ICIPANDWA 23
“Kutikeni ku fyo Nalamweba Ukuti ine Nshili no Mulandu”
Paulo ashimikila abantu abakalipe e lyo ne cilye ca Sanhedrini
Ili lyashi lifumine pa Imilimo 21:18–23:10
1, 2. Finshi umutumwa Paulo aile mu kucita ku Yerusalemu, kabili mafya nshi aali no kukwata?
PAULO nabwela na kabili mu Yerusalemu! Alepita na mu tumisebo twa mu musumba umupita sana abantu. Umusumba wa Yerusalemu wali uwacindama kabili uwaibela pantu e mwalecitikila ifintu ifingi ifyakumine abantu ba kwa Lesa. Abengi abekala muli uyu musumba balomfwa icilumba pa fyo wacindeme kale. Paulo naishiba ukuti Abena Kristu abengi mu Yerusalemu balebika sana amano ku fyo umusumba wacindeme, e co balefililwa ukwaluka nangu ca kutila inshila Yehova aleumfwaninamo na bantu bakwe yalyalwike. Nangu ca kutila ilyo Paulo ali mu Efese apangile ukuya ku Yerusalemu pa kuti aye afwilishe bamo abali mu kukabila, lelo amwene no kuti aba bwananyina balekabila ukwishiba ukuti nomba Yehova talefwaya abantu bakwe ukulakonka Amafunde ya kwa Mose. (Imil. 19:21) Kwena naishiba ukuti bakamusansa, lelo alefwaya fye ukucita ifyo apangile.
2 Mafya nshi Paulo aali no kukwata mu Yerusalemu? Ubwafya bumo bwali no kufuma ku basambi ba kwa Kristu, pantu bamo balikalifiwe pa fyo baumfwile pali Paulo. Lelo ubwafya ubukalamba bwali no kufuma ku balwani ba kwa Kristu. Baali no kubepesha Paulo ubufi, no kumupuma e lyo no kufwaya fye ukumwipaya. Ifi fintu fyabipa fyali no kulenga Paulo ukuisosela ukuti tali na mulandu. Ifyo Paulo aali uwaicefya, uwashipa, e lyo ne citetekelo akwete ilyo aya mafya yalemucitikila kuti fyakosha Abena Kristu muno nshiku. Natumone ifyo bengakoseleshiwa.
“Batendeke Ukucindika Lesa” (Imil. 21:18-20a)
3-5. (a) Kulongana nshi uko Paulo asangilweko mu Yerusalemu, kabili finshi balandilepo? (b) Finshi twingasambilila ku fyo Paulo alandile na baeluda ilyo balongene mu Yerusalemu?
3 Ilyo bafikile fye mu Yerusalemu, ubwakonkelepo Paulo na bo aali na bo, baile mu kumona bakangalila ba cilonganino. Tapaba umutumwa nangu umo uo balumbula muli ili lyashi; nalimo pali iyi nshita ninshi bonse baliya mu kubombela ku fyalo fimbi. Lelo, Yakobo munyina wa kwa Yesu ena aali acili mu Yerusalemu. (Gal. 2:9) Cimoneka kwati Yakobo e wali ceyamani ilyo Paulo “na bakalamba bonse” balongene.—Imil. 21:18.
4 Paulo aliposeshe abakalamba, “alabalondolwela [na] fyonse ifyo Lesa acitile mu bena fyalo ukupitila mu mulimo wakwe.” (Imil. 21:19) Ala aba bwananyina bafwile balyumfwile bwino sana. Na ifwe muno nshiku tulomfwa bwino sana nga twaumfwa ifyo umulimo ule-enda bwino mu fyalo fimbi.—Amapi. 25:25.
5 Nalimo ilyo Paulo alebalondolwela ifyo cali, alilandile na pa misangulo iyo aletele ukufuma ku Bulaya. Abalekutika ku fyo Paulo aleshimika bafwile balyumfwile bwino sana pa fyo bamunyinabo mu fyalo fimbi bababikileko amano. Kanshi pa kumfwa ifyo Paulo abashimikile, Baibolo itila: “[Abakalamba] batendeke ukucindika Lesa”! (Imil. 21:20a) E fyo na muno nshiku bamunyinefwe bomfwa ilyo bamunyinabo babafwa no kubakoselesha ilyo balecula ku finkunka nelyo ku malwele.
