Icuni Cabalabata Ica Quetzal

KU ULEMBA LOLENI! MU COSTA RICA

NELYO cingati icalo ca Costa Rica cinono sana, calikwata imisango na misango iya fyuni fyaishibikwa 875. Bamo basosa fye no kuti nga ca kuti basankenye imisango ya fyuni fya mu Canada na mu United States, te kuti ifike ku misango ya fyuni fya mu Costa Rica. E mulandu wine kanshi abatemwisha ukutamba ifyuni baila sana ku Costa Rica. E ico natwendele capamo ku kuyatamba icuni cabalabata ica quetzal, ku Costa Rica .

Ku kutendeka kwa ba 1500, kacimfya we shina lya Hernán Cortés, umwina Spain, aile ku Mexico. Lintu fye afikile kulya, Abena Aztec bamupeele ubupe bwa cisote ca masako ya quetzal. Aba ku bufumu bwa bena Aztec beka fye e basuminishiwe ukufwala ifi fisote fya mutengo. Amasako ya quetzal aya katapakatapa kabili ayabalabata yafwile yali aya mutengo ukucila golde.

Pali ndakai ici cuni cayembesha cikala mu mpanga yatula ku Mexico ukufika ku Panama. Icuni ca quetzal cilasangwa mu mpanga shilokamo sana imfula kabili ishasansuka amamita 1,200 ukufika kuli 3,000. Lintu umwela wakaba wima no kutalala mu kwangufyanya amakumbi yalapangwa. Muli fyo umulemfwe ulabako umwaka onse kabili ne miti ilakula ukufika kuli bamita 30 no kucilapo.

Mupepi na makilomita 200 ukulola ku kapinda ka ku kuso ake tauni lya San José e kwabela Santa Elena Forest Reserve. Iyi mpanga isuma kabili e ko mwingatamba bwino ifyuni fya quetzal. Apo kuli uuletutungulula, twamwipusha ukutulanga icuni cabalabata ica quetzal. Pa mulandu wa kuti cimoneka icakatapakatapa, cilafya ukumona nga cili mu mabula. Uuletutungulula ayamba ukupashanya ifyo ici cuni cilila pa kuti aciite. Ukulila kwa ciko kuleumfwika nga filya akabwa kanono kalila. Na kuba, lintu umwanakashi twile na o aumfwa uko cilelila, atontonkanya ukuti nalimo kabwa kalubile mu mpanga!

Bwangu bwangu, twamona icilume nacikaala pa musambo wa cimuti apali bamita mupepi na 15 kabili cilemoneka ica nsoni nsoni no kufwaisha ukumona ifilecitika. Lintu twalolesha muli binoculars (icipalamika ifili apatali), twamona cabalabata ubusaka ukucila pa fyo cilemoneka ku menso. Pa cifuba caba icakashikila, lelo amasako yambi yamoneka aya katapakatapa. Cimbi icilenga ukuti ici cuni cibe icabalabata masako yabuuta ku nsuka, ayapusana na yalya yabili aya katapakatapa. Insuka bashita ukuti imendela, kabili ubutali bwashiko bwaba amasentimita mupepi na 60. Nga icuni ca quetzal cikeele pa musambo ne nsuka shilepepeluka busaka busaka mu mwela e lyo ukuyemba kwa ici cuni kumonekesha.

Te lingi line icuni ca quetzal cimoneka. Na kuba, uwaletutungulula atwebele ukuti pa kumona ici cuni limbi kuti mwaende nyendo ishingi ukulaya mu mpanga lelo ukwabula ukumona nelyo cimo. Inshita yawamisha ukutamba ifyuni fya quetzal ni ilya filepanga ifinsa, ukutendeka mu March ukufika mu June. Pali iyi nshita filalaalila na mani mu finsa fibili, mu cinsa cimo muba amani yabili.

