1, 2. Bushe Balaamu acitile shani ilyo alefwaya ukuti abantu ba kwa Yehova batiipwe?

ELENGANYENI ukuti umulondo aya pa ncende apo atemwa ukwipaila isabi. Alefwaya ukuloba umusango umo uwe sabi. Eco asala ubulyo kabili abubika ku ndobo yakwe, apoosa ne ndobo pa menshi. Mu nshita fye iinono indobo yaibila, intambo yatintikila na pa nshi, awe afwampula ne ndobo aikata ne sabi. Amwentula pantu aishiba ukuti acisala bwino ubulyo pa kuti alobe isabi ilyo acilafwaya.

² Mu 1473 B.C.E., kwali umuntu umo ishina lyakwe ni Balaamu, uwalefwaya ukubeleleka abantu ba kwa Lesa. Kanshi alitontonkenye sana no kusala inshila iyo aali no kubabelelekelamo. Pali iyi nshita, abantu ba kwa Lesa bapangile inkambi mu Ciswebebe ca Moabu, ku mupaka wa Calo ca Bulayo. Balaamu aleibepekesha ukuba kasesema wa kwa Yehova, lelo alitemenwe ifyuma, e co asuminine ukuyatiipa abena Israele. Nomba apo Yehova alimucilime, mu nshita ya kubatiipa, Balaamu alipaalile abena Israele. Apo Balaamu alefwaisha icilambu bamulaile, atontonkenye ukuti nalimo Lesa kuti atiipa abantu bakwe nga ca kutila batunkwa ukucita ulubembu lwabipisha. E ico Balaamu abomfeshe abakashana abena Moabu abayemba nga nshi ku kubeleleka abena Israele.—Impendwa 22:1-7; 31:15, 16; Ukusokolola 2:14.

3. Ni banga babelelekwe ne pange lya kwa Baalamu?

³ Bushe abantu balibelelekwe nga fintu alefwaya? Ee, bamo balibelelekwe. Abena Israele abaume abengi sana ‘balicitile  ubulalelale na bana banakashi abena Moabu.’ Batendeke no kupepa balesa ba bena Moabu, ukubikako fye na Baali wa ku Peore, lesa wa makankamike, uo baleti ni lesa wa bufyashi, nelyo lesa wa kulaalana. Ici calengele abena Israele 24,000 balobe ninshi bali fye mupepi no kwingila mu Calo ca Bulayo. We bantu ubwingi abafwile!—Impendwa 25:1-9.

4. Cinshi calengele abena Israele abengi bacite ubulalelale?

⁴ Cinshi calengele abantu bafule fi bafwe? Abengi baishileba ne mitima iyabipa pantu balilekele ukumfwila Yehova, Lesa uwabalubwile mu Egupti, kabili uwalebapeela ifya kulya mu matololo, no kubacingilila ilyo baleya ku calo ca bulayo. (AbaHebere 3:12) Ilyo umutumwa Paulo atontonkenye pali uyu mulandu, alembele ukuti: “Twilacita bulalelale, filya bamo pali aba bacitile, ica kuti mu bushiku fye bumo abantu amakana 23,000 pali aba balifwile.” *—1 Abena Korinti 10:8.

5, 6. Mulandu nshi ilyashi lya bena Israele ababembwike lintu bali mu Ciswebebe ca Moabu lingatwafwila pali lelo?

⁵ Abantu ba kwa Lesa muno nshiku abali mupepi sana no kwingila mu calo cipya ico Lesa abalaya, kuti basambililako amasambililo ayacindama ku lyashi lyaba mwi buuku lya Impendwa.  (1 Abena Korinti 10:11) Ku ca kumwenako, ifyo abantu ilelo bapenene ku bulalelale, e fyo na bena Moabu baali, ni co fye aba muno nshiku bafulapo. Cila mwaka Abena Kristu abengi balabelelekwa no kucita ubulalelale nga filya fine na bena Israele babelelekwe. (2 Abena Korinti 2:11) Na kabili nga filya Simri apamine ukupita no mwanakashi umwina Midiani pa cintubwingi ukuya nankwe mwi tenti lyakwe, bamo ababishanya na bantu ba kwa Lesa muno nshiku, nabo balaleta imisango yabipa mu Cilonganino.—Impendwa 25:6, 14; Yuda 4.

