Ukwaafwa Abalungulushiwepo

KU ULEMBA LOLENI! MU DENMARK

Dokota Inge Genefke atile: “CALYANGUKAPO UKULUNDANYA AMAFUPA AYAFUNIKA UKUCILA UKWAAFWA UWACUSHIWAPO MU MUNTONTONKANYA.”

UMULUMENDO aleenda mu musebo ushilimo ifyongo mu musumba wa ku Bulaya kabili aiminina alatamba ifipe fya kushitisha pe windo lye tuuka. Mu kupumikisha, amaboko yakwe yatendeka ukukanka. Amakufi yakwe yalatutuma. Aikata pa mukoshi kwati alasakaminwa. Amona bakapokola babili mwi windo nabafwala amayuniformu yabo balepita ku numa yakwe. Uyu mulumendo tapali mafunde atobele ayali yonse, kabili talekabila no kutiina. Lelo ukumona fye abaume babili nabafwala ifya bakapokola, kwamwibukisha incende ya kutali sana uko bamulungulwishe kale imyaka yapitapo.

Ifi e fyo iminshipendwa ya baume, abanakashi, kumo fye na bana balelungulushiwa. Kuti mwalishibapo na bamo. Uwalungulushiwepo kuti aba ni mbutushi nelyo uwafuma ku calo cimbi uwakuukila uko mwikalila. Abana bakwe na bana benu napamo basambilila pe sukulu limo line. Nakalimo mwamwishiba ukuti mwina mupalamano uwatalalila, uwa cikuuku kabili uwatemwa ukuba fye eka. Lelo imimonekele ya ku nse yalipusana na fintu umuntu omfwa mu mutima. Kuti yafisa ifimucusha mu mutima ilyo aleshomboka ukulabako ifyo bamucenauwile umubili no kucusha umuntontonkanya wakwe. Nga amona fye nelyo ukumfwa icili conse ebukisha fintu kale bamucushishe mu bunkalwe. Umo uwalungulushiwepo alondolola ukuti: “Lyonse ilyo naumfwa umwana alelila, njibukisha abantu abalelila mu cifungo. Lyonse nga naumfwa icilelila kwati cikoti mu mwela, njibukisha ifyo inkonto yalelila lintu baimya mu muulu pa kunguma.”

Te bakaluka fye aba bupolitiki nelyo aba mu tubungwe twakaluka abalungulusha abantu. Abashilika na bakapokola nabo balalungulusha abantu mu fyalo ifingi. Mulandu nshi? Ukulungulusha abantu kuti kwaba e nshila ibomba bwangu iya kupatikishishamo abantu ukusokolola inkama, ukusumina umulandu, ukulanda ifyebo ifingabapoosa mu mulandu, nelyo iya kulandwilamo abantu. Dokota Inge Genefke uwa ku Denmark, incenshi kabili solwesolwe wa pa fya kulungulusha atile inshita shimo amabuteko “yalitendeka ukuteka no kutwalilila ukuteka ukupitila mu kulungulusha abantu.” Umo uwalungulushiwepo  atile: “Balefwaya ukunungulusha pa kuti bambi bamoneko ifyo bakabacita nga ca kuti balengulula ubuteko.”

Abengi bamona kwati ukulungulusha abantu kwaliko kale mu Nkulo sha pa kati. Na kuba, mu 1948, United Nations yalipangile ifunde lya mu lupapulo lwa Universal Declaration of Human Rights ilitila: “Umuntu onse tafwile ukulungulushiwa nelyo ukucushiwa nelyo ukukandwa mu bunkalwe na mu musalula.” (Article 5) Nangu cibe fyo, incenshi shimo shitila imbutushi ukufika ku mapesenti 35 mwi sonde lyonse shalilungulushiwapo. Mulandu nshi ukulungulusha abantu kwananine fi? Bushe ukulungulusha cinshi kucita kubalungulushiwapo? Ni shani fintu abalungulushiwapo bambukilwa kabili cinshi cingacitwa ku kubaafwa?