Abengi Bacili “Balipimpa mu Kukonka Amafunde” (Imil. 21:20b, 21)
6. Bwafya nshi ubo Paulo bamweba?
6 Baeluda nomba baebele Paulo ukuti ku Yudea kwali ubwafya pa mulandu wa malyashi ayo baumfwile pali ena. Batile: “We munyinefwe, mona, abantu abengi nga nshi pa baYuda balitetekela; kabili bonse balipimpa mu kukonka amafunde. Lelo balyumfwa ukuti walesambilisha abaYuda bonse abali mu bena fyalo ukusangukila Mose, pa kubeba ukuti belasembulula abana babo nangu ukukonka intambi ishacindikwa.” a—Imil. 21:20b, 21.
7, 8. (a) Finshi Abena Kristu abengi mu Yudea bashaishibe bwino? (b) Mulandu nshi twingalandila ukuti ifyo Abena Kristu abaYuda bamo baletontonkanya tabwali busangu?
7 Cinshi calengele ukuti Abena Kristu abengi batwalilile ukulakonka Amafunde ya kwa Mose, nangu ca kuti apo aya mafunde yapwilile palipitile ne myaka ukucila 20? (Kol. 2:14) Mu 49 C.E. ilyo abatumwa na bakalamba bakumene mu Yerusalemu balitumine kalata ku filonganino no kulondolola ukuti abena fyalo abasangwike Abena Kristu tabalingile ukusembululwa kabili tabalingile ukulakonka Amafunde ya kwa Mose. (Imil. 15:23-29) Lelo ilya kalata tayalandile pa baYuda abasangwike Abena Kristu, kabili abengi tabaishibe no kuti Amafunde ya kwa Mose yalileka ukubomba.
8 Bushe filya aba baYuda balubile, calolele mu kuti tabalingile ukuba Abena Kristu? Iyo. Tacali kwati kale balepepa imilungu imbi iya basenshi e lyo nomba batwalilila fye ukulacita ifyo balecita muli iyo mipepele ya cisenshi. Ifunde ilyo aba baYuda bacindamike sana, uwabapeele ni Yehova. Muli ili funde tamwali ifya buSatana kabili talyabipile. Lelo Ifunde ilyo balekonka lyali lya cipangano ca kale, nomba Abena Kristu bena bali mu cipangano cipya. Ukupepa kwasanguluka kwalilekele ukukonka icipangano ce Funde. AbaYuda abasangwike Abena Kristu abali abapimpa mu kulakonka Ifunde tabaishibe ukuti nomba balingile ukuleka ukulalikonka kabili baletwishika ne cilonganino ca Bena Kristu. Balingile ukwalula ifyo baletontonkanya pa kuti balekonka ifyo Lesa nomba alefwaya. b—Yer. 31:31-34; Luka 22:20.
“Ifyo Baumfwile . . . te fya Cine” (Imil. 21:22-26)
9. Finshi Paulo asambilishe pa Mafunde ya kwa Mose?
9 Inge lyashi ilyasalangene ilya kuti Paulo alesambilisha abaYuda abasalanganine mu bena fyalo ukuti “belasembulula abana babo nangu ukukonka intambi ishacindikwa,” bushe lyali lya cine? Paulo aali mutumwa ku Bena fyalo, kabili alibalondolwelele bwino bwino ukuti tabalingile ukulakonka Amafunde. Alilondolwele no kuti abalepatikisha Abena fyalo ukuti bafwile fye ukusembululwa pa kuti bakonke Amafunde ya kwa Mose balilubile. (Gal. 5:1-7) Paulo abilile imbila nsuma na ku baYuda abaleikala mu misumba iyo atandalile. Afwile alelondolwela abalefwaya ukumfwa ukuti imfwa ya kwa Yesu yalifumishepo Ifunde kabili umuntu pa kuti abe uwalungama alingile ukukwata icitetekelo, te kulakonka Amafunde ya kwa Mose iyo.—Rom. 2:28, 29; 3:21-26.