⁶ Bushe mwaliluka ukuti filya cali ku bena Israele ilyo bali mu Ciswebebe ca Moabu e fyo caba na kuli imwe? Bushe mulamona icilambu cenu, e kutila icalo cipya ico mulolela ukuti cili fye mupepi? Nga mulacimona, bikeni amano ku kwikalilila mu kutemwa kwa kwa Lesa, ne cingamwafwa, kukonka ifunde ilitila: “Fulumuka ubulalelale.”—1 Abena Korinti 6:18.

7, 8. Bushe finshi fyaba mu “bulalelale,” kabili abacita ubulalelale balobolola shani ifyo babyala?

⁷ Baibolo nga yalanda pa “bulalelale” (mu ciGriki, por·neiʹa) ninshi ilelanda pa misango yonse iya bupulumushi iyo abantu abashaupana ukulingana ne funde bacita. Kanshi mu bulalelale mwaba ubucende, bucilende, ukuulungana kwa bashaupana, ukufyomfyonta ku fya mfwalo, ukwampana kwa ku matako e lyo no kwikataula ifya mfwalo ifya muntu uushili mwina mwenu. Mwaba no kuulungana kwa baume beka beka na banakashi ifyo fine, e lyo no kuulungana ne finama. *

⁸ Amalembo yalilanda bwino bwino ukuti: Abacita ubulalelale te kuti batwalilile ukuba mu cilonganino kabili tabakakwate umweo wa muyayaya. (1 Abena Korinti 6:9; Ukusokolola 22:15) Nangu fye ni pali ino ine nshita balailetelela pantu abantu tababacetekela, tababacindika, ifyupo fyabo filapwa, kampingu  yabo ilabacusha, balapula amafumo, balambula amalwele kabili balafwilamo. (Belengeni Abena Galatia 6:7, 8.) Ala buwelewele ukutampa ukucita ifintu ifingakuletelela! Ku ca bulanda, abengi tabatontonkanya pa fyabipa ifikacitika nga baletamba ifye shiku.

9. Bushe filya bamo batila, ifye shiku tafyabipa, ca cine? Londololeni.

⁹ Mu fyalo ifingi, pa matebulo bashitishishapo amanyunshipepala na magazini palaba ne fye shiku kabili ifye shiku filaba na mu nyimbo, pa TV, e lyo na pa Intaneti apo fyaseeka sana. * Bushe filya bamo batila ifye shiku tafyabipa, ca cine? Bufi ubwafita fititi! Abatamba ifye shiku limo balaba no musango wa kulaikataula ifya mfwalo, kabili ‘balatungululwa ne nsuuna iishili ya cifyalilwa.’ Ici cilenga balafwaisha ukulacita ubulalelale, baba no lunkumbwa, bakwata amafya ayakalamba mu fyupo, nangu fye ukulenga ifyupo fyapwa. * (Abena Roma 1:24-27; Abena Efese 4:19) Umuntu umo uufwailisha ifya kundapa aba musango uyu atile, insuuna ya kulafwaisha ukucita ubulalelale, yaba kwati bulwele bwa kansa, “pantu na yo iya ilekula fye. Te lingi ibwelela inuma, kabili yalyafya ukundapa.”

10. Kuti twalanga shani ukuti tulakonka amashiwi ya kwa Lesa ayatutungulula ayaba pali Yakobo 1:14, 15? (Belengeni na akabokoshi akaleti “ Ifyo Nacitile pa Kuleka Imisango ya Bipaba.”)