Ifyo Kucita ku Bantu

Te ca kupapa ukuti abengi abalungulushiwepo balafulumuka mu calo bekala no kuya mu kwikala kumbi. Lelo nangu baya kumbi, balatwalilila ukumfwa ubukali mu mubili no kucula mu muntontonkanya. Ku ca kumwenako, uwalungulushiwepo napamo alomfwa ukuba uwa mulandu pa kukanaba na maka ya kupokololako ifibusa na balupwa abalecushiwa. Kabili kuti aleka ukucetekela abantu sana pantu alatiina ukuti bonse abo akumanya kuti bamuseba. Kalemba Carsten Jensen atila: “Lyonse ena amoneka ngo mweni. Kabili alileka ukucetekela abantu.”

Icifumamo mubili ukukalipa no kucula mu muntontonkanya kabili ifi filafuupula umwine uwalungulushiwepo na bonse abaleesha ukumwafwa. Ifilekalipa mu mubili kuti fyaundapwa bwangu, lelo te filemucusha mu muntontonkanya. Dokota Genefke asumine ukuti: “Pa kubala twaleti, ‘Tapafishe sana apo. Tuli no kubondapa,’ kabili lyene bakaba fye bwino. Lelo mu kwangufyanya twaishileishiba ukuti icalebacusha cali mu mutima.” Nangu cibe fyo, Dokota Genefke atila: “Ala calitupapusha nomba ukwishibe fyo kuti twasansamusha no kwaafwa abalungulushiwepo, nangu fye palipite myaka iingi.”

Mu1982, Dokota Genefke na badokota ba ku Denmark pa cipatala ca Copenhagen’s National Hospital baiswile dipartimenti inono iya kundapilamo imbutushi ishalungulushiwepo. Muli iyi ine dipartimenti iinono nomba mwalifuma akabungwe akabombela mu fyalo ifingi akainikwa ukuti International Rehabilitation Council for Torture Victims (IRCT). Amaofesi yakalamba aya kako yaletungulula imilimo ya kwaafwa bantu mu fifulo ukucila pali 100 mwi sonde lyonse. Imyaka yonse iyi iyapitapo, ababa muli aka kabungwe balisambilila ifingi pa fya kwaafwa abalungulushiwepo.

Ifya Kubaafwa

Ilingi uwalungulushiwepo alomfwa bwino nga ca kuti alanda pa fyo bamucushishe. Amashiwi ya pa cipepala aya kabungwe ka IRCT yatila: “Imyaka 20 iyapitapo, abalungulushiwepo baculile pabili. Ica kubalilapo baalungulushiwe ku mubili na mu muntontonkanya, ne ca bubili kukanaebako bambi ifyo baculile.”

Ca cine, tacumfwika bwino ukwebako bambi ifya bulanda pamo ngo kulungulushiwa. Lelo nga ca kuti uwalungulushiwepo alefwaya ukwebako cibusa wakwe, e lyo cibusa wakwe akaana, kuti calenga ubulanda ukukulilako. E co calicindama ku walungulushiwepo ukwishiba ukuti alikwata uwa kumusakamana. Kwena, tapali uufwile ukulafwailisha ifyo umbi ashilefwaya ukulandapo. Kanshi kumuleka umwine apingulapo nga akebako umuntu umbi no bushiku akamweba, kabili na untu akebako.—Amapinda 17:17; 1 Abena Tesalonika 5:14.

 Incenshi ishingi shitila caliwama ukundapa ifilekalipa mu mubili ne filemucusha mu muntontonkanya pa mulandu wa kulungulushiwa. Bambi kuti bakabila ukuyamona abaishibisha ifya kundapa abalungulushiwepo. Fimo ificitwa pa kubondapa fyaba kubasambilisha ifya kupeema bwino ne fya kumfwana na bantu. * Ilingi line ififwile ukulandwapo intanshi ni fintu cimucusha pa mulandu wa kuti aliseebene. Uwaishibisha ifya kundapa abalungulushiwepo aebele umwanakashi untu abaume bapatikishe ukulaala nankwe imiku iingi no kumupumaula ukuti: “Cili fye bwino nga cilakucusha pa fyo waseebene. Lelo wilabo kuti te iwe waiseebenye. Abakupatikishe ukulaala na iwe no kukupumaula e baiseebenye abene.”