10. Finshi Paulo acitile pa kulangilila ukuti alelangulukilako abantu pe Funde no kusembululwa?
10 Lelo, Paulo tauminine fye pa kuti bonse belakonka intambi shonse isha baYuda, abashalefwaya ukulabomba pa bushiku bwe Sabata nelyo abashalelya ifya kulya fimo fimo, talebapatikisha iyo. (Rom. 14:1-6) Kabili, tabikileko ifunde lya kukaanya nangu ukusuminisha ukusembululwa. Na kuba Paulo alisembulwile Timote pantu talefwaya abaYuda ukukaana Timote pa mulandu wa kutila bawishi bali baGriki. (Imil. 16:3) Umuntu umwine ali no kuisalila nampo nga ali no kusembululwa nelyo iyo. Paulo aebele abena Galatia ati: “Ukusembululwa takwafwa kantu nangu kukanasembululwa, kano icitetekelo icibombela mu kutemwa.” (Gal. 5:6) Nomba umuntu nga asembululwa pa kuti alekonka Ifunde nelyo pa kuti cilemoneka kwati pa kucita ukufwaya kwa kwa Yehova umuntu alingile ukusembululwa, ninshi uwa musango uyo takwete icitetekelo.
11. Finshi baeluda baebele Paulo ukucita, kabili nalimo alingile ukucita shani pa kuti akonke ifyo bamwebele? (Moneni utulembo utuli pe samba.)
11 E ico, nangu ca kuti ifyo abaYuda baumfwile pali Paulo tafyali fya cine, na lyo line bali bacili abakalifiwa. E calengele ukuti abakalamba bebe Paulo ifyakonkapo: “Natukwata abaume bane abalaya icilayo kuli Lesa. Ubabuule muyesangululwa pamo na bo ukulingana no lutambi, ubalipilileko no kubalipilila pa kuti bababeye umushishi. E lyo bonse bakeshiba ukuti ifyo baumfwile pali iwe te fya cine, lelo ukuti ifyo ucita tafyapusanako, na iwe wine ulakonka amafunde.” c—Imil. 21:23, 24.
12. Bushe Paulo alangilile shani ukuti tauminine fye pa fyo alefwaya kabili ali uwa cumfwila ku fyo baeluda mu Yerusalemu bamwebele?
12 Paulo afwaya, nga alikeene ukucita ifyo bamwebele no kubeba ukuti ubwafya bwalipo te bufi ubo balemubepesha, baYuda e baali no bwafya pantu balefwaya sana ukulakonka Amafunde ya kwa Mose. Lelo alicitile ifyo bamwebele, kulila fye tafyapusene ne fyo Yehova alefwaya. Inshita imo ku numa, alembele ukuti: “Ku bakonka amafunde naishileba ngo ukonka amafunde, ukuti nonke abakonka amafunde, nelyo nshikonka amafunde ne mwine.” (1 Kor. 9:20) Paulo alikonkele ifyo baeluda mu Yerusalemu balefwaya ukuti acite pa kuti engaba “ngo ukonka amafunde.” Kanshi alitulangilile ifyo tulingile ukulaumfwila baeluda, tatulingile ukuminina fye pa fyo tulefwaya.—Heb. 13:17.
Nangu ca kuti tapali amashinte ya mafunde ayali no kutobeka, Paulo alicitile ifyo bamwebele. Bushe na imwe e fyo mucita?
“Talingile Ukuba uwa Mweo!” (Imil. 21:27–22:30)
13. (a) Cinshi calengele ukuti abaYuda bamo balete icimfulunganya mwi tempele? (b) Bushe Paulo bamupuswishe shani?
