Ukwiba Abantu—Munsokwe Uusangwike Ubukwebo

MU CITABO cakwe ica The Kidnap Business, Mark Bles, asosele ukuti: “Ukwiba abantu takwaba ngo kwiba ifipe. Ukwiba abantu te kwa cifyalilwa, kwa bukatu kabili tamwaba kumfwilako ubulanda ulupwa ulwaba e cintu icacindamisha sana ku bantunse.” Ukwiba abantu kulalungulusha imintontonkanya ya ba mu lupwa. Akashita akali konse, icibasakamika ca kuti tabeshiba nampo nga umuntu wabo ali umutende atemwa nafwa, kabili balaipeela ne milandu, ukuipata no kuba mu kupeleelwa. Uku kulungulushiwa takulabwako bwangu, kuti kwasendako inshiku ishingi, imilungu, imyeshi, limo fye ne myaka.

Pa mulandu wa kufwaisha ukukwata indalama, abeeba abantu balesha na maka ukusangako inshila bengasakamikilamo ba lupwa lwa muntu bebile. Ibumba limo iliiba abantu lyapatikishe uo lyaibile ukulemba kalata wakonkapo ku mulabasa pa kuti akasabankanishiwe. Uyu kalata aleti: “Ndelomba aba ku mulabasa ukusabankanya ku bekala calo bonse ukuti nalibwa kabili nga nshakamoneke umulandu ukaba wa banjibile ukubikako fye no lupwa lwandi lwine pa kufilwa ukundubula lelo ukutemwapo indalama ukucila umweo wandi.” Pa kuti abene ba muntu uwibilwe bangweko ukulipila indalama sha kuti alekweko, abena Italy abeeba abantu balaputulako ifilundwa fya o bebile no kufituma kuli balupwa lwakwe atemwa ku mulabasa ukuti filangwe pa televishoni. Umwina Mexico uwiba bantu ena aalelungulusha fye no kulungulusha abantu ebile pa nshita alelanshanya na ba lupwa lwabo pa lwa ndalama sha kuti bamulipile.

Lubali lumbi, abeeba abantu bamo, baleesha ukubeleleka abo bebile ukupitila mu kubasunga bwino. Ku ca kumwenako mu calo ca Philippines shibukwebo umo uo baibile bamusungile mwi hotela lya mutengo nga nshi mu musumba wa Manila, umo balemushitila ubwalwa no kumuletela abanakashi ba cilende aba kusendama na bo ukufikila indalama sha ku mulubwila shikalipilwe. Nangu cibe fyo, abengi abeebwa balesalilwa beka ukwabula no kusakamanwa bwino mu fyo balekabila nangu ukusungwa mu ncende iya busaka. Abengi balapumwa icabipisha. Ilingi line, abeebwa balalungulushiwa inshita yonse pantu tabeshiba icili no kubacitikila.

Ifya Kushipikisha Ififuma mu Kwibwa

Nangu fye ni pa numa ya kulubulwa, abaibilwe balashala balelungulushiwa mu muntontonkanya pa nshita ntali. Nasi umo uwa ku Sweden uwaibilwe lintu ali ku Somalia alandilepo ukuti: “Icintu cimo icacindamisha pali fyonse ca kuti nga ulefwaya ukwafwiwa ulingile ukulanda ku fibusa na kuli ba lupwa kabili no kuya ku ncenshi ishaishiba ifya kwaafwa abebilwe.”

 Impandamano shafwilisha abantu abaibilwe ukupuupuutuka mu co bapitilemo shalisangako inshila ya kwafwilamo aba musango uyo. Abaibilwe balabala balanshanya ne ncenshi imiku yafulilako mu fiputulwa ifipi pa kuti bengafwilishiwa ilyo bashilamonana ne ndupwa shabo. Rigmor Gillberg, impandamano ya mu kabungwe ka Red Cross iyafwilisha abaibilwe ukupuupuutuka atile: “Uku kusambilishiwa ukwa pa numa fye ya kulubulwa ku babebile kulacefyako ukusakamikwa kwa mutatakuya.”

