika na pa Maliketi, e lyo bambi batulolelele pa Mayanda ya Beni Yatatu, apali amakilomita 50 ukufuma ku Roma. Aba bwananyina bali no kutemwa ukukalamba nga nshi!—Imil. 28:15.

⁷ Pa Maliketi ya Api tapaweme ukutushishapo ku mulendo uunakile. Horace, kalemba umwina Roma alandile pali iyi Maliketi ati, “palesangwa sana abale-ensha amato na bene ba mayanda ya beni abali no musaalula.” Alembele ukuti “amenshi yali ne fiko.” Kabili  ena alekaana no kulya ifya kulya fya pali iyi maliketi! Nangu pa Maliketi pashaweme ukwikala, aba bwananyina abafumine ku Roma balikele no kulolela Paulo na banankwe pa kuti bende nabo imilundu iyasheleko.

8. Mulandu nshi Paulo atashishe Lesa ‘ilyo fye amwene’ aba bwananyina?

⁸ Baibolo itila “Paulo, ilyo fye abamwene, atootele Lesa kabili alikoshiwe.” (Imil. 28:15) Ca cine, ilyo fye amwene aba bwananyina batemwikwa, bamo abo napamo aishibe sana, Paulo alikoseleshiwe no kusansamushiwa. Mulandu nshi Paulo atashishe Lesa? Alishibe ukutila ukutemwa kwaba pa fisabo fya mupashi. (Gal. 5:22) Na lelo line, umupashi wa mushilo ulalenga Abena Kristu ukuipusulako kuli fimo pa kuti bafwilishe abanabo no kusansamusha abalekabila icisansamushi.—1 Tes. 5:11, 14.

9. Kuti twapashanya shani aba bwananyina abapokelele Paulo?

⁹ Ku ca kumwenako, umupashi wa mushilo ulalenga bamunyina na bankashi ababa ne cileela ukusakamana bakangalila benda na babomfi bambi aba nshita yonse. Abengi pali aba ababomfi ba nshita yonse balaipusula ku fingi pa kuti fye balebombela Yehova inshita iikalamba. Yipusheni amuti: ‘Ilyo kangalila wa muputule no mwina mwakwe nga alyupa batandalila icilonganino cesu, finshi ningacitako pa kubatungilila no kubalanga icileela? Bushe teti ciwame napekanya ukubomba nabo mu mulimo wa mwi bala?’ Nga mwacita ifi, na imwe bene kuti mwapaalwa sana. Ku ca kumwenako, elenganyeni ifyo aba bwananyina ba ku Roma basansamwike ilyo balekutika kuli Paulo na banankwe ninshi balebashimikila fimo fimo ifya kukosha icitetekelo.—Imil. 15:3, 4.

10. Bushe imikalile ya kwa Paulo yali shani mu Roma, kabili finshi acitile ilyo afikile fye?

¹⁰ Ilyo abalendo bafikile mu Roma, “Paulo asuminishiwe ukwikala eka, pamo no mushilika uwalemulonda.” (Imil. 28:16) Abafungwa abashacitile imilandu iikalamba balebakakila ku minyololo na malonda. Paulo aali ni kabila wa Bufumu, kanshi nangu bamukakile ku minyololo, talekele ukushimikila. E ico, pa numa ya kutushako pa nshiku shitatu, alongenye abakalamba ba baYuda mu Roma pa kuti ailondolole no kubashimikila imbila nsuma.

11, 12. Ilyo Paulo alelanda na baYuda banankwe abali mu Roma, acitile shani pa kuti afumyepo umusobolola uo napamo bakwete?

¹¹ Paulo atile: “Mwe baume, bamunyinane, nangu nshacitile nangu cimo ku kukaanya abantu atemwa intambi sha fikolwe fyesu, napeelwe mu minwe ya bena Roma ngo mufungwa ukufuma ku Yerusalemu. Na bo bene, ilyo banjipukishe, balefwaisha ukunkakula, pantu nshali na mulandu wa kwipailwapo. Lelo ilyo abaYuda bakoselepo fye ukuti nikakulwa, na ine e pa kutwala umulandu kuli Kaisare, lelo te kukufwaya ukupeela abantu bandi umulandu.”—Imil. 28:17-19.

