Ukulenga Mapu wa fya mu Muulu Ukwa pa Kale no kwa Ndakai

KU ULEMBA LOLENI! MU NETHERLANDS

UMUNTUNSE alapapushiwa lintu alolesha mu muulu no kumona imintapendwa ya ntanda, kabili ilyashi lya kale lilangilila ukuti ici calilenga umuntunse ukucindika no kusekelela muli Kalenga wa fintu fyawamisha. Kale sana, kalemba wa malumbo alipapushiwe no kusoso kuti: “Imyulu ilelondololo bukata bwa kwa Lesa, ne ulu lilelongolo mulimo wa minwe yakwe.” (Amalumbo 19:1) Nangu cibe fyo, abaleceeceeta imyulu kale mu nshita ya bushiku balemona ifintu fyawamisha.

Ukusanga Ifintu mu Muulu

Abasambilile ifya maplaneti kale basangile ukuti intanda shonse shaleenda mu muyano. Nelyo cingati intanda shaletula ku kabanga no kuwila ku masamba, tashatalile ashiselela ku shibiye atemwa ukutalukako. * Mu nshila imbi, amabumba ya ntanda yamo yene yalemoneka lyonse. E co umuntunse pa kufwaya ukuti kubeko umuyano kuli iyi mintapendwa ya ntanda, ashilonganike mu mabumba. Tacali icayafya uuli onse ukumona ukuti aya mabumba ya ntanda bapangile bayapalenye ku nama, abantu, na ku fintu ifishipeema. Ifi e fintu ukupanga amabumba ya ntanda kwayambile.

Mu Babele wa pa kale e mo amabumba yamo yamo aya ntanda ayo twaishiba ilelo bayalumbwile pa muku wa kubalilapo. Pali aya mabumba, paba 12 ayemininako ifishibilo fya zodiac. Aya mabumba yalibomfiwe, kabili na ndakai line yalabomfiwa mu kupendula intanda, ukubuka atemwa ukumwenako ifikacitikila abantunse. Nangu cibe fyo, ukupendula kwa ntanda takwasuminishiwa mu Baibolo. (Amalango 18:10-12) Ababomfi ba kwa Yehova Lesa na bo bene balishibe ukuti amabumba ya ntanda e ko yali. Ku ca kumwenako, ibuuku lya mu Baibolo ilya kwa Yobo, lilanda pali Yehova ukuti “acita Bere Mukalamba, na Orione, Pleyadese.”—Yobo 9:9.

Amashina ya mabumba ya ntanda ayengi ayo twaishiba ilelo yafuma ku nshimi sha baGriki. Amashina pamo nga Cepheus, Cassiopeia,  Andromeda, na Hercules yalalembwa pa macharti ya ntanda aya ndakai.

AmaCharti ya Ntanda Yatendeke Kale

Muli ba 150 C.E., umuGriki wasambilile ifya maplaneti Ptolemy asupawilile fyonse ifyaishibikwe pa lwa maplaneti pa nshita aikeleko. Uku kusupawila, ukwitwa Almagest, kwalibikilwemo na mabumba ya ntanda 48. Nangu fye macharti na mabuuku yalengwamo umuulu ayalembelwe pa numa Ptolemy alifwa kabili palipita ne myanda ya myaka iyingi yalalangilila amabumba yamo yene 48 aya ntanda. Na kuba, ukufika fye na mu mwanda wa myaka uwalenga 16, impendwa ya mabumba ya ntanda yali fye imo ine. * Lelo mu kuya kwa nshita, amabumba na yambi 40 yalilundilweko. Mu 1922 akabungwe ka International Astronomical Union kasuminishe aya mabumba 88 aya ntanda.