13 Pe tempele pena ifintu tafyaendele bwino. Ilyo inshiku shalepwa isha kufikilisha icilayo, abaYuda abafumine ku Asia balimwene Paulo, kabili bamubepeshe ubufi bwa kuti aleingisha Abena fyalo mwi tempele, awe kwaimine icimfulunganya. Umukalamba wa bashilika umwina Roma akanaisa bwangu, Paulo nga balimupumine imfwila. Lelo umukalamba wa bashilika umwina Roma alimwikete, amubika na mu cifungo. Paulo ali no kwikala mu cifungo ukucila pa myaka 4. Kwena Paulo ali acili mu bwafya. Ilyo umukalamba wa bashilika aipwishe abaYuda ico balesanshila Paulo, balandile imilandu iyalekanalekana. E ico, pa mulandu wa cimfulunganya umukalamba wa bashilika alifililwe ukwishiba icishinka. Calyafishe sana ica kuti basukile bafumyapo Paulo no kumutwala kumbi. Ilyo Paulo na bashilika abena Roma bali mu kwingila mu nkambi ya bashilika, Paulo alombele umukalamba wa bashilika ati: “Ndemupapaata, nsuminisheni ukulanda ku bantu.” (Imil. 21:39) Umukalamba wa bashilika na o takeene, kabili Paulo alandile ku bantu ukwabula umwenso.
14, 15. (a) Finshi Paulo alondolwelele abaYuda? (b) Finshi umukalamba wa bashilika umwina Roma acitile pa kuti eshibe ico abaYuda bakalipile?
14 Paulo abalilepo ukulanda ati: “Kutikeni ku fyo nalamweba ukuti ine nshili no mulandu.” (Imil. 22:1) Paulo alandile kwi bumba mu lulimi lwa ciHebere, e calengele no kuti ibumba litalale tondolo. Alilondolwele ukwabula no kupita mu mbali icalengele ukuti abe umusambi wa kwa Kristu. Paulo alilondolwele ifishinka ifyo abaYuda nga balefwaya, nga bailefwailisha. Uwasambilishe Paulo aali ni Gamaliele uwali uwalumbuka. Paulo alicushishepo na basambi ba kwa Kristu, kabili bamo abalipo balishibe ukuti alecusha abantu ba kwa Lesa. Lelo ilyo aaleya ku Damaseke, alimwene icimonwa ca kwa Kristu uwabushiwe ku bafwa, kabili alandile nankwe. Abali pamo na Paulo balimwene ulubuuto kabili balyumfwile ne shiwi, lelo tabaumfwile bwino bwino ifyo alelanda. (Imil. 9:7; 22:9) Ilyo cali ifi, abali na Paulo, balimutungulwile mu Damaseke, pantu nomba alipofwile pa numa ya kumona icimonwa. Basangile Anania, uo abaYuda ba kuli iyi ncende baishibe, kabili aposeshe Paulo mu cipesha mano, atendeka no kumona na kabili.
15 Paulo akonkeshepo ukushimika ati ilyo abwelele ku Yerusalemu, Yesu alimoneke kuli ena mwi tempele. Ilyo alandile fye ifi, abaYuda balifulilwe icibi, balabilikisha no kuti: “Ipayeni umuntu wa musango yu, pantu talingile ukuba uwa mweo!” (Imil. 22:22) Pa kuti Paulo bemwipaya, umukalamba wa bashilika amutwele mu nkambi ya bashilika. Apo umukalamba wa bashilika alefwaya sana ukwishiba icalengele ukuti abaYuda bakalipe, aebele Paulo ukuti bali no kumuuma ifikoti pa kuti asaale. Lelo, Paulo, abalondolwelele ukuti mwina Roma kabili alikwete insambu shaba mu mafunde ya bena Roma. Bakapepa ba kwa Yehova aba muno nshiku na bo balashukila amafunde ya calo pa kuti bengatwalilila ukulapepa Lesa. (Moneni akabokoshi akaleti “ Ifyo Caleba pa Kusanguka Umwina Roma” na kaleti “ Imilandu iyo Inte sha kwa Yehova Balwisha Muno Nshiku.”) Pa kumfwa ukuti Paulo mwina Roma, umukalamba wa bashilika aishiba no kwishiba ukuti alingile ukufwayako inshila imbi iyalalenga ukuti Paulo alande ico abaYuda bamupatiile. Ubwakonkelepo, aletele Paulo mu cilye cikalamba ica baYuda ica Sanhedrini, ico balongenye fye mu kampampa pa kuti balande pali uyu mulandu.
