Bushe Abasha Ilelo ni Bani?

BALENI tontonkanyeni fye pa bana ubwingi. Catunganishiwa ukuti abana amamilioni 200 ukufika kuli 250 abashilafika pa myaka 15 bapoosa inshita yabo iikalamba ukubombe milimo. Mu 1995 na 1996 mweka abana 250,000 e bo baingishe incito ya bushilika, bamo pali aba bali fye ne myaka 7, ici calenga bamo pali aba ukusanguka abasha ba nkondo. Impendwa ya banakashi na bana abashitishiwa mu busha cila mwaka yatunganishiwa ukucila pali milioni umo.

Lelo ifi fipendo fyeka fye, tafingasokolola bwino ukupelelwa aba bantu bapitamo. Ku ca kumwenako, kalemba Elinor Burkett mu calo cimo ica ku North Africa, akumene na namayo we shina lya Fatma uwafyukile ku muntu umunkalwe uwamutekele ubusha. Nangu cibe fyo, pa numa ya kulanshanya nankwe, Burkett aishilekutuluka ukuti “ubusha tabwakatale abufuma mu matontonkanyo,” ya kwa Fatma. Bushe uyu Fatma kuti atontonkanyapo no kuti ku ntanshi ifintu fikamuwamina? Burkett atila, “Fatma atontonkanya fye pa fya ubo bwine bushiku, kuli ena ukulanda pa fya ku ntanshi ciba kwati kusabaila fye ifishabako.”

Cine cine, pali ino ine nshita, amamilioni ya bantunse banensu basha abashakwata isubilo lya fisuma ku ntanshi. Mulandu nshi kabili ni shani aba bantu bonse basanguka abasha? Musango nshi uwa busha baatekwa?

Abashitisha Abantunse

Broshuwa wa batandashi uwalesabankanishiwa mu calo ca United States alilandile mu kulungatika nga nshi pa lyashi lyaleti: “Nga mulefwaya aba kulaala na bo, kabiyeni ku Thailand. Kwaba abakashana bene bene. Kwaba ukulaalana ukwine kwine, kabili ukwanaka umutengo. . . . Bushe mwalishiba ukuti kuti mwashita nacisungu pa mutengo unono uwa madola fye 200?” Cintu uyu broshuwa ashasokolwele ca kuti aba bakashana batila ni banacisungu ni balya abaiketwe nelyo abapatikishiwe ukushitishiwa mu fiyanda fya bacilende, umo balaalana na baume nalimo 10 ukufika kuli 20 pa bushiku bumo. Nga ca kuti aba bakashana bakaana ukulaalana na baume balapumwa. Ilyo iciyanda ca bacilende ica pa Cishi ca Phuket, icifulo ca kwangalilako icabela ku kabanga ka Thailand catendeke ukupya bacilende 5 balipiile no kufwa. Mulandu nshi? Pantu ababashitile babakakiile ku mabeti yabo mu minyololo pa kuti tabafyukile ukufuma muli ubu busha baatekwa.

 Ni kwi aba bakashana bafuma? Cashimikwa ukuti, abengila muli ubu bukwebo bwa bucisenene mamilioni ya bakashana na banamayo ukufuma mwi sonde lyonse abaibilwe, no kupatikishiwa ukushitishiwa muli bucilende. Ubukwebo bwa bucilende nabwanana mu fyalo ifingi pa mulandu wa bupiina mu fyalo fishalunduluka, na pa mulandu wa fyuma mu fyalo fyalunduluka ukubikako fye no kukanabomba kwe funde ilyo ukushitisha abantu no kubabomfya mu milimo ya lucu kulecitwa.

Utubungwe twa banamayo mu Southeast Asia twatunganya ukuti ukufuma pa kati ka ba1970 ukwisafika ku kutendeka kwa ba1990, banamayo amamilioni 30 e bashitishiwe mwi sonde lyonse. Abashitisha abantu baatemwa mu fitesheni fya mashitima, mu mishi iipiina, na mu misebo ya mu matauni ukufwayamo abakashana na banamayo abalemoneka ukuti nabapeleelwa. Ilingi line abekatwa bantu bashasambilila, abana ba nshiiwa, abalekeleshiwa, nelyo incushi. Balabalaya ubufi ukuti bakabengisha incito, lelo pa numa balabatwala mu fyalo fimbi, no kuyabashitisha mu fiyanda fya bacilende.

