Umulandu Bashibo Baleshila Indupwa Shabo

Bruce atila, “Nshibukisha ukumona bamayo na batata balelwa nelyo ukuumana. Ico naishiba ca kuti batata e ko bali, kabili bushiku bumo ukwabula no kwenekela nasangile fye ukuti awe te ba kumoneka nakalya! Ukufika na lelo nshaishiba no ko baba. Nshibafuluka fye no kubafuluka.”

Patricia ebukisha ukuti, “Nalipo fye neka pa sukulu uushakwete abafyashi bonse babili kabili uushaleikala mu ng’anda . . . Naleyumfwa uwapusanako ku banandi bonse.”

UBWAFYA bwa ndupwa shabula bashibo bwatendeke lintu abantu batampile ukubomfya fimashini mu sha ncito shabo. Lintu abaume batendeke ukupoosa inshita ikalamba mu kubomba incito sha mu mafakitare, ukusonga kwabo mu lupwa kwaile kulacepa; ica kuti incito yonse iya kukusha abana yashililwe banyina. * Nangu cibe fyo, bashibo abengi batwalilile ukuba ne ndupwa shabo. Lelo, pa kati ka ba 1960, impendwa ya balelekana mu United States yatendeke ukukulilako. Ifyalecilikila ifyupo ukukanapwa pamo nge mipepele, ifya ndalama, no bwikashi tafyali na maka ya kucite fyo na kabili. Pa kukonkelela ukupanda mano kwa baleitunga ukwishibisha abatile ukulekana te lyonse kubipila abana lelo limo kuti kwabawamina, abantu abengi bapwishishe ifyupo fyabo. Icitabo ca Divided Families—What Happens to Children When Parents Part, icalembwa na Frank F. Furstenberg, Jr., na Andrew J. Cherlin cisosa ukuti: “Mu Belgium, France, na Switzerland icipimo [ca kulekana] calingilishiwako imiku ibili [ukutula muli ba 1960], ilintu mu Canada, England, na mu Netherlands caingilishiwako imiku itatu.”

Nangu ca kuti ilingi line abana bashala na banyinabo pa numa ya kulekana, bashibo abengi bafwaya ukutwalilila ukumfwana na bana babo. Imitantikile ya bonse babili ukusungako abana e nshila abengi balebomfya. Nalyo line, te lingi bashibo bamonana na bana babo. Ukufwailisha kumo kwasokolwele ukuti mwana fye umo pa bana 6 e umonana na bawishi cila mulungu. Mupepi  na hafu wa bana ba bafyashi balekana tabamonenepo na bashibo pa mwaka onse!

Ifyo Imitantikile ya Kuti Bonse Balesungako Abana Yafilwa Ukubomba

Pa kuti bonse balesungako abana, pakabila ukuba ukumfwana kusuma no kutetekelana, ifyo abengi bafilwa ukukwata. Furstenberg na Cherlin abafwailisha ifya kufwailisha basosele ukuti: “Umulandu ukalamba uulenga bashibo ukuleka ukumonana na bana babo wa kuti tabafwaya ukubukulula ukumfwana na bakashi balekana na bo. Kabili abanakashi abengi na bo bayumfwa mu nshila imo ine.”

Ca cine, bashibo abengi abalekana na bakashi babo balatwalilila ukumonana na bana babo. Lelo pa mulandu wa kuti nomba tabeshiba imikalile ya cila bushiku iya bana babo, bashibo bamo calibakosela ukuba nga wishi ilyo bali nabo. Abengi basalapo ukuba fye ngo mubiye wa bana babo, ukupoosa inshita yabo yonse mu kukokoloka nelyo mu kushita fye ifya kushita. Ari uuli ne myaka 14 alondolola ifyo baletandala na bashibo pa mpela sha mulungu ukuti: “Takuba ukutantika kwine kwine pa cilecitwa nangu fye mafunde yalya batupeela aya kuti ufwile ukuba pa ng’anda ne nshita ya 17:30 hrs. tayabako. Takuba ukukaanya ukuli konse. Kuti wacita fye ico ulefwaya we mwine. Kabili lyonse batata balanshitila ifya bupe.”—How It Feels When Parents Divorce, icalembwa na Jill Krementz.