Amafya na Yambi Ayafumamo

Ukwiba abantu takulungulusha fye abaibilwe ne ndupwa shabo epela. Kuti kwalenga na batandashi abafuma mu fyalo fimbi ukuleka ukwisa kabili kuti kwatompola na bafwaya ukuleta ubukwebo bwabo ukufuma ku fyalo fimbi kabili kulalenga na bantu ukuba no munsokwe mu bwikashi. Mu myeshi fye iinono mu 1997, utwampani 6 utukalamba utwaba na mu fyalo fimbi twaliseelwe mu Philippines pa mulandu wa cintiinya ca beeba abantu. Umwanakashi umo uwa ku Philippines uubomba ku kabungwe ka Citizens Against Crime (Abekashi Abacincintila Bumpulamafunde) apapile ati: “Nomba tuleikala mu munsokwe.”

Icipande cimo muli magazini wa The Arizona Republic casosele ati: “Abalashi ba ku Mexico bali no mwenso wa kwibwa, na cine balingile ukuba no yu mwenso.” Magazini wa ku Brazil uwa Veja ashimika ukuti ifipondo na beeba abantu e bapyana pali fishimweshimwe ifyo abana mu Brazil batiina nga nshi. Mu Taiwan, abana balasambilishiwa ifya kuicingilila ku beeba abantu, kumfwa mu United States, bakamera bakuceeceeta abeeba abantu balibikwa pa masukulu ya twana tunono pa kuti tulecingililwa.

Utwampani Tupanda Amano pa fya Kuicingilila ku Beeba Abantu Natufula

Pa mulandu wa kuti ukwiba abantu nakufula kabili apantu ubu bwafya bufwaya ukwishiba  bwino bwino, cilengele ukuti no twampani twa kucingilila abantu ku kwibwa na to tufule. Mu musumba wa ku Brazil uwa Rio de Janeiro, utu twampani natucila pali 500, kabili tulepanga indalama ukufika ku madola amabilioni 1.8.

Utwampani utuleya tulefulilako mu fyalo ifingi tusambilisha pa fya kuicingilila ku beeba abantu, tulalemba ifyebo pa lwa ncende isha busanso, kabili e tulanshanya na beeba abantu pa lwa ndalama balefwaya ukulipilwa. Balafunda indupwa no twampani pa lwa mingalato abeeba abantu babomfya no kubafwa pa fyo bengaipangasha lwa mu muntontonkanya ukushipikisha ubu bwafya. Utwampani tumo tulesha fye no kwikata abeeba abantu no kubapokolola indalama baalipilwe ilyo balekako untu baibile. Nangu cibe fyo, utu twampani tatubomba fye ukwabula ukulipilwa.

Te mulandu no kubombesha kwa musango yo, ukwiba abantu kuleiilako fye pa muulu mu fyalo ifingi. Richard Johnson inkonkani ku mukalamba wa Kampani ka Seitlin mu Latin America alanda apo ukwiba abantu kufikile muli cilya calo atila: “Ico tuleenekela fye ca kuti impendwa ya bantu abaleibwa ikaiilako fye pa muulu.”

Umulandu Ukwiba Abantu Kufuliile

Incenshi shilalumbula imilandu iingi iilengele ukuti ukwiba abantu kufule muno nshiku. Umo wa kuti ubupiina nabucilamo ku bantu mu ncende shimo. Uubomba incito ya kukumbusuka abaponenwe no busanso uwa mwi tauni lya Nal’chik, mu Russia, atile: “Inshila isuma iya kusangilamo indalama kucito ubu bwine bukwebo bwaseeka ubwa kwiba abantu.” Mu fitungu fimo ifyaletekwa ne calo icali kale Soviet, cashimikwa ukuti mu kwiba abantu e mufuma indalama sha kutungilila ifita fya mu bumfisolo ifya bakalamba ba nkondo muli iyo ncende.

Ilelo abantu baleya ku fyalo fimbi ku kucito bukwebo atemwa ku kutandala fye nabafula ukucile fyo cali kale. Ici cilengele ukuti abeeba abantu bashukile abo bengeba. Mu myaka fye 5 impendwa ya bantu abafuma ku fyalo fimbi abaibwa yalinininako imiku ibili. Pa kati ka 1991 na 1997, abatandashi ukufuma mu fyalo nalimo 26 baliibilwe.

Ni kwi aba bonse abeeba abantu bafuma? Apo ukukansana mu fya nkondo kuleya kulepwa mu ncende shimo, cilengele ukuti abali kale abashilika babe amalofwa ayabule ndalama. Aba bantu balicenjela icine cine mu fyo bengabomba uyu mulimo wa kwiba abantu.

