1-3. (a) Bupe nshi ubo Yehova atupeela, kabili kuti twabubomfya shani bubi bubi? (b) Pa kuti twikalilile mu kutemwa kwa kwa Lesa, tulingile ukubomfya shani ica bupe ca kulanda?

TUTILE mwapeela umunenu ica bupe, e lyo mwaumfwa ukuti talecisunga bwino, kuti mwaumfwa shani? Limbi ni ncinga mwamupeele, nomba mwaumfwa ukuti tayensha bwino, alapunkilako na bantu. Kwena kuti mwakalipa nga mwaumfwa ukuti e fyo abomfya incinga.

² Amaka twakwata aya kulanda amashiwi ayomfwika bupe ubo Yehova, Kapeela wa “ca bupe conse icisuma no bupe bonse ubwapwililika” atupeela. (Yakobo 1:17) Ubu bupe e bwalenga fwe bantu tupusaneko ne nama, kabili e bwalenga tulelanda na bantu bambi ifyo tuletontonkanya ne fyo tuleyumfwa. Nomba filya fine uo mwingapeela incinga engaibomfya bubi bubi, e fyo ne ca bupe ca kulanda twingacibomfya bubi bubi nga tatucenjele. Ala Yehova tatemwa nga tule-eba abantu amashiwi ayabi kabili ayengabakalifya!

³ Pa kuti twikalilile mu kutemwa kwa kwa Lesa, tulingile ukubomfya bwino ici ica bupe ukulingana ne fyo Uwatupeele afwaya. Yehova alilondolola bwino bwino imilandile iyo atemwa. Icebo cakwe citila: “Mwileka amashiwi yabola yafume mu kanwa kenu, kano amashiwi ayasuma aya kukuula ukulingana no kukabila, pa kuti yengakuula abaleumfwa.”  (Abena Efese 4:29) Lekeni tulande ico tulingile ukubikila amano ku fyo tulanda, ku milandile iyo tufwile ukupata, na ku fyo twingacita pa kuti tulelanda amashiwi “ayasuma aya kukuula.”

4, 5. Bushe Baibolo ilondolola shani amaka yaba mu mashiwi tulanda?

⁴ Umulandu umo uukalamba uo tulingile ukubikila amano ku milandile yesu wa kuti amashiwi ayo tulanda yalikwata amaka. Amapinda 15:4 yatila: “Ululimi ulwatekanya muti wa mweo, nomba ulwa bufi lukalifya umutima.” Filya fine amenshi yalenga umuti uo balimba wabukuluka, e fyo caba na ku mashiwi ayasuma, yalakoselesha abaleyomfwa. Nomba, amashiwi ayabipa kuti yakalifya bambi kabili te kuti yabakuule nakalya. Kanshi amashiwi ayo tulanda kuti yakalifya bambi nangu kuti yabasansamusha.—Amapinda 18:21.

⁵ Ipinda na limbi ililondolola amaka ayaba mu mashiwi ayo tulanda, litila: “Umuntu uulanda ukwabula ukutontonkanya aba kwati lupanga ululasaula.” (Amapinda 12:18) Amashiwi ayalandwa mu kwangufyanya kabili ukwabula ukutontonkanyapo kuti yakalifya bambi kabili kuti yalenga  na bucibusa bwapwa. Bushe mwalyumfwapo ububi pa mashiwi ayo bambi bamwebele? Ipinda limo line lilalanda na pa mashiwi ayasuma sana aya kukoselesha, litila: “Ululimi lwa ba mano lulaposha.” Amashiwi ayasuma ayo umuntu uwakwata amano ya kwa Lesa alanda, kuti yasansamusha uukalipe kabili kuti yalenga na bucibusa bwabapo na kabili. Bushe kuti mwaibukisha ilyo mwasansamwike pa mulandu wa mashiwi ayasuma ayo bambi balandile? (Belengeni Amapinda 16:24.) Nga twaishiba ukuti amashiwi tulanda yalikwata amaka, tukalalanda ifintu ifya kukoselesha abanensu ukucila ifya kubakalifya.