Wishi wa kutemwa afwile ‘ukwishiba ukupeela abana bakwe ifya bupe fisuma.’ (Mateo 7:11) Lelo ifya bupe tafipyana pa kupeela abana ubutungulushi bufwaikwa no kusalapula. (Amapinda 3:12; 13:1) Lintu umufyashi aba fye ngo wa kwangala nankwe nelyo ngo mutandashi, kulya kwampana kwapalamisha ukuba pali wishi no mwana kulapwa. Ukufwailisha kwasondwelele ukuti: “Ukulekana kuti kwaonaula ukwampana kwa kwa wishi no mwana kuli pe na pe.”—Journal of Marriage and the Family, May 1994.

Pa mulandu wa cifukushi ca kuleshiwa ukumonana na bana nelyo no kukanayangwako fye ku bana, calenga bashibantu bamo ukushililila fye indupwa shabo, ukukanabapeela indalama sha kushitamo ififwaikwa. * (1 Timote 5:8) Cilumendo umo umupungwe alilishike ukuti, “Tapaba icili conse ico natemwako kuli batata. Tabayangwako kuli ifwe, nangu ukutusakamana nakalya, awe tacawama.”

Abafyashi Abapula fye Abana

Ukufula kwa bana ba mu cani nakulenga impendwa ya bana babula bashibo ukufulilako. Icitabo ca Fatherless America cisosa ukuti, “Mupepi ne cakaniko cimo pa fyakaniko fitatu ifya bana bafyalwa mu [United States] bana ba mu cani.” Mupepi na bana 500,000 abafyalwa cila mwaka kuli banyina ba myaka 15 ukufika kuli 19, amapesenti 78 aya bapungwe bapula fye amafumo. Nangu cibe fyo, ubwafya bwa bana ukulapula amafumo bwanene fye isonde lyonse. Na kabili cimoneka kwati amaprogramu ayasambilisha ukubomfya imiti ya kucilikila ubufyashi nelyo ayalesha ubulalelale yalifilwa ukwalula imibele ya bapungwe ukulosha kuli bucisenene.

Icitabo citila Teenage Fathers, ica kwa Bryan E. Robinson, cilondolola ukuti: “Ukwaluka kwa  mibele ukulosha ku bulalelale na pa lwa kupula amafumo kulengele abalepula mafumo ukubulwa insoni nelyo ukuyumfwa abasuulwa nga fintu cali kale muli ba 1960. . . . Na kabili imisepela ya lelo ikutika cila bushiku ku malyashi yalanda pa lwa kulaalana ukupitila mu fya kusabankanya amakwebo, inyimbo, amafilimu, na pa TV. Imilabasa ya bena Amerika yeba abacaice ukuti ukulaalana ni nshila ya kulangilamo ukutemwa, ukuti kulacincimusha, no kuti kulaleta ubuseko ubwingi lelo ukwabula no kubalangilila ifya kufumamo fyabipa ifya bulalelale.”

Cimoneka kwati abacaice abengi tabeshiba bwino ifya kufumamo fya bulalelale. Kutikeni ku fyasuko Robinson apokelele: “‘Talemoneka kwati kuti [akwata ifumo]’; ‘Twalekumana fye umuku umo cila mulungu’; no kuti ‘Ine naishibe ukuti takwaba ukwimita pa muku wa kubalilapo fye ukukumana.’” Kwena, abalumendo bamo balishiba bwino ukuti ubulalelale kuti bwafumamo ukwimita. Icitabo icitila Young Unwed Fathers cilondolola ukuti: “Ku balumendo abengi aba mu [musumba], ubulalelale ca kwishibikilwako ca kuyumfwilapo sana mu mushi; kabili ukukwata abanakashi abengi cimonwa ukuti e bwaume. Abakashana abengi balasuminisha umulumendo ukulaala na bo pa kuti abatemwe.” Mu misumba imo, abalumendo abashakwatapo mwana balasekelwapo no kusekwa ukuti tabatala abalaalapo no mwanakashi!

Lintu mwakutika ku kufwailisha kwa mu 1993 ukwa bana be sukulu aba ku California abapula amafumo e lyo mwingamona ukuti ifintu filebipilako fye. Casangilwe ukuti abapeele utu tukashana amafumo, te tulumendo iyo, lelo bakalamba bacila imyaka 20! Na kuba ukufwailisha kumo kulangilila ukuti ico abapungwe abengi bapulila abana mulandu wa kuti bacendwa fye ku maka nelyo umulandu wa kucenda abana. Ukufula kwa mibele ya musango yo kulangilila fintu abantu babipile pali lelo.—2 Timote 3:13.