Na kabili, pa mulandu wa kubomfya inshila shafikapo isha kwikatilamo ifipondo fitoba amabanki e lyo no kucefyako ubukwebo bwa kushitisha imiti ikola, cilengele bampulamafunde nomba ukutendeka ukwiba abantu pa kuti balesangilamo indalama. Mike Ackerman, incenshi pa fya kwiba abantu, alondolola ukuti: “Pa mulandu wa nshila ishilebomfiwa isha kulenga ukuti cikosele bampulamafunde ukwiba ifipe, cilengele nomba ukuti baleiba abantu.” Ukusabankanya kwa ndalama  ishingi ishilipilwa ku beeba abantu pa kuti balekeko untu bebile na ko kulenga bambi nabo ukutendeka ukwiba abantu.

Ifilenga Abantu Ukwiba Abantu Fyalipusanapusana

Abengi abeeba abantu bafwaya fye indalama epela. Indalama abeeba abantu bafwaya ukulipilwa kuti shatendekela fye pa tumadola utunono no kufika ku madola yashaifulila nga filya cali lintu amadola amamilioni 60 yalipilwe pa kuti fye balekeko shibukwebo wa fikuulwa mu Hong Kong uwanonka sana nangu line bashamulekeleko na pa numa ya kumulipililako isho ndalama.

Lubali lumbi, bamo abeeba abantu nga balefwaya ukongola abantu ukuti babe ku lubali lwabo, nangu nga balefwaya ukusange fya kulya, umuti, ifilimba, bamotoka, ukukuulilwa amasukulu yapya, imisebo, ne fipatala, babomfya abo bebile. Umulashi umo uwaibilwe ku Asia bamulekeeleko lintu abamwibile bapeelwe amayuniformu ne mipila ya kubomfya mu kuteya basiketibo. Bambi na bo ico beebila abantu kufwayo kutiinya no kulesha bashimakwebo na batandashi abafuma mu fyalo fimbi abafwaya ukuleta ubuyantanshi mu fya bukwebo mu calo cimbi, pa kuti tabeshile mu kunonkela pa calo cishili cabo na pa fyuma fyabamo.

Kanshi ifilenga abantu ukwiba abantu fyena fingi, ne nshila babomfya na sho shingi, kabili abacenjela muli uyu mulimo na bo bengi e lyo na bengeebwa na bo bengi. Bushe e fyafula ne nshila sha kucefeshamo ubu bwafya? Ni nshila nshi shimo shimo isho shine, kabili bushe cine cine kuti shapwisha ubu bwafya? Ilyo tushilayasuka ifyo fipusho, natubale tubebete fimo ifikalamba, ifilengele ukuti ubu bukwebo bwa kwiba abantu bufule.

[Akabokoshi pe bula 21]

Nga ca Kuti Mwaibwa

Ifyakonkapo e fintu abasambilila pa lwa ubu bwafya bapanda amano kuli bambi abengebwa.

• Umfwileni ico balemweba; te kwesha ukutalama. Abo bacusha sana ni balya aba fikansa, kabili e baba na mu busanso bukalamba ubwa kwipaiwa atemwa e bo bengasoobolapo ukukanda.

• Mwicishamo ukusakamikwa. Ibukisheni ukuti abengi abo beeba balabalekako.

• Sangeniko inshila mwingeshibilamo inshita iyo fyonse filecitikilapo.

• Esheni ukusanga ifyo mwingalabomfya inshita cila bushiku.

• Muletukushako umubili, nangu ca kuti limbi nabamwisalila mumo.

• Mulepoosa amano ku filecitika; no kwesha ukwibukisha tonse utulecitika, ifiunda, ne fyena. Ishibenipo fimo pa lwa bamwibile.

• Nga calinga landeniko patali patali na bamwibile no kwesha na maka ukuti mulelanshanya na bo. Nga ca kuti baishiba ukuti kanshi tamwayafya, limbi te kuti bamucene nangu ukumwipaya.

• Mu bufuuke lekeni beshibe ifyo mulefwaya.

• Te kwesha ukubapingwilako indalama mulefwaya bakalipilwe pa kuti bamulekeko.

• Nga ca kuti kwaisa aba kumupokololako, weni pa nshi mu mutalalila no kulolela icalacitika.