¹⁰ Tontonkanyeni pa mashiwi yaba pali Yakobo 1:14, 15, ayatila: “Umuntu onse atunkwa ilyo ulunkumbwa lwakwe umwine lwamusembeleka no kumubeleleka. E lyo ulunkumbwa, ilyo lwaimita, lufyala ulubembu; no lubembu, ilyo lwakula, luleta  imfwa.” E ico nga ca kuti ulunkumbwa lwaingila mu mutima wenu, lufumyenimo ilyo line fye! Tutile mwamona pa kompyuta atemwa pa TV paisa ifye shiku, lolesheni kumbi bwangu bwangu, nalimo shimyeni fye kompyuta nangu TV, nelyo tambeniko fimbi. Mule-esha na maka yonse ukulataluka ku lunkumbwa pa kuti talumulengele mwabembuka!—Belengeni Mateo 5:29, 30.

11. Ilyo tulelwisha ukutaluka ku lunkumbwa, kuti twalanga shani ukuti twalicetekela Yehova?

¹¹ E mulandu wine Lesa uwatwishiba bwino ukucila ne fyo twayishiba atukonkomesesha ukuti: “E ico, ipayeni ifilundwa fya mubili wenu umumonekela imibele yabipa, e kutila ubulalelale, ukukowela, insuuna, ulunkumbwa, no mufimbila, pantu ukuba ne yi mibele e kupepa utulubi.” (Abena Kolose 3:5)  Ca cine, nalimo kuti cayafya ukwipaya ifilundwa fyesu. Lelo ibukisheni ukuti, Shifwe wa ku muulu uo tulililako alitutemwa kabili alitekanya. (Amalumbo 68:19) Kanshi, amatontonkanyo yabipa nga yaisa mu mutima wenu mwilashimunuka ukupepa kuli ena. Mulepepa ukuti amupeele “amaka yacila aya bantunse,” kabili muleipatikisha ukulatontonkanya pa fintu fimbi.—2 Abena Korinti 4:7; 1 Abena Korinti 9:27; belengeni na kabo-koshi akaleti, “ Kuti Nacita Shani pa Kuleka Ici-musango Cabipa?”

12. Bushe “umutima” wesu wimininako cinshi kabili mulandu nshi tufwile uku-usungila?

¹² Umuntu wa mano Solomone alembele ati: “Sunga umutima obe ukucila pa fintu fyonse ifyo ufwile ukusunga, pantu mu mutima e mwaba utumfukumfuku twa mweo.” (Amapinda 4:23) “Umutima” wesu wimininako ifyo twaba mu kati, ifyo Lesa atumona. Na kabili, ifyo Lesa amona “umutima” wesu e fikalanga nampo nga tukapokelela umweo wa muyayaya nelyo iyo, te fyo abantu bambi batumona. Takwaba icacila pali ifi twalandapo. Kanshi tulingile ukusunga bwino umutima. Umuntu wa cishinka, Yobo alipangene icipangano na menso yakwe ica kukanalolesha umwanakashi no kumukumbwa. (Yobo 31:1) Na ifwe bene e fyo tulingile ukucita! Kemba wa malumbo umo uwaletontonkanya nga Yobo, na o atile: “Lengeni amenso yandi ukukanalolesha ifya fye.”—Amalumbo 119:37.

13. Dina ali nani, kabili mulandu nshi twingasosela ukuti ifibusa asalile tafyaweme?

¹³ Nga fintu twasambilile mu Cipandwa 3, ifibusa fyesu kuti fyalenga twalacita ifisuma nelyo ifyabipa. (Amapinda 13:20; belengeni 1 Abena Korinti 15:33.) Natulande pa fyacitikile Dina, umwana mwanakashi uwa kwa Yakobo. Nangu ca kuti abafyashi ba kwa Dina balimukushishe bwino, asalilepo ukulayangala na bakashana babipa abena Kanaani. Abena Kanaani baishibikilwe ku bulalelale kwati fye bena Moabu. (Ubwina Lebi 18:6-25) Abaume abena Kaanani, kumo na Shekemu, “uwacindamishe” pali bonse aba mu ng’anda ya kwa wishi balemona ukuti  Dina kuti atemwa ukucita nabo ubulalelale.—Ukutendeka 34:18, 19.