6. Mulandu nshi cayafisha nga nshi ukulama ululimi lwesu?

⁶ Nangu twingesha shani ukuilama, te lyonse twingalama ululimi lwesu. Kanshi kuti cawama ukulanda pa mulandu walenga bubili uo tulingile ukubikila amano ku fyo tulanda, no yu mulandu wa kuti ulubembu no kukanapwililika e filenga twilabomfya bwino ululimi lwesu. Ifyo tulanda fifuma mu mitima yesu, kabili “umutima wa muntu walola fye ku bubi.” (Ukutendeka 8:21; Luka 6:45) Kanshi ukulama ululimi lwesu ni ncito icine cine. (Belengeni Yakobo 3:2-4.) Nangu ca kutila te kuti tufikepo bwino bwino ukulama ululimi lwesu, kuti twaesha na maka ukuwamyako imilandile yesu. Tulingile ukulwisha ulubembu ululenga twilabomfya bwino ululimi nga filya ficita umuntu uuleya aleowa ukulefuma umukuku.

7, 8. Finshi Yehova engacita nga ca kuti imilandile yesu taili bwino?

⁷ Umulandu walenga butatu uo tulingile ukubikila amano ku fyo tulanda wa kuti tukalubulwilapo kuli Yehova pa mashiwi ayo tulanda. Imilandile yesu ilakuma bucibusa bwesu na bantu banensu kabili ilakuma na bucibusa bwesu na Yehova. Pali Yakobo 1:26 patila: “Umuntu nga aimona kwati ni kapepa wine wine nomba talama ululimi lwakwe, lelo atwalilila ukubepa umutima wakwe, ninshi imipepele ya uyo muntu ya fye.” Nge fyo twasambilile mu cipandwa  icafumineko, imilandile yesu yalyampana sana no kupepa kwesu. Nga ca kuti tatulama ululimi lwesu, tulanda fye amashiwi yabipa aya kukalifya abantu, ninshi bukapepa bwesu bwa fye kuli Lesa. Kanshi tulingile ukulabika amano ku milandile yesu.—Yakobo 3:8-10.

⁸ Twamona kanshi ukuti kwaliba imilandu iyacindama iyo tulingile ukubikila amano ku fyo tulanda pa kuti tatulebomfya bubi bubi ubu bupe. Ilyo tushilalanda pa milandile iisuma kabili iikoselesha, lekeni tulande pa milandile iyo Umwina Kristu wa cine afwile ukusengauka.

9, 10. (a) Milandile nshi iyaseeka muno nshiku? (b) Mulandu nshi tulingile ukupatila imilandile yabipa? (Moneni na futunoti.)

⁹ Imilandile yabipa. Ukutukana insele, imiponto, ne milandile imbi iyabipa fyaliseeka muno nshiku. Abantu abengi balitemwa ukulanda amashiwi ya miponto nga ca kuti balefwaya ukukomaila pa cishinka cimo nangu nga ca kuti tabakwete ishiwi limbi ilya kulanda. Abangala ifyangalo fya kusekesha ilingi line balanda pa fya kulaalana na mashiwi ya nsele pa kuti basekeshe abantu. Imilandile yabipa te mulandu wa kutwalako amasange. Nalimo imyaka 2,000 iyapitapo, Lesa aebele umutumwa Paulo ukufunda Abena Kristu abaali mu cilonganino ca ku Kolose ukuti tabaalingile ukulalanda “ilyashi lya nsoni.” (Abena Kolose 3:8) Paulo aebele abaali mu cilonganino ca ku Efese ukuti “imipuulwe yabipa” yaba pa fintu ifyo Abena Kristu ba cine bashifwile no ‘kwesha ukulafilumbula apo’ bali.—Abena Efese 5:3, 4.

¹⁰ Imilandile yabipa ilakalifya Yehova. Na kabili ilakalifya na bamutemwa. Kanshi, ukutemwa uko twatemwa Yehova e kulenga tulepata imilandile yabipa. Ilyo Paulo alelanda pa “micitile ya muntu umubembu,” alibikilepo no “kukowela,” umwaba ne milandile yabipa. (Abena Galatia 5:19-21) Ukuba ne milandile yabipa mulandu uukalamba sana. Umuntu nga atwalilila fye ukuba ne milandile yabipa, iyabula  umucinshi, kabili iyakowela nangu ca kuti balimufundapo pa miku iingi kuti atamfiwa mu cilonganino. *

11, 12. (a) Bushe ukucita umulomo kwalola mwi, kabili ni lilali cingabipa ukulanda pa bantu bambi? (b) Mulandu nshi abapepa Yehova balingile ukupatila ulwambo?