Abafumine mu Nkambi sha Kucushiwilwamo

Ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Bubili, iminshipendwa ya bantu balicushiwe mu musalula mu nkambi sha kwa Hitler isha kucushiwilwamo. Pali aba pali ne Nte sha kwa Yehova ishingi sana ishapakeswe pantu shalikene ukuleka ukukonka fintu shasuminamo. Icitetekelo cabo calibafwile sana ukushipikisha ifyo baculile. Bashipikishe shani?

Ishi Nte sha kwa Yehova shalebelenga Baibolo na lintu tashilapooswa mu cifungo. E co tashapapushiwe ilyo shapitile mu mesho, kabili lintu ifyo shaleculako fishapwile bwangu tashatile ni Lesa e walengele. Fintu shabelengele mu Baibolo, fyalengele Inte sha kwa Yehova ukusambilila umulandu Lesa asuminisha ububifi na fintu akabupwisha pa nshita umwine apima. Balisambilile muli Baibolo ukuti Yehova “atemwo bulungi” kabili alakalipa ilyo abantu balecusha abantu banabo.—Amalumbo 37:28, NW; Sekaria 2:8, 9.

Kwena abengi abafumine mu nkambi sha kucushiwilwamo balatukuta ukucita ifingabaafwa ukucefyanyako ukukalipwa pa mulandu wa fyo balungulushiwe. Ilyo balecita ifyo balakoshiwa sana ukupitila mu kukonka ukufunda kwa kwa Paulo. Ilyo Paulo alecululuka mu cifungo ca ku Roma, icintu icamulengele asakamikwe sana, alembeele abasumina banankwe ukuti: “Mwisakamikwa nangu kamo, lelo mu fintu fyonse lekeni ifya kulomba fyenu fiishibikwe kuli Lesa mu kupepa no kupaapaata pamo no kutootela; no mutende wa kwa Lesa uwapulamo mu kwiluka konse, wakulalinde mitima yenu na mapange yenu muli Kristu Yesu.”—Abena Filipi 1:13; 4:6, 7.

Balisambilila mu Baibolo ukuti Lesa alilaya ukusangula isonde ukuba paradise umushakabe ukucula nge fyo abantu balecula pa mulandu wa kulungulushiwa.

Inte sha kwa Yehova mu fyalo ukucila pali 230 shileshimikilako abantu banabo pa lwa ili subilo lyaba mu Baibolo. Ifyabipa ificitika mwi sonde lyonse filenga Inte ukukumana na bantu abengi abalecula pa mulandu wa fyo bambi babacushishe mu bunkalwe. Lintu Inte shakumanya abalungulushiwepo, shileesha sana ukubashimikilako pa lwa nshita ya ku ntanshi iya nsansa intu Baibolo yalaya. Fintu baba aba nsansa ukushimikilako bambi konse konse ulwa mbila nsuma pa fyo ukulungulushiwa kushakabeko ku ntanshi!—Esaya 65:17; Ukusokolola 21:4.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 17]

“UMUNTU ONSE TAFWILE UKULUNGULUSHIWA NELYO UKUCUSHIWA NELYO UKUKANDWA MU BUNKALWE NA MU MUSAALULA.”—Article 5, ulupapulo lwa Universal Declaration of Human Rights

[Akabokoshi pe bula 18]

FINTU MWINGABAAFWA

NGA MWALISHIBAKO UMUNTU UUCILI ALEESHA UKULABAKO IFYO BAMULUNGULWISHE KALE, IYI MITUBULULO YAKONKAPO KUTI YAWAMA UKUBOMFYA:

● Mulangulukileniko. Kuti mwatila: “Nalishiba ukuti ku calo mwafumine kwaliba amafya ayengi. Mucita shani pa kuyalabako?”—Mateo 7:12; Abena Roma 15:1.

● Te kwesha ukumwipukisha akali konse nelyo ukumupatikisha ukumwaafwa. Lelo beni aba cikuuku no kumulangulukilako. Lekeni eshibe ukuti mulefwaya ukukutika.—Yakobo 1:19.

● Mwicishamo ukufwaya ukumwaafwa. Mwileka uwacushiwepo mu bunkalwe amone kwati tacindama kabili te kwesha ukufwaya ukwishiba ifyo ashilefwaya ukumwebako. Ico mufwile fye ukucita kumwaafwa ukunashako ubwafya akwete, te kuleka ubwafya bonse bube kwati bwenu.