14. Bushe ifibusa ifyo Dina asalile fyalengele shani ena no lupwa lonse babe mu bwafya ubukalamba?

¹⁴ Dina afwile tatontonkenyepo pa kuulungana na Shekemu ilyo amumwene. Lelo Shekemu acitile ico abena Kaanani abengi balecita nga baumfwa insuuna. Nga ca kuti Dina alyesesheko ukukaana, tacamwafwile pantu Shekemu “alimubulile” no “kumucenda.” Cimoneka kwati pa numa Shekemu “alitemenwe” Dina, lelo ici tacalengele ico acitile cimoneke icisuma. (Belengeni Ukutendeka 34:1-4.) Ico Shekemu acitile calengele abengi baculilamo pamo na Dina wine. Ifibusa ifyo Dina asalile fyalengele kwacitika ifintu ifyaseebenye ulupwa lwakwe lonse no kululenga insoni.—Ukutendeka 34:7, 25-31; Abena Galatia 6:7, 8.

15, 16. Bushe kuti twakwata shani amano yene yene? (Belengelenipo na mashiwi yali mu kabokoshi akaleti  “Amalembo aya Kutontonkanyapo”.)

¹⁵ Nga ca kuti Dina alisambilile ukuti ukwangala na babi  kubi, ninshi asambilile ici pa numa ya kupita mu bwafya. Abatemwa Yehova kabili abamumfwila tabafwile fye ukupita mu bwafya pa kuti beshibe ukuti ukumfwila Lesa kusuma. Apo balomfwila Lesa, bafwaya ‘ukwenda na ba mano.’ (Amapinda 13:20a) E ico baleshiba “inshila yonse iisuma,” ne ci cilenga belaikolomwena amafya ne fibi fimbi.—Amapinda 2:6-9; Amalumbo 1:1-3.

 ¹⁶ Umuntu nga alefwaisha amano ayafuma kuli Lesa, kuti ayakwata kulila fye alepepa no kusambilila Icebo ca kwa Lesa lyonse e lyo no kulabelenga impapulo isho umusha wa cishinka kabili uwashilimuka alemba. (Mateo 24:45; Yakobo 1:5) Na cimbi icifwaikwa pa kukwata amano, kuicefya, pantu uwaicefya alomfwila ukufunda kwa mu Malembo. (2 Ishamfumu 22:18, 19) Natulangilile: Umwina Kristu kwena kuti asumina ukuti umutima wakwe wa bucenjeshi kabili walipelelwa. (Yeremia 17:9) Lelo bushe nga alufyanya, kuti aicefya no kusumina icilubo nga ca kuti bamufunda?

17. Londololeni cimo icingacitika mu lupwa, kabili landeni na pa fyo umufyashi engafwilisha umwana ukumfwikisha uyu mulandu.

¹⁷ Tutile ba wishi bakaanya umwana wabo umukashana ukuya ku kutandala babili fye na munyinefwe uwacaice mu cilonganino. Umwana ayasuka ba wishi ati: “Tata, bushe kanshi tamwancetekela? Tapali nangu cimo icabipa ico twalayacita!” Uyu mukashana nalimo alitemwa Yehova kabili te kuti afwaye no kucita icabipa, nomba bushe nga ayasuka ifi, ninshi ale-endela mu “mano [ya kwa Lesa]”? Bushe kuti twatila ‘alefulumuka ubulalelale’? Nelyo bushe ukubulwa amano ya kwa Lesa e kwalenga ukuti atetekele “umutima wakwe”? (Amapinda 28:26) Nalimo kuti mwatontonkanya na pa mashiwi ya kwa Lesa na yambi ayengafwa uyu mufyashi no mwana wakwe ilyo balelanshanya pali uyu mulandu.—Moneni Amapinda 22:3; Mateo 6:13; 26:41.

18, 19. Litunko nshi Yosefe akwete, kabili acitile shani?