¹² Filya aitile abaYuda abo alelanda nabo ukuti “bamunyinane,” Paulo ale-esha ukusanga umo bengomfwana nabo kabili alefwaya no kufumyapo umusobolola uo napamo bakwete. (1 Kor. 9:20) Na kabili, alilondolwele  bwino ukutila aile ku Roma ku kutwala umulandu kuli Kaisare, te mu kupeela abaYuda umulandu. E muku wa kubalilapo abaYuda mu Roma baumfwile ukuti Paulo natwala umulandu kuli Kaisare. (Imil. 28:21) Mulandu nshi abaYuda abali mu Yudea bashaebeleko abaYuda banabo mu Roma pali Paulo? Icitabo cimo citila: “Ubwato umwali Paulo bufwile bwali pa mato ayabalilepo ukufika mu Italia pa numa ya mupepo, kabili abaleimininako abalashi ba baYuda mu Yerusalemu bafwile ilya nshita ninshi tabalafika, na kalata ine umwali uyu mulandu ninshi tailafika.”

13, 14. Bushe Paulo atendeke shani ukulanda pa bukombe bwa Bufumu, kabili kuti twamupashanya shani?

¹³ Paulo lyena alandile pa bukombe bwa Bufumu mu mashiwi ayalengele abaYuda bamupokelele ukufwaya ukukutika. Atile: “E ico, nalombele ukuti tumonane no kulanda na imwe, pantu ni pe subilo lya kwa Israele nakakilwa uyu munyololo.” (Imil. 28:20) Kwena, ili subilo lyashimpilwe pali Mesia no Bufumu bwakwe, ubo icilonganino ca Bena Kristu calebila. Intungulushi sha baYuda shayaswike ati: “Tuletila cawama ukumfwa kuli iwe ifyo uletontonkanya, pantu cine cine twalishiba ukuti bonse fye balalanda ifyabipa pali iyi mipepele.”—Imil. 28:22.

¹⁴ Ilyo twakwata ishuko lya kubila imbila nsuma, kuti twapashanya Paulo pa kubomfya amashiwi nelyo ifipusho ifingalenga abantu ukutontonkanya no kufwaya ukusambilila icine. Mu fitabo pamo nga Ukupelulula Ukufuma Mu Malembo na Nonkelenimo mu Masambililo ya Isukulu lya Butumikishi Ilya Bulesa mwaliba ifyebo ifingamwafwa ukulacita ifi. Bushe mulafibelenga ifi fitabo?

15. Fintu nshi fine ifyo twingasambilila ku fyo Paulo aleshimikila?

¹⁵ Pa bushiku baumfwene ukulongana, abaYuda ba mu Roma “abengi nga nshi baishile” kuli Paulo mu ng’anda umo aletubilisha. Paulo abapitilemo mu mulandu ‘ukufuma ulucelo ukufika icungulo, pa kubalondolwela bwino bwino pa bufumu bwa kwa Lesa no kubanashanasha pali Yesu ukufuma mu mafunde ya kwa Mose na muli Bakasesema.’ (Imil. 28:23) Ku mishimikilile ya kwa Paulo, tulasambililako ifintu fine. Ica kubalilapo, alelanda sana pa Bufumu bwa kwa Lesa. Ica bubili ca kuti ale-esha na maka ukulanda amashiwi ‘ayalenashanasha’ abo aleshimikila. Ica butatu, alelanshanya na bantu ifyo Amalembo yasosa. Icalenga bune ca kuti ali-ipeleshe pa kubomba uyu mulimo pantu aleshimikila “ukufuma ulucelo ukufika icungulo.” Ici e ca kumwenako icisuma ico tulingile ukukonka! Cinshi cafuminemo? “Bamo bena balitetekele,” lelo bambi tabatetekele. Luka alembele ukuti kwaishileba amalekano, na bantu “batendeke ukuya.”—Imil. 28:24, 25a.

16-18. Mulandu nshi Paulo ashapapiile ilyo abaYuda abali mu Roma bakeene ukumfwa imbila nsuma, kabili tulingile ukwankulako shani ilyo abantu bakaana ubukombe bwesu?