Ibuuku lya kwa Ptolemy lyalilanda pa mabumba ya ntanda, alitantikamo na mashina ya ntanda ukucila pali 1,000, kabili alilandile na pa maka ya lubuuto intanda shakwata ne ncende shabelapo mu muulu. Ptolemy alilondolola ne fyafulilako. Ku ca kumwenako, ibumba lya ntanda ilitwa Ursa Major, atemwa Bere Mukalamba, lyalikwata ulutanda luntu alondolola ukuti lwaba “pa ntendekelo ya mucila,” kabili alilangilila no kwabela ifya mu muulu atila “kwi kufi lya ku kulyo ilya kwa Andromeda.” E mulandu wine, ibuuku limo lilandila ukuti, “uuli onse uwingetwa ukuti ni ncenshi ku fya maplaneti, alekabila ukwishiba bwino ifyo umuulu wapangwa!”

Mulandu nshi, kale amabumba ya ntanda yalesangilwa fye ku kapinda ka ku kuso? Uulenga bamapu ba fintu umuulu umoneka, alondolola ukuti pantu ukulonganika intanda mu mabumba kwayambile ku Mediterranean lubali, kabili uku kwine e ko no muulu wa ku kapinda ka ku kuso umoneka mu kulengama. Limbi limbi fye, e lintu umuntuse atendeke ukusokota no muulu wa ku kapinda ka ku kulyo, kabili e patulile no kusanga na yambi amabumba ya ntanda. Yamo amabumba ni ndakai line yasangilwe kabili yapeelwa na mashina pamo nga Chemical Furnace, Pendulum Clock, Microscope, na Telescope.

“Umuulu wa Ntanda sha BuKristu”

Mu 1627, umwina Germany uwasambilila sana Julius Schiller alembele ibuuku lya ntanda ilyaleti Coelum Stellatum Christianum (Umuulu wa Ntanda sha BuKristu). Atontonkenye ukuti yali e nshita ya kufumyapo ifishibilo fya cisenshi ifyalebomfiwa mu kulangilila amabumba ya ntanda sha mu muulu. E ico, pa kucite fyo atalile afumyapo amashina ya fintu fya cisenshi no kupyanikishapo amashina ya mu Baibolo. Ibuuku litila The Mapping of the Heavens lilondolola ukuti ainike “myulu ya ku kapinda ka ku kuso ukuti Icipingo Cipya ne myulu ya ku kapinda ka ku kulyo ainike Icipingo ca Kale.” “Schiller abulile amashina ya mu Icipingo ca Kale ukulingana no mutande wa yako no kwinika amabumba ya ntanda ayaba ku kapinda ka ku kulyo—e co amashina Indian na Peacock yapyanikwepo ne shina Yobo, kumfwa Centaur yapeelwe amashina ya kwa Abrahamu na Isaki.” Ku kapinda ka ku kuso, “ishina Cassiopeia lyapyanikwepo na Maria Magadala, Perseus yasangwike Umutumwa Paulo, lelo ifishilwa fyashinguluka 12 ifya Zodiac ifyo belenganya ukuti akasuba, umweshi, na maplaneti yambi ayanono e mo yashinguluka  mu kulingisha fyainikwe amashina ya batumwa 12.”

Kwali ibumba lya ntanda limo fye e lyo bashayalwile ishina lya kale. Lyali ni Columba (Inkunda), batiile lyalepilibula inkunda ilya Noa atumine ku kumona amenshi nga na yakama.

Ukwaluka kwa Bamapu

Mu kupita kwa nshita, amacharti ya ntanda yalilembelwe cipya cipya. Mu mwanda wa myaka uwalenga 17, lintu amandala yapangilwe, baleteleko amacharti yambi ayalelangilila incende shine shine isha ntanda. Kabili, nelyo fya kuwaminisha pa macharti fyalinashiweko no kufumishiwapo fye. Pali lelo, bamapu ba ntanda abengi bakwata fye intanda, intanda shikala icisansangu, intanda shimoneka makumbi makumbi, ifipinda bushiku, na fimbi ifimoneka ku uletamba mu muulu pa nshita ya bushiku.