[Akabokoshi pe bula 22]

Inshuwalansi wa Kwafwilisha Abebilwe, Untu Bacili Balekansaninapo

Ubukwebo ubulundulwike nga nshi ubo mu nshila imo bulengele ukuti ukwiba abantu kufulileko bwaba ni inshuwalansi. Akampani ka Lloyd’s aka ku London kalilundile indalama sha kuti kalelipilwa pa mwaka muli ba1990 ukufika ku mapesenti 50 pa myaka pa fyo kafwilisha abebilwe. Utwampani utwingi utwa kwafwilisha abebilwe muli iyo nshila e ndalama nato tulelipilisha. Muli ishi ndalama e mufuma ne sha kulipila uwalelanshanya na baibile umuntu pa ndalama sha kubalipila, e lyo ne ndalama shiine isha kumulubwilamo, kabili inshita shimo no kulipila incenshi shayafwilisheko ukuti indalama shalipilwe ku beeba abantu shingapokololwa. Nangu cibe fyo uyu mulandu wa inshuwalansi untu bacili balekansaninapo nga nshi.

Abashatemwa uyu inshuwalansi batungo kuti alengele ukwiba abantu ukusanguko bukwebo kabili batila cintu calubana nga nshi ukupangila indalama pa kwafwilisha abebilwe. Basosa no kuti umuntu uwishibe ukuti alilembesha ku inshuwalansi kuti pambi acibondola alafilwa ukucingilila ubumi bwakwe. Kabili batila inshuwalansi wa musango yo kuti alenga abeeba abantu ukulalumika umutengo wa kubalipila, ne ci kuti calenga ubu bumpulamafunde ukutwalilila. Icisakamika bambi ca kuti ifi kwaba uyu inshuwalansi kuti calenga abantu ukucita imingalato ya kuti babebe pa kuti uyu inshuwalansi akabalipile indalama. Nga ni mu Colombia, Germany, na Italy inshuwalansi wa kwafwilisha abebilwe alibindwa.

Abatemwa uyu inshuwalansi basoso kuti nga filya fine caba kuli ba inshuwalansi bashala, uyu na o alalenga abengi ukulipililako bambi abanono fye. Bapelulula ukuti inshuwalansi alalenga ukuti abantu balecingililwako, apantu alafwilisha indupwa shalembesha ku inshuwalansi capamo no twampani ukuti balepokelela ubwafwilisho bwine bwine ukufuma ku ncenshi, ishingabaafwa ukucefyako ukusakamikwa, no kubalandilako ku bebile umuntu wabo ukuti bacefyeko ifilekabilwa ukulipilwa, no kubafwa ukwikata bwangu abeeba abantu.

[Akabokoshi pe bula 23]

Stockholm Syndrome (Umusango Uwatendekele mu Stockholm)

Mu 1974 ifyaishiletumbuka mu kwibwa kwa kwa Patty Hearst umwana mwanakashi wa kwa milyoneya wa kampani kalemba inyunshipepala, Randolph A. Hearst, fyali fya kusungusha. Uyu mukashana aishileumana akapi na bamwibile no kutendeka ukulaiba pamo nabo ukubomfya imfuti. Ica kucitika cimbi ca kuti kateya wa mupila umwina Spain alilekelele abamwibile no kubeba ukuti baleenda umutende no kubomba bwino.

Ku kutendeka kwa ba1970, uyu musango wa kumana akapi na beeba abantu waishileinikwa ukuti Stockholm Syndrome, pa numa lintu abantu baibilwe icabipisha pe banki lya mu Stockholm, ku Sweden mu 1973. Ilyo ici cacitike abaibilwe bamo baishileba ifibusa sana na ba bebile. Uku kumfwana pa kati ka beeba abantu na bantu bebile kwalicingilila abeebwa, kwati fye fintu icitabo ca Criminal Behavior cilondolola ukuti: “Ilintu abebilwe na ba bebile baleishibana bwino, e lyo besa mu kutemwana. Uyu musango ulangilila ukuti lintu papita inshita abeeba abantu te lingi bafwaya ukusansa uo bebile.”

UmuNgeleshi umo uwaibilwe mu Chechnya untu bapatikishe ukumulaala atile: “Ico naishiba ca kuti lintu uwaletulinda aishile mu kutwishiba bwino aalikutulwike ukuti alilufyenye ukulampatikisha ukundaala. Pa numa aishileleka ukumpatikisha ukundaala kabili alilombele ubwelelo.”

[Icikope pe bula 20]

Ukwiba abantu kulasha aba mu lupwa mu bulanda bwine bwine no kushikitika kwabipisha mu muntontonkanya

[Icikope pe bula 21]

Abaibilwe bakabila ukusansamushiwa

[Icikope pe bula 23]

Abengi abeebwa balesalilwa beka ukwabula no kusakamanwa bwino mu fyo balekabila nangu ukusungwa mu ncende iya busaka