¹¹ Umulomo no lwambo. Umulomo kulanda pa bantu bambi ne fyo bacita ukwabula ukukwata ifishinka bwino bwino. Bushe calibipa ukulanda pa bantu bambi? Tacabipa ukulanda ifintu ifisuma pa bantu bambi, tutile tulelanda pa wabatishiwe nomba line nelyo pa bantu abo tulemona ukuti balefwaikwa ukubakoselesha. Abena Kristu ba kubalilapo balitemenwe ukwishiba ifyo abanabo baali kabili balelanda ifintu ifisuma pali bakapepa banabo. (Abena Efese 6:21, 22; Abena Kolose 4:8, 9) Lelo, nga ca kuti ilyo tulelanda pa bantu bambi tulebikamo no bufi nangu twatampa ukusokolola inkaama sha bantu bambi ninshi nomba twatendeka ulwambo. Kuti cabipa sana nga ca kuti twatendeka ulwambo, pantu takwaba ulwambo ulusuma nakalya. Ulwambo “kulanda ilyashi lya bufi ilya kufwaya ukuseebanya umuntu umbi no kufwaya ukumonawila ishina.” Ica kumwenako, abaFarise balelanda ilyashi lya bufi pali Yesu pa kuti abantu bamusuule. (Mateo 9:32-34; 12:22-24) Ilingi line ulwambo lulaleta ulubuli.—Amapinda 26:20.

¹² Yehova tasuulako fye ku bantu ababomfya ubupe bwa kulanda ubo abapeela ku kuseebanya bambi nangu ku kuleta amalekano. Alipata ‘abatandanya ulubuli pa kati ka ba bwananyina.’ (Amapinda 6:16-19) Ishiwi lya ciGriki ilya kuti di·aʹbo·los lipilibula ukuti “uwa lwambo” kabili e lyo  babomfya na kuli Satana. Ni “Kaseebanya,” uubepesha Lesa ubufi ubwabipisha. (Ukusokolola 12:9, 10) Kanshi tufwile ukupata imilandile iingalenga twaba kwati ni Kaseebanya. Mu cilonganino tamulingile mwaba ulwambo ululenga abantu bakwata imicitile ya bantu ababembu pamo nga “ulubuli” ne “fyakaniko.” (Abena Galatia 5:19-21) E co, ilyo mushilashimikilako abantu bambi ilyashi limo ilyo mumfwile pa muntu umbi, muletala mwaipusha amuti: ‘Bushe ili lyashi lya cine? Bushe kuti caba fye bwino ukushimika ili lyashi? Bushe nacilinga ukwebako abantu bambi ili lyashi?’—Belengeni 1 Abena Tesalonika 4:11.

13, 14. (a) Bushe umusaalula wabipa shani ku baleumfwa? (b) Bushe ukusaalula umuntu kucita shani, kabili uwa musaalula kuti ailetelela shani?

¹³ Umusaalula. Nge fyo tulandilepo kale, amashiwi tulanda kuti yakalifya bambi. Pa mulandu wa kuti tatwapwililika, limo tulomfwa ububi pa fintu fimo ifyo tulanda. Lelo, Baibolo ilasoka Abena Kristu pa milandile iishalinga iishifwile ukuba mu mayanda yabo nelyo mu cilonganino. Paulo afundile Abena Kristu ati: “Mwilaba ne mpatila ku banenu, muleke icipyu no bukali no kootoka no musaalula.” (Abena Efese 4:31) Mu maBaibolo yambi, ishiwi lya kuti “umusaalula” balipilibula ukuti “amashiwi ayabi,” “imilandile yabipa,” na “imilandile ya nsele.” Umusaalula, ukulaitila abantu ku mashiwi ya nsele, no kulasuusha bambi mu nshila ya musaalula, kuseebanya abantu kabili kuti balaimona kwati tabacindama. Abana abanono balinakilila kabili bacetekela fye fyonse, kanshi nga baleumfwa amashiwi ya musaalula kuti baleikala fye bulanda bulanda.—Abena Kolose 3:21.

¹⁴ Baibolo taipita na mu mbali yalilanda fye apabuuta tuutu ukuti ukusaalula abantu, ukubaseebanya, nelyo ukubasuusha cibi sana. Umuntu kuti ailetelela nga ca kuti talekele milandile yabipa, pantu uwa musaalula kuti atamfiwa mu cilonganino nga talekonka ukufunda uko balemufunda libili  libili. Nga taalwike, kuti apanya ne shuko ilya kwikala mu calo cipya. (1 Abena Korinti 5:11-13; 6:9, 10) Kanshi twamona ukuti te kuti twikalilile mu kutemwa kwa kwa Lesa nga ca kuti lyonse tulanda ifyabipa, ukubepa, nelyo ukukanalangulukilako bambi mu milandile yesu. Imilandile ya musango uyu, ilafuupula.