“Ine Ndi MuFarise” (Imil. 23:1-10)
16, 17. (a) Londololeni ifyacitike ilyo Paulo alandile mu cilye ca Sanhedrini. (b) Ilyo bamuumine, Paulo alangishe shani ukuicefya?
16 Pa kutampa ukulanda ku cilye ca Sanhedrini ukuti tali na mulandu, Paulo atile: “Mwe baume, bamunyinane, ukufika kuli buno bushiku ine naba na kampingu umusuma nga nshi kuli Lesa.” (Imil. 23:1) Talandile ne fingi. Baibolo itila: “Awe shimapepo mukalamba Anania aebele abaiminine mupepi ukumuuma pa kanwa.” (Imil. 23:2) Ala balimusaalwile icine cine! Camoneke fye apabuuta tuutu ukuti bamufyengele fye pantu ilyo Paulo talalanda no kulanda bamupingwile ukuti wa bufi! E mulandu wine Paulo alandiile ukuti: “Lesa alakuuma, we cibumba cashingulwako impemba we. Ulempingula ukulingana na mafunde lelo kabili ulepula mu mafunde yene aya, pa kweba aba ukuti bangume.”—Imil. 23:3.
17 Bamo abaiminine mupepi tabapapile pa fyo Paulo bamuumine, lelo calibapeseshe amano pa fyo ayaswike! E ico batile: “Bushe uletuka shimapepo mukalamba uwa kwa Lesa?” Pa kubasuka, Paulo abasambilishe ukuicefya no kubalangilila ukuti alicindike Amafunde. Ayaswike ati: “Bamunyinane, nshacishiba ukuti ni shimapepo mukalamba. Pantu calilembwa ukuti, ‘Wilapontela intungulushi ya bantu bobe.’” d (Imil. 23:4, 5; Ukufu. 22:28) Apo pene Paulo alyalwile ne nshila ya kulandilamo. Apo alimwene ukuti abatekele icilye ca Sanhedrini baFarise na baSaduke, alandile ati: “Mwe baume, bamunyinane, ine ndi muFarise, umwana wa baFarise. Pe subilo lya kubuuka kwa bafwa e po balempingwila.”—Imil. 23:6.
Tulingile ukulafwaya ilyashi abapepa kumbi bengatemwa pa kuti tubashimikile nga fintu Paulo alecita
18. Mulandu nshi Paulo alandile ukuti ali muFarise, kabili bushe na ifwe kuti twamupashanya shani pa kulanshanya na bantu?
18 Mulandu nshi Paulo alandiile ukuti ali muFarise? Mulandu wa kuti aali “mwana wa baFarise” abali mwi bumba lya mapepo ilya baFarise. Kanshi abengi kuti bamumona ukuti muFarise. e Nomba mulandu nshi Paulo alandiile ukuti na o alisumine mu kubuuka nga baFarise? Bamo batila abaFarise basumine ukuti umweo wa muntu tawalefwa no kuti imyeo ya balungama ikabwelela mu mibili ya bantu na kabili. Ifi te fyo Paulo ena asumine. Asumine mu kubuuka uko Yesu alesambilishapo abantu. (Yoh. 5:25-29) Na lyo line, Paulo alisumine mu fyo abaFarise basumine ukuti umuntu nga afwa kuti aisaba umumi na kabili, lelo tasumine ifyo abaSaduke basumine, ukuti takwaba ukubuuka. Na ifwe e fyo twingacita nga tulelanshanya na baKatolika nelyo bambi ababa mu macalici yafuma mu Katolika. Kuti twabeba ukuti na ifwe twalisumina muli Lesa. Kwena bena, basumina ukuti muli Lesa umo mwaba abene batatu, lelo ifwe twasumina muli Lesa uwaba mu Baibolo. Lelo bonse, twaishiba ukuti Lesa ena e ko aba.