¹⁶ Paulo tapapile pa fyo bayankwile ku bukombe alebila pantu e fyo Baibolo yasobele kabili na ku numa fyalimucitikilepo. (Imil. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) E ico, aebele balya abaYuda abashalefwaya ukumfwa abafuminepo ukuti: “Umupashi wa mushilo walandile bwino bwino muli Esaya kasesema ku fikolwe fyenu, auti, ‘Kabiye kuli aba bantu no kutila: “Ukumfwa mukomfwa, lelo tamwakeluke iyo; kabili, ukulolesha mukalolesha, lelo tamwakamone iyo. Pantu imitima ya aba bantu yalikunkuma.”’” (Imil. 28:25b-27) Ishiwi babomfeshe pa kubalilapo ilyapilibulwa ukuti “yalikunkuma,” lilanda pa mutima “uwakosa,” nelyo “uwafina,” ica kuti no bukombe bwa Bufumu bwafilwa no kwingilamo. (Imil. 28:27) Kanshi imitima yabo yalibipile nga nshi!

¹⁷ Pa kusondwelela, Paulo atile nangu ca kuti abaYuda tabakutike, ‘abena fyalo; bena bakomfwa.’ (Imil. 28:28; Amalu. 67:2; Esa. 11:10) Uyu mutumwa alishibe bwino bwino ukutila ici cikacitika pantu alimwene uko abena fyalo abengi baalepokelela ubukombe bwa Bufumu!—Imil. 13:48; 14:27.

¹⁸ Tuleba nga Paulo, twilaumfwa ububi nga ca kuti abantu bakaana imbila nsuma. Na e ndi, twalipwa no kwishiba ukutila abanono e bakasanga inshila ya ku bumi. (Mat. 7:13, 14) Kabinge, ilyo abalefwaya ukusambilila icine bailunda kuli ifwe, tufwile ukusekelela no kubapokelela ukufuma pa nshi ya mitima yesu.—Luka 15:7.

19. Bushe fisuma nshi Paulo alecita ilyo alepembelela ukupingulwa?

¹⁹ Pa kusondwelela ilyashi lyakwe, Luka alandile pa fintu ifisuma. Atile: “Paulo aikele imyaka ibili iituntulu mu ng’anda yakwe iya kusonkela, na  bonse abaleisa kuli ena alebapokelela bwino, alebashimikila ubufumu bwa kwa Lesa no kubasambilisha pali Shikulu Yesu Kristu ukwabula umwenso nangu panono, kabili ukwabula no wa kumulesha.” (Imil. 28:30, 31) Ili lyashi litukoselesha ukuba ne cileela, icitetekelo, no kuba abacincila!

20, 21. Landeniko pali bamo abanonkelemo mu kushimikila kwa kwa Paulo ilyo aali mu Roma.

²⁰ Pa bantu Paulo apokelele pali na Onesimu, umusha uwafumine ku Kolose uko abutwike shikulu wakwe. Paulo aafwile Onesimu ukuba Umwina Kristu, kabili Paulo atile Onesimu asangwike ‘munyina uwa cishinka kabili uwatemwikwa.’ Na kuba, Paulo amulondolwele ukuti aishileba ‘umwana wakwe, uo afyele.’ (Kol. 4:9; File. 10-12) Onesimu afwile alikoseleshe sana Paulo! a

²¹ Kwali na bambi abanonkelemo mu fisuma ifyo Paulo alecita. Alembele ku bena Filipi ukuti: “Ifyancitikiile fyalilundulula imbila nsuma ukucila ukuicilikila, ica kuti nacishibikwa kuli bonse ukuti ndi mu cifungo pa mulandu wa kutetekela Kristu, nacishibikwa ku balinshi bonse aba kwa Kateka na ku bashala bonse; kabili aba bwananyina abengi mu mulimo wa kwa Shikulu, pa kuicetekela pa mulandu wa kuti ndi mu cifungo, nabacilapo ukukosa ukulanda icebo ca kwa Lesa ukwabula umwenso.”—Fil. 1:12-14.