¹⁸ Umulumendo umo uwatemenwe Lesa kabili uwafulumwike ubulalelale ni Yosefe, ndume ya kwa Dina. (Ukutendeka 30:20-24) Ilyo Yosefe ali umwaice, ali-imwenene ububi ubwafumine mu fintu ifya buwelewele ifyo nkashi yakwe acitile. Ukwabula no kutwishika, ifi ifyacitikile nkashi yakwe e lyo no kufwaisha ukwikalilila mu kutemwa kwa kwa Lesa, e fyamucingilile na pa numa ya myaka iingi mu Egupti ilyo umukashi wa kwa shikulu wakwe alemusembeleka “cila bushiku” ukuti alaale  nankwe. Kwena apo ali musha, Yosefe tali na kuleka incito apo alefwaila fye no kuya ukufuma mu Egupti! Alingile ukuba na mano no kushipa pa kupwisha ubu bwafya kabili acitile fi ilyo akene muka Potifa pa miku iingi. Na mu kulekelesha alimufulumwike.—Belengeni Ukutendeka 39:7-12.

¹⁹ Taleni tontonkanyeni: Nga ca kuti Yosefe aletontonkanya sana pali muka Potifa nelyo pa kulaalapo no mwanakashi, bushe nga alitwalilile ukuba uwa cishinka kuli Lesa? Nakalya. Mu nshita ya kulatontonkanya pa fyo cingaba ukulaala no mwanakashi, Yosefe acindike bucibusa bwakwe na Yehova, kabili ici calimoneke mu fyo ale-eba muka Potifa. Alemweba ukuti: “Shikulu . . . tantana nangu cimo kano fye imwe, pantu muli mukashi wakwe. E ico kuti nacita shani ububi bwakula ifyo no kubembukila Lesa?”—Ukutendeka 39:8, 9.

20. Bushe Yehova ayafwile shani Yosefe?

²⁰ Elenganyeni ifyo Yehova atemenwe ilyo amwene umulumendo Yosefe uwali ukutali sana na balupwa wakwe aleba uwa cishinka kuli ena cila bushiku. (Amapinda 27:11) Pa numa Yehova alyafwile Yosefe ica kuti balifumishe na mu cifungo, kabili balimulaashike pa mulimo wa kuba umukalamba mu calo ca Egupti, alelolekesha na pa fya kulya! (Ukutendeka 41:39-49) Ala mwandini amashiwi yaba pa Amalumbo 97:10 ya cishinka! Yatila: “Mwe batemwa Yehova, pateni ifyabipa. Alinda imyeo ya ba cishinka bakwe; no kubapokolola mu minwe ya babifi.”

21. Bushe munyinefwe umo uwacaice mu Afrika alangile shani ukuti alafwaya ukutwalilila ukuba ne mibele isuma?

 ²¹ Na muno nshiku mwine, ababomfi ba kwa Lesa abengi balalanga ukuti ‘balipata ububi, no kutemwa ubusuma.’ (Amose 5:15) Munyinefwe umo uwacaice mu Afrika atile umukashana alesambilila nankwe amwebele ukulaala nankwe pa kuti akamwafweko ukusanga insamushi pa mashindano. Alandile ukuti: “Nalikene apo pene fye. Ukukanacita ifyabipa kwalilenga abantu bancindika kabili nshiyumfwa uwasuulwa. Ifi fibili, fyalicindama ukucila golde na silfere.” Ca cine ukuti ukucita ulubembu kuti kwalenga umuntu aumfwa “ubusuma bwa pa kashita fye,” lelo ubu busuma tabutwalilila, buleta fye amafya ayakalamba nga nshi. (AbaHebere 11:25) E lyo kabili nga mwalinganya ubu busuma ku nsansa shibelelela nga tuleumfwila Yehova, kuti mwamona ukuti bwa te busuma bwine bwine.—Amapinda 10:22.

22, 23. (a) Umwina Kristu nga acita ulubembu ulukalamba, mulandu nshi tushingalandila ukuti calala capwa takelelwe? (b) Bushe bakacema kuti bayafwa shani uubembwike?

²² Apo tatwapwililika, bonse tulalwisha na maka ukukanacita ifya ulunkumbwa ififwaya imitima yesu pa kuti tucite ifyo Lesa afwaya. (Abena Roma 7:21-25) Yehova alishiba ukuti tatwapwililika, pantu “alebukisha ukuti tuli lukungu.” (Amalumbo 103:14) Lelo limo Umwina Kristu kuti acita ulubembu ulukalamba, bushe ninshi calala capwa te kuti elelwe? Awe iyo! Ca cine, uubembwike kuti alobolola ifyabipa, nga fintu cali ku Mfumu Davidi. Lelo Lesa, lyonse “alaiteyanya ukwelela” abomfwa ububi no ‘kutumbula’ imembu shabo.—Amalumbo 86:5; Yakobo 5:16; belengeni Amapinda 28:13.