Umulandu Abalumendo Abengi Babutukila

Abalumendo abapungwe abakwata abana te lingi bekala pamo na bana babo ukufikila bakula. Umulumendo umo uwapeele umukashana ifumo atile: “Namwebele fye ukuti pano pene e po fyonse fyapwila.” Nangu cibe fyo, nga fintu icipande ca muli Family Life Educator cilondolola, “bawishi bacaice abengi balafwaisha ukupalamisha sana ku bana babo.” Ukulingana no kufwailisha kumo ukwa bawishi bacaice abashaupa, amapesenti 70 e baletandalila abana babo umuku umo cila mulungu. Icipande casokele ukuti, “Nangu cibe fyo, lintu abana balekula, imiku bashibo babatandalila na yo ilacepelako.”

Wishi umo uwa myaka 17 asupawile icilenga, ukusosa ukuti: “Nga ca kuti nalishibe ukuti e fyo caafya, nga nshacicitile.” Bacaice fye abanono abashipa mu mutima nelyo ukwishiba ifya kubomba ngo mufyashi. Lelo abengi tabasambilila kabili tabaishibapo nangu ni ncito iili yonse iingalabaletela ulupiya. E co pa kutiina ukuseebana, abalumendo abengi basalapo fye ukubutuka abana babo. Wishi wacaice umo alondolola ukuti, “Ubumi bwandi bwiswilemo fye amacushi na mafya.” Umbi na o asosa ukuti: “Apo fye ndafilwa ukuisakamana ne mwine, pali bufi lintu nkatampa ukusakamana no [mwana wandi].”

Imyangashi Yasasamina

Ilyo ifyalembwa mu Baibolo fyalecitika abaYuda balikwete insoselo yaleti: “Abafyashi balya imyangashi yasasamina, na meno ya bana babo e yawilamo.” (Esekiele 18:2, Today’s English Version) Lesa aebele abaYuda ukuti tacalekabila ukube fyo, no kuti imembu sha kale tashifwile ukubwekeshiwapo ku ntanshi. (Esekiele 18:3) Nangu cibe fyo, cimoneka ukuti abana abengi ilelo e basondelamo “imyangashi yasasamina” iya bafyashi babo uko e kuti ukuculilamo pa lwa kukanakosoka kwa bafyashi babo, umulekelesha wabo, na pa lwa kulekana. Ukufwailisha kulangilila ukuti abana abakushiwa ukwabula bashibo balasansalikwa ku mafya ya ku mubili na ya mu nkuntu no kulwala amalwele yapikana. (Moneni umukululo pe bula 7.) Icilenga ukumanama sana cishinka ca kuti uyu musango wa kubulwa bashibo utwalilila ukushilwa ku nkulo ne nkulo ica kuti ukuyumfwa ububi no kulekeleshiwa takupwa.

Bushe indupwa shabula bashibo tashingatunguluka? Awe nakalya. Na kuba, imbila nsuma ili ya kuti ubwafya bwa mutatakuya ubwa ndupwa shabula bashibo kuti bwapwa. Icipande cikonkelepo calalondola ifyo bwingapwa.

[Amafutunoti]

 [Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

Amafya Ya Kukushiwa Apabula Bashibo

Abana ukukushiwa apabula bashibo kubalenga ukupita mu mafya yabipisha. Ilintu ifyebo twalalandapo kuti fyalenga bamo ukumfwa ubulanda, ukwishibila kabela amafya yesako e nshila ya kubalilapo ukucingilila nelyo ukucefyanyako ifya kufumamo fyabipa. Ishibeni, na kabili, ukuti ifipendo balesanga mu kufwailisha fya mu mabumba te ku muntu umo umo iyo. Abana abengi abakulila mu mayanda yabula bashibo tabakumanyapo na ya mafya. Icipande cesu icilekelesheko calalondolola ifyo abafyashi bengacingilila abana ne fyo ukubomfya ifishinte fya mu Baibolo kwingaafwa ukucefyako aya mafya. Kanshi, sambilileniko amafya yamo ayo nalimo yengaponena umwana wabula bawishi.