22. Bushe Paulo abomfeshe shani inshita ilyo aali mu cifungo mu Roma?

²² Paulo alibomfeshe bwino inshita ilyo aali mu cifungo mu Roma. E mo alembeele amakalata ayacindama nga nshi ayaba mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki pali ino nshita. b Muli kalata alembeele abena Efese, Paulo alandile pa fya bulwi ifya bena Roma pa kulangilila ifyo ifya bulwi fya kwa Lesa fyaba. (Efes. 6:11-17) Nalimo atontonkenye pa fya bulwi ilyo alelolekesha umushilika uwalemulonda. (Imil. 28:16) Cinshi twingasambililako? Nga tulelolesha ifintu uko tuli, kuti twasanga ifilangililo ifisuma ifyo twingalandapo.

23, 24. Bushe Abena Kristu abengi muno nshiku bapashanya shani Paulo ilyo babakaka ukwabula umulandu?

²³ Ibuuku lya Imilimo talyalanda inshita Paulo afumine mu cifungo, lelo ilyo afumine mu cifungo ninshi balimukakapo imyaka ine, ibili mu Kaisarea na ibili mu Roma. c (Imil. 23:35; 24:27) Na lyo line muli iyi myaka alitwalilile ukuba ne nsansa, no kubomba umulimo wa kwa Lesa na maka yakwe yonse. Na babomfi ba kwa Yehova muno nshiku, nangu babakakila pa mulandu fye wa citetekelo cabo, balatwalilila ukuba ne nsansa kabili tabaleka ukushimikila.  Tontonkanyeni pali Adolfo, uwakakilwe mu Spain ilyo akeene ukucitako fimo pa kuti asungilile Ubwina Kristu bwakwe. Umulashi umo amwebele ati: “Watupapusha nga nshi, tulakucusha sana muno mu cifungo, nomba nga twakucusha sana, e lyo umwentula nga nshi no kulanda amashiwi ayasuma.”

²⁴ Mu kuya kwa nshita, Adolfo balimucetekele ica kuti tabaleisalako ku muputule wakwe mu cifungo. Abashilika balemutandalila no kumwipusha amepusho pali Baibolo. Umushilika umo aleya na mu muputule wa kwa Adolfo mu kubelenga Baibolo, e lyo Adolfo e walecebaceba ukumona nga kulepita abashilika bambi. Kanshi cali kwati umufungwa e walelonda umushilika! Shi ica kumwenako ica aba baNte ba cishinka ciletucincisha ‘ukucilapo ukukosa ukulanda icebo ca kwa Lesa ukwabula umwenso,’ nangu ifintu fyafye shani.

25, 26. Busesemo nshi ubwa kupapusha ubo Paulo amwene bwafikilishiwa mu myaka fye mupepi na 30, kabili ifyafikilishiwe fyapalana shani ne ficitika muno nshiku?

²⁵ Nga fintu twamona, ibuuku lya Imilimo lyalisondwelela bwino sana. Lyalanda pa mutumwa wa kwa Kristu uo bakakile lelo ‘uwaleshimikila ubufumu bwa kwa Lesa’ kuli bonse abaleisa mu kumutandalila! Mu cipandwa ca kubalilapo, twabelengele umulimo Yesu apeele abasambi bakwe ilyo atile: “Mukapokelela amaka ilyo umupashi wa mushilo ukesa pali imwe, kabili mukaba inte shandi mu Yerusalemu na mu Yudea monse na mu Samaria, na ku mpela ya pano isonde.” (Imil. 1:8) Nomba, ilyo papitile imyaka mupepi na 30, ubukombe pa lwa Bufumu bwa kwa Lesa ninshi ‘bwalibilwa ku cibumbwa conse ica mwi samba lya muulu.’ d (Kol. 1:23) Nga fintu twamona, umupashi wa kwa Lesa walikwata sana amaka!—Seka. 4:6.

²⁶ Muno nshiku, umupashi umo wine walyafwa bamunyina ba kwa Kristu abashalapo, na babomfi banabo, “impaanga shimbi” ukutwalilila ‘ukulabila sana imbila nsuma’ pa Bufumu bwa kwa Lesa mu fyalo ukucila pali 230! (Yoh. 10:16; Imil. 20:24) Bushe mulabombako uyu mulimo apapela amaka yenu?