15. Milandile ya musango nshi ‘iisuma iikuula’?

¹⁵ Tufwile ukubomfya shani ubupe bwa kulanda ukulingana ne fyo Uwatupeela ubu bupe afwaya? Ibukisheni ukuti Baibolo itucincisha ukulanda “amashiwi ayasuma aya kukuula.” (Abena Efese 4:29) Yehova alatemwa nga tulelanda amashiwi ayasuma, kabili aya kukoselesha bambi. Pa kuti mulande amashiwi ayasuma kano mwatontonkanishishapo libela. Baibolo tailanda amafunde ayo tulingile ukukonka nga tulefwaya ukulanda fimo; kabili tayatantika umusango wa “milandile iisuma” iyo tulingile ukulakonka. (Tito 2:8) Pa kuti tulande amashiwi “ayasuma aya kukuula,” tulingile ukulaibukisha ifintu fitatu ifyacindama ifingalenga twaba ne milandile iisuma: Ilingile ukuba iisuma, iya cine, kabili iya cikuuku. Ilyo tuletontonkanya pali ifi fitatu, lekeni tulande pa fya kumwenako ifinono ifingatwafwa ukwishiba imilandile iikoselesha.—Belengeni na kabokoshi akaleti “ Bushe Imilandile Yandi Ilakoselesha Bambi?”

16, 17. (a) Mulandu nshi tulingile ukulatashisha bambi? (b) Finshi twingatashishapo aba bwananyina mu cilonganino na mu lupwa lwesu?

¹⁶ Ukutasha ukwa bufumacumi. Yehova na Yesu balishiba ubucindami bwaba mu kulanda amashiwi ya kutasha uwacita ifisuma. (Mateo 3:17; 25:19-23; Yohane 1:47) Na ifwe fwe Bena Kristu, tulingile ukulatasha bambi mu bufumacumi. Mulandu nshi? Pantu Amapinda 15:23 yatila: “Amashiwi ayalandwa apo pene fye yalefwaikwa yalawama sana!” Yipusheni amuti: ‘Bushe ng’umfwa shani nga ca kuti bantasha  mu bufumacumi? Ukwabula no kutwishika ndasansamuka kabili ndakoseleshiwa!’ Cine cine, nga bamutasha, muleshiba ukuti kwaliba abamutemwa, abatasha pa fyo mucita, kabili muleshiba no kuti tamwaonawile fye inshita na maka yenu pa fyo mwacitile. Ukutasha kwa musango yu kulalenga mwaumfwa bwino, kuti kwalenga mwalafwaya no kubombesha ku ntanshi. Apo mulatemwa nga bamutasha, bushe na imwe te kuti muleesha na maka ukulatasha bambi?—Belengeni Mateo 7:12.

¹⁷ Mulebikako amano ku kumona ifisuma ifyo bambi balecita, kabili mulebatasha. Mu cilonganino, limbi kuti munyinenwe alanda ilyashi ilisuma nga nshi, kuti mwamona umwaice uulelunduluka mu cilonganino, nangu kuti mwamona umukalamba uulongana lyonse nangu ca kuti mukote. Nga mulebatasha mu bufumacumi, kuti mwabakoselesha ica kuti batwalilila ukubombela Lesa. Mu lupwa, abalume na bakashi balingile ukulatasha no kulakoseleshanya pa fisuma ifyo cila muntu acita. (Amapinda 31:10, 28) Abana nabo balakula bwino nga ca kutila baishiba ukuti abafyashi babo balabatasha pa fyo bacita. Filya fine akasuba na menshi filenga umuti ukukula bwino, e fyo ciba na ku mwana nga ca kuti balemutasha. Mwe bafyashi, muletasha abana benu pa mibele yabo iisuma na pa fyo babombesha. Nga mulebatasha, tabakaletiina, bakalaumfwa bwino, kabili bakalabombesha ukucita ifisuma.

18, 19. Mulandu nshi tulingile ukuibikilishako pa kuti tulesansamusha aba bwananyina, kabili kuti twabasansamusha shani?

¹⁸ Ukusansamusha. Yehova alibikako sana amano ku “balanda” na ku “bacula.” (Esaya 57:15) Icebo cakwe citukoselesha ‘ukulasansamushanya’ no ‘kulasansamusha abali no bulanda.’ (1 Abena Tesalonika 5:11, 14) Ukwabula no kutwishika Lesa alamona kabili alatemwa ifyo tubombesha pa kusansamusha bakapepa banensu abali no bulanda.