²³ Na kabili Lesa alipeela icilonganino ca Bena Kristu “ifya bupe ku bantu,” na ba ni bakacema bakosoka kabili abafikapo, abaiteyanya ukutwafwa. (Abena Efese 4:8, 12; Yakobo 5:14, 15) Ico bafwaya sana, kwafwilisha uubembwike pa kuti abe cibusa wa kwa Lesa na kabili, e lyo nga filya Imfumu ya mano yalandile, bafwaya uubembwike aba no mutima wa “mano” pa kuti tabwekeshepo ukubembuka.—Amapinda 15:32.

24, 25. (a) Bushe umulumendo uo Amapinda 7:6-23 yalandapo alangile shani ukuti aali “uwabula amano”? (b) Kuti twacita shani pa kuti tube no ‘mutima wa mano’?

²⁴ Baibolo yalilandapo pa muntu “uwabula amano” e lyo na pa “waba no mutima wa mano.” (Amapinda 7:7) Pa mulandu wa kukanaumfwikisha ifyo Lesa amona ifintu no kukanaishiba bwino bwino umulimo wa kwa Lesa, “uwabula amano” te kuti aleiluka ifintu kabili kuti alafilwa ukulekanya icisuma ku cibi. Kuti awila bwangu mu lubembu lwabipisha nga filya cali ku mulumendo uo balandapo mu Amapinda 7:6-23. Lelo “uwakwata umutima wa mano” abika amano ku kuceeceeta ubuntu bwakwe ubwa mu kati ukupitila mu kusambilila Icebo ca kwa Lesa lyonse pamo no kupepa. Na kabili, nangu ca kuti tapwililika, alesha na maka ukuti amatontonkanyo yakwe, ifyo afwaya, imibele yakwe, e lyo na mapange yakwe filelingana ne fyo Lesa afwaya. Nga alecita ifi ninshi “alitemwa umweo wakwe,” akapaalwa, kabili uyu muntu “akasanga ubusuma.”—Amapinda 19:8.

²⁵ Yipusheni amuti: ‘Bushe nalishininkisha ukuti amafunde ya kwa Lesa yalilungama? Bushe nalicetekela sana ukuti nga nalakonka aya mafunde nkaba ne nsansa nga nshi?’ (Amalumbo 19:7-10; Esaya 48:17, 18) Nga ca kuti mulatwishika, mulingile ukucitapo cimo. Muletontonkanya sana pa fifuma mu kukanakonka amafunde ya kwa Lesa. Na kabili, “sondeni no kumona ukuti Yehova musuma.” Kuti mwacita ifi nga mulekonka ifyo Baibolo ilanda, nga muletontonkanya pa fisuma, e kutila ifintu ifya cine, ifyalungama, ifyasanguluka, ifyatemwikwa, kabili ifyawama. (Amalumbo 34:8; Abena Filipi 4:8, 9) Te ca kutwishika ukuti nga mwabika sana mano kuli ifi fintu, mukatemwa sana Lesa, mukatemwa ifyo atemwa kabili mukapata ifyo apata. Yosefe tali uwapwililika, lelo ‘alifulumwike ubulalelale’ pantu alisumine ukuti Yehova amusambilishe pa myaka iingi, no kumupeela umutima wa mano. Kuti cawama nga ca kuti na imwe mwaleka Yehova alemusambilisha.—Esaya 64:8.

26. Lyashi nshi ilyacindama ilyo tukasambililapo mu fipandwa fibili ifikonkelepo?

 ²⁶ Kabumba wesu tapangile ifya mfwalo ukuti tulefyangasha lelo afipangile pa kuti tulefibomfya pa kukwata abana na pa kuti tuleipakisha icupo. (Amapinda 5:18) Ifipandwa fibili ifikonkelepo fikalanda pa fyo Lesa amona icupo.