19. Cinshi calengele ukuti icilye ca Sanhedrini cipaatukane?
19 Ifyo Paulo alandile fyalengele icilye ca Sanhedrini ukupaatukana. Baibolo itila: “Kwabukile icongo icikalamba, na bakalemba bamo aba mu kabungwe ka baFarise baliimine, balalanda bukali bukali, abati: ‘Tatusangile icibi muli uyu muntu; lelo nga ca kutila mupashi atemwa ni malaika e walandile kuli ena,—.’” (Imil. 23:9) Ukulanda ukuti malaika alandile na Paulo cintu ico abaSaduke bashali na kumfwa, pantu tabasumiine muli bamalaika! (Moneni akabokoshi akaleti “ Abasaduke na BaFarise.”) Icimfulunganya calikulile ica kuti umukalamba wa bashilika umwina Roma na kabili apokolweleko umutumwa Paulo. (Imil. 23:10) Lelo nangu cali ifi, Paulo aali acili mu bwafya. Cinshi cili no kucitikila umutumwa Paulo nomba? Tuli no kumfwilapo na fimbi mu cipandwa cikonkelepo.
a Apo abaYuda abali Abena Kristu bali abengi sana kanshi kufwile kwali ifilonganino ifingi ifyalelonganina mu mayanda.
b Ilyo papitile fye imyaka iinono, umutumwa Paulo alilembele kalata ku baHebere, umo alondolwele bwino bwino ifyo icipangano cipya cacilile icipangano ca kale. Muli ilya kalata, alilangilile bwino bwino ukuti icipangano cipya, capyene pa cipangano ca kale. Paulo alishinine abaYuda abasangwike Abena Kristu ica kuti baishiba ne fyo bengalondolwela abaYuda banabo abauminine fye pa kulakonka Amafunde ya kwa Mose, e lyo kabili ifyo alondolwele fyakoseshe icitetekelo ca Bena Kristu bamo abacililemo ukubika amano ku Mafunde ya kwa Mose.—Heb. 8:7-13.
c Abasambilila sana ifya mu Baibolo batila nalimo aba baume balaile icilayo ca buNasiri. (Impe. 6:1-21) Kwena pali iyi nshita, Amafunde ya kwa Mose ayo balekonka pa kulaya icilayo ca musango yo, ninshi yalileka ukubomba. Na lyo line, Paulo afwile atontonkenye ukuti te cilubo ukufikilisha icilayo ico aba baume balaile kuli Yehova. E ico, taali na kulufyanya nga abalipilila fyonse ifyalefwaikwa no kuya na bo. Tatwaishiba umulapo uo aba baume balaile, lelo nga kutuula ilambo lya nama (nga filya abaNasiri balecita), Paulo nga tasumine pantu alishibe ukuti ilambo lya musango uyo talyali no kubasangulula ku membu. Ilambo lyafikapo ilya kwa Kristu lyalengele amalambo ya musango uyu ukukanakwata amaka ya kufuta imilandu. Kwena tatwaishiba ifyo Paulo acitile, lelo natwishiba ukuti afwile tacitile icili conse ico kampingu yakwe ishali no kumusuminisha ukucita.
d Bamo batila Paulo talemwenekesha e calengele ukuti eishiba ukuti ni shimapepo mukalamba aleeba. Nalimo palikokwele sana apo afumiine mu Yerusalemu ica kuti taishibe no wali shimapepo mukalamba pali ilya nshita. Nangu limbi Paulo tamwene fye uwaebele abantu ukuti bamuume pantu kwali abantu sana.
e Mu 49 C.E., ilyo abatumwa na bakalamba balelanshanya pa lyashi lya Bena fyalo nga kuti balakonka Amafunde ya kwa Mose nelyo iyo, Abena Kristu bamo abaalipo ilyo balelanshanya, kale baali “ba mwi bumba lya mapepo ilya baFarise abatetekela.” (Imil. 15:5) Cimoneka kwati balya bantu abasumine bali bacili balebetila kwi shina lya kale ilya buFarise.