Ilyo twabwelela ku maofeshi, twaumfwa icuni ca quetzal cilelila. Lintu twalolekesha twacimona cilelela mu muulu busaka busaka ne nsuka sha katapakatapa na sho shikonkelemo fye, e lyo caisaikala pa musambo apali bamita basano ukufuma apo tuli! Uuletutungulula atweba ukuti akana nakaluba takali mu cinsa. Wishi ele alafwaya akana ku miti yalekanalekana. Twaumfwa ukuti amapesenti 25 aya mani e yafika ku kutotwa. Lelo amani ayengi yalapwilwa ku tunama pamo nga utupale, weasel, tayra ne fyuni ifili nga emerald toucanet, na brown jay. Ifyuni fya quetzal fikaala mu lupako ulwapala ulwa kwa cibangwa mpopo apasanswike bamita batatu ukufika kuli 20 ukufuma pa nshi. Ubushiku imfula yalokesha, mu lupako mulesula amenshi atemwa mulonaika.

Icintu cimbi twasambililako ca kuti icuni ca quetzal catemwisha ukulya amakotapela ya mu mpanga. Nga ca kuti nacikaala ku muti uupalamine no wa kotapela, cilamona bwino no kutonta fye amenso apo kotapela ibelele. Ukufuma apo, cilema no kulungama fye pali kotapela, pa numa ya kukumpula ilya kotapela cilabwelela apo catemwisha ukwikala. Cilatala camina icisabo conse e lyo pa numa ya maminiti 20 ukufika kuli 30 cilafwisa umukoli uukalamba.

 Lintu ifi fyuni fiya filefwaya amakotapela ya mu mpanga, filafika na ku mawiilo yapusanapusana aya mimana. Ku ca kumwenako, ukufuma mu July ukufika mu September, e lintu fiba lwa ku mawiilo ya Pacific. Kabili mu October e mo fiya ku Caribbean mu kulya kotapela iiteku.

Ilyo tuleyabuka ubulalo ubwalepa bamita 30 ukufuma pa nshi, twapana tupunkane na quetzal! Cilemoneka kwati ilyo tulepita e lyo na co cilekola utushishi twa kulya pali ilya nshita ya kasuba. Ici cuni icikota caikala ku muti lwa pa muulu wa mitwe yesu, ciletulolesha fye bukali bukali pa mulandu wa kucicilinganya.

Na kabili twaebwa ukuti fyalitemwisha ukulya na malubeni ilya itwala ku miti ya myunga. Kanshi lintu fiya na maka mu kusompola malubeni, limo limo insuka shilaikobelesha no kwikatwa ku myunga no kususuka. Nangu cibe fyo, nga papita inshita insuka shimbi shilamena.

E cilenga no kuti ukuyemba kwa ici cuni kutwalilile. Ili shina lya “Quetzal” lyafumine kwi shiwi lya ciAztec ilya kuti “quetzalli,” ilyalola mu kuti “icaumo mutengo” atemwa “icayemba.” Lelo ku ca bulanda, uku kwine kuyemba kwa ciko e ko balecipaila sana. Na kuba, pa filengwa na Lesa ifyo batila fyalaswa filobe, ici cuni na co e po caba. Amasako cakwata yalabomfiwa sana ku kupanga ifintu fya kwibukishishako. Fimo bafikata ifituntulu no kushitisha kuli balya bafwaya ifya kuteka pa mayanda. Nangu cibe fyo, uuletutungulula atweba ukuti ifyuni fya quetzal pali ndakai naficingililwako na mafunde yaliko aya kucincintila balya bafwaya ukulofya ifilengwa na Lesa.

Cimbi icingaleta ubusanso kuli fi fyuni cili kubungaula imiti iyo ifi fyuni fikalamo. E ico pa kuti kubeko ukucingilila ici cuni cayemba ne filengwa na Lesa fimbi, baliputulako impanga ya Costa Rica amapesenti 27 iyo umuntu nelyo umo tafwile ukutemamo imiti.

Twanonkelamo nga nshi muli ulu lwendo twacibapo ulwa kutamba icuni ca quetzal. Nga ca kuti mwaile ku British Museum, ku London, cine cine kuti mwamona amasako ya quetzal ku cisote cilya bapeele Hernán Cortés. Nangu cibe fyo, amasako ya quetzal yamoneka bwino ku cuni icine mu mpanga! Pali ino nshita, ukuba kwena, ifyuni fya quetzal ficili fileipakishako ubuntungwa no kucingililwa ukunono mu mpanga ya mitengo yafumba mu Central America.