Pa kati na nkati ka mwanda wa myaka uwalenga 19, umutande wakumanina walitendeke ukupangwa. Umo uwali pali basolwesolwe muli uyu mulimo ali mwikashi wa ku Germany Friedrich Wilhelm Argelander uwasambilile ifya maplaneti. Wene na balemwafwako, batendeke umulimo uukalamba uwa kubika intanda sha ku kapinda ka ku kuso mu mutande. Ukubomfya amandala, bamwene intanda 325,000 kabili bapimine fye na po shabelele no kubengeshima kwa lutanda lumo na lumo. Apantu icikuulwa balebombelamo cali mu musumba wa Bonn mu Germany, ibuuku balelita ukuti Bonner Durchmusterung (Ukuceeceeta Kwakumanina mu Bonn). Kabili lyasabankanishiwe mu 1863. Lintu Argelander afwiile, kaafwa wakwe akonkenyepo imilimo. Alengele mapu wa ntanda sha ku kapinda ka ku kulyo no kwinika ibuuku lyakwe ukuti Südliche Bonner Durchmusterung (Ukuceeceeta Kwakumanina Ukwa Kapinda ka ku Kulyo mu Bonn). Ukuceeceeta kwa kulekelesha kwasabankanishiwe mu 1930. Kwayananishiwe mu Cordoba, mu calo ca Argentina. Iyi mitande yonse icili ilabomfiwa na ndakai line.

Pali Ndakai ne Nshita ya ku Ntanshi

Imibombele ya kwa Argelander ne nkonkani shakwe tayacilile imibombele ya baishile pa numa. Nangu cibe fyo, mu myaka ya nomba line, apo amandala ya kumwenako mu lwelele yalipangwa ayashaliko kale, ukulenga bamapu kwalyanguka. Ukubomfya Hubble Space Telescope, abasoma ifya maplaneti balibika ubwingi bwa ntanda mupepi na mamilioni 15 mu mutande!

Ukulunduluka kwa nomba line mu kushila bamapu balangilila imyulu kwaba kusabankanya kwa mitande ibili iipya ukwaba European Space Agency. Pa kucita ifyo bailebika amandala mu lwelele ayetwa Hipparcos satellite. Pali ndakai iyi e mitande yawamisha kabili takulati kube imbi iicililepo. Ibuuku lyakumanina ilya ntanda limo ilyaba na mavolyumu yatatu ayetwa Millennium Star Atlas (Icitabo ca Ntanda sha mu Myaka Ikana Limo) lyalipulintwa ukukonka iyi yine mitande.

Uyu mutwe we buuku kuti waibukishako ababelenga Baibolo pa lwa Myaka Ikana Limo, nelyo pa lwa Kuteka kwa Myaka Ikana Limo Ukwa kwa Kristu ukwa mutende, ukwalumbulwa mu Baibolo. (Ukusokolola 20:4) Pali ilya nshita umuntunse ukwabula ukutwishika akasambilila ifyafulilako kabili ifya kutiinya ifyaba mu lwelele, ifya kuti pali ndakai amabuuku yalembwa ayashaikulila pa lwa ntanda, yakumya fye pa muulu.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 25]

Charti wa Ntanda uwa kwa Apian, 1540

[Abatusuminishe]

Insambu shapeelwa na ba British Library (Maps C.6.d.5.: Apian’s Star Chart)

[Icikope pe bula 26]

Umuulu wa ku Kapinda ka ku Kulyo fintu washililwe mu mwanda wa myaka uwalenga 19

[Abatusuminishe]

©1998 Visual Language

[Icikope pe bula 27]

Nga ca kuti uuletamba pali “atlas” wa ndakai untu waishibisha ifi e fintu engamona icisansangu ca “Orione”

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 27]

Ku numa pa mabula 25-7: Abasuminishe ni ba ROE/ Anglo-Australian Observatory, uwakopele ni David Malin