¹⁹ Nomba mashiwi nshi mwingalanda ku mwina Kristu  munenu uuli no bulanda pa kuti mu musansamushe? Tamulingile ukumona ukuti ni mwe mufwile ukupwisha ubwafya. Ilingi line, mashiwi ayanono fye e yasansamusha. Landeni ifya kuti uuli no bulanda amone ukuti cine cine mwalimubikako amano. Nalimo kuti mwamweba ukuti mupepe nankwe. Ilyo mulepepa kuti mwalomba kuli Yehova ukuti afwe uyu muntu pa kuti eshibe ukutila Lesa na bantu bambi balimutemwa. (Yakobo 5:14, 15) Lekeni eshibe ukuti bonse mu cilonganino balimutemwa no kutila bamumona ukuti alicindama. (1 Abena Korinti 12:12-26) Mubelengeleniko amashiwi ya mu Baibolo pa kuti eshibe ukuti cine cine Yehova alamusakamana. (Amalumbo 34:18; Mateo 10:29-31) Nga mulekwata inshita iya kulanda no mweo onse “amashiwi ayasuma” ku bali no bulanda, ukwabula no kutwishika mukabafwa ukulamona ukuti mwalibacindika kabili mwalibatemwa.—Belengeni Amapinda 12:25.

20, 21. Fintu nshi fitatu ifilenga ukuti ukufunda kuwame?

²⁰ Ukufunda ukusuma. Apo tatwapwililika, bonse fye tulafwaikwa ukufundwa mu nshita mu nshita. Baibolo itukoselesha ukuti: “Umfwa ukupanda amano kabili umfwila ukusalapula pa kuti ukabe na mano ku ntanshi.” (Amapinda 19:20) Te baeluda fye beka abafwile ukufunda bambi. Abafyashi balafunda abana. (Abena Efese 6:4) Bankashi abafikapo  kuti bafunda abakashana. (Tito 2:3-5) Ukutemwa bambi e kulenga tulefwaya ukubafunda ukwabula ukubakalifya. Cinshi cingatwafwa pa kuti tulefunda bambi ukwabula ukubakalifya? Tontonkanyeni pa fintu fitatu ifingalenga ukufunda kwaba bwino: umutima wa ulefunda, icilengele ukuti afunde, e lyo no musango wa kufundilamo.

²¹ Ukufunda ukusuma kutendekela ku ulefunda. Yipusheni amuti, ‘Nga balemfunda, finshi filenga ukuti nsumine bwangu ifyo balemfunda?’ Nga mwaishiba ukuti uulemufunda alimutemwa, talelanda fye pantu nafulwa nelyo pa mulandu wa kuti ali ne cintu cimo ku mukoshi, cilanguka ukumfwa ifyo alemufunda. E co nga mulefunda bambi, bushe na imwe ifi fine te fyo mulingile ukulacita pa kufunda bambi? Na kabili ukufunda ukusuma ni kulya ukufuma mu Baibolo. (2 Timote 3:16) Nampo nga twabelenga fye mu Baibolo nangu iyo, tufwile ukushininkisha ukuti amashiwi ayo tulelanda pa kufunda, nayalingana ne fyo Baibolo ifunda. Kanshi, baeluda tabafunda bambi ifya mu mutwe wabo; kabili tabalondolola Amalembo mu nshila iya kuti yalingane ne fyo baletontonkanya. Nga ca kuti mwafunda umuntu mu nshila iisuma, kuti aumfwa ifyo mulemufunda. Nga tuli ne cikuuku pa kufunda, uo tulefunda akomfwa kabili akamona ukuti natumucindika.—Abena Kolose 4:6.

22. Bushe mulefwaya mulebomfya shani ubupe ubo mwapeelwa ubwa kulanda?

²² Ukulanda fye icishinka, ukulanda bupe ubusuma nga nshi ubo Lesa atupeela. Apo twalitemwa Yehova, tulingile ukubomfya bwino ubu bupe, te kulabubomfya icibomfyebomfye. Natuleibukisha ukuti amashiwi tulanda ku bantu yalikwata amaka, kuti yabakoselesha nangu kuti yabafuupula. Kanshi, natuleesha na maka ukubomfya ubu bupe ukulingana ne fyo Uwatupeele afwaya, afwaya ‘tulekuulilako’ bambi. Nga tulecita ifi, imilandile yesu ikalakoselesha bambi no kubasansamusha kabili ikatwafwa ukwikalilila mu kutemwa kwa kwa Lesa.