◼ Amafya Yaingilishwako aya Kucendwa

Ukufwailisha kulangisha fye apabuuta ukuti ukubulwa bawishi kulenga umwana ukuba mu bwafya bwakulilako ubwa kucendwa. Ukusapika kumo kwasokolwele ukuti pa bana 52,000 abacendelwe, “amapesenti 72 bali bana baleikala na bashibo bashabafyala.” Icitabo icitila Fatherless America cilondolola ukuti: “Icilenga ukuti ukucenda abana kuleilako fye pa ntanshi mu bwikashi bwesu mulandu wa kufumapo kwa bashibo no kwikala na bawishi abaleshi ukuli ukwaseeka, ukukwato tulumendo twa kwangala na to, no kwikala na bashili balupwa.”

◼ Amafya Yafulilako aya Kutendeka Ubulalelale mu Bwaice

Pa mulandu wa kuti te lingi abana basopwa mu ng’anda umwaba fye umufyashi umo, ilingi line abana balashukila iyi mibele ku kutendeka bucilende. Umuleketela mu kufunda abana na o kuti walenga amafya. U.S. Department of Health and Human Services yasosa ukuti, “Abakashana abakushiwa mu ng’anda yabula bashibo balapula sana amafumo ukucila abakushiwa na bashibo.”

◼ Ubupiina

Ukufwailisha pa lwa bakashana abapungwe aba ku South Africa kwasondwelele ukuti ukukanakwata abafyashi bonse babili e kulenga sana ubupiina. Abalefwailisha batile, “Cimoneke fyo mupepi na mapesenti 50 aya bapungwe bapula amafumo tababwelela pa sukulu,” kabili abengi batendeka fye ukulacita bucilende no kulashitisha imiti ikola. Uko cacilamo ni ku fyalo fya basungu. Mu United States, “mapesenti fye 10 aya bana bakwata abafyashi bonse babili e bali abapiina [mu 1995], ilintu abana abaleikala na banyina epela abaali abapiina bafikile ku mapesenti 50.”—America’s Children: Key National Indicators of Well-Being 1997.

◼ Umulekelesha

Pa kuti fye baleisakamana abene, abafyashi bamo abashimbe balapeshiwa amano ku fyabimbwamo mu kuba umufyashi kabili balafilwa fye no kusangako inshita yalinga iya kwikala na bana babo. Umuntu umo uo icupo capwa ebukisha ukuti: “Naleya ku ncito akasuba kabili ku sukulu naleyako ubushiku ica kuti nalenaka sana. Cine cine nalilekeleshe abana.”

◼ Ukufulunganishiwa

Ukupusanako na fintu incenshi shimo shitungo kuti tacipoosa nshita ukuti abana babeleshe pa numa abafyashi babo balekana, bakasapika, pamo nga Dokota Judith Wallerstein, basanga ukuti ukulekana kulambukila inkuntu sha muntu pa nshita ntali. “Ukucila pa cakaniko cimo ica pali fitatu ica balumendo na bakashana abali ne myaka ya bukulu pa kati ka 19 na 29 tabeshiba ica kucita nangu line pabe napapita imyaka 10 ukutula apo abafyashi babo balekanine. Balesensenunwa fye ne mikalile ukwabula ukuimikilako ifyo balepanga ukucita ku ntanshi . . . kabili bapelelwe nge sabi lyabula umumana.” (Second Chances, ukulembwa na Dokota Judith Wallerstein na Sandra Blakeslee) Ukuisuula, ukupopomenwa, bucintomfwa, no kukalipa kwatwalilila e mibele yali na bana abo abafyashi babo balekana.

icitabo icitila The Single-Parent Family cisosa ukuti: “Ukufwailisha ukwingi kulangilila ukuti abalumendo abakushiwa apabula bashibo tabaishininkisha ukuba abaume bene bene, balaisuula, kabili, mu kupita kwa nshita, cilabakosela ilyo balefwaya ukuupa. Ubwafya bwingakwata abakashana pa kukanakushiwa na bashibo bumonekesha lintu bawa icisungu nelyo pa numa, kabili busanshamo ukukanakwata ifyupo fyatunguluka mu nshita ya bukalamba.”