Ukutula apo ifyalo fya Komyunisimu fyabongolokele mu 1991, calenga abakashana abengi na banamayo babe mu bupiina ubwine bwine. Ukufumyapo amafunde ne fibindo, ukushitisha utwampani twa buteko, no kwingilishiwako kwa muncishanya mu mikalile ya bantu kwalenga bumpulamafunde, ubupiina, no kubulwe ncito ukufula. Banamayo abengi na bakashana mu Russia na ku Eastern Europe nomba balebomfiwa muli bucilende ku tubungwe twateyanishiwa mu fyalo ifingi ngo mwa kusangila ubukumu. Anita Gradin uwali kale Cilolo wa buteko mu Cilye ca ku Bulaya (European Justice Commissioner) atile, “Ukushitisha abantu kwalyanguka ukucila ukushitisha imiti ikola.”

Abana Abashakushiwe Bwino

Mu fakitare imo iinono iipanga amakapeti ku Asia, abana abacece abakwete fye imyaka 5 bashibuka ku macaca mu ma 04:00 hrs ukutendeka ukubomba mpaka ukwisafika ubushiku mu ma 23:00 hrs ukwabula ukufola. Ilingi line abana ba musango uyu babombela mu ncende ishingabalwalika nelyo ukubacena pamo nga: ukubomfya bamashini abashili bwino, ukubomba amaawala ayengi mu ncende umushaba lubuuto lwine lwine nangu amawindo ya kupisha umwela walinga,  kabili umwaba imiti iya sumu iibomfiwa mu kupange fintu. *

Mulandu nshi aba ncito bafwaila sana ukwingisha abaice? Pantu mu kubomfya abaice mu sha ncito tamwaba kupoosa ndalama ishingi kabili calyanguka ukusalapula abaice pa mulandu wa kuti baliba abanakilila, no mwenso wa kuilishanya ifintu nga tafiweme balikwata icine cine. Abengisha incito abashilangulukilako balashukila abaice ukubomba imilimo pamo nga ukuluka amakapeti pantu e babomba bwino ico amafupa yabo ninshi yacili tayalakosa no tuminwe twabo tucili utwanakilila. Ilingi line aba bana balapeelwa incito, ilintu abafyashi babo bena bekala fye mu bulofwa pa mayanda.

Icabifya sana ifintu ca kuti abana ababomfiwa mu milimo ya pa ng’anda e bacendwa no kupumwa sana. Abengi baleebwa, ukubiikwa mu nkambi shaba ukutali, no kukakwa mu minyololo pa kuti tabafyukile ubushiku. Inshita ya kasuba, balapeelwa incito ya kupanga imisebo no kutoba amabwe.

Inshila na imbi umo abana bashikushiwa bwino ya kuupwa ku fyupo fya busha. Akabungwe ka Anti-Slavery International kalondololapo icupo ca musango yo cimo katila: “Umukashana wa myaka 12 aebwa ukuti ulupwa lwakwe naluteyanya ukumufya ku mwaume wa myaka 60. Ukulingana ne fyo cifwile ukuba uyu mukashana alikwata insambu sha kukaana, lelo tapeelwe ishuko lya kubomfya isho nsambu kabili no kwishiba teshibe ukuti kuti ashibomfya.”

Abasha ba Nkongole

Ababomfi amakana na makana balitekwa ubusha ku babengisha incito na pa ncito pene pa mulandu wa maloni yantu bena atemwa abafyashi babo baapoka. Ukulingana ne fyo caba, ukubombela imisha kwaseeka mu fya bulimi, umo abantu babomba imilimo yalekanalekana pamo nga babomfi nelyo bashibulimi. Limo limo cilacitika ukuti, abana kufyalwa baisapyana imisha ya fikolwe fyabo no kutwalilila ukuba mu busha bwa muntapwa ubwa nkongole. Limbi na lyo, nga ca kuti abaingila incito balikwata inkongole ku mwine wa ncito nomba baleka, uukalipila isho nkongole untu bayaingilako incito. Nga cayafya sana, aba ababombela imisha tabafola nangu kamo pa milimo babomba. Atemwa lyonse kuti cilepwila fye mu kubafoleshako shinono pa malipilo balingile ukufola pa kuti bengatwalilila fye ukulabombela ababengisha incito ukumona kwati ishashala bakafola limbi.

Ubusha bwa mu Ntambi sha fya Mipepele

Binti, umukashana wa myaka 12, ni umo pa makana ya bakashana ku West Africa ababomfiwa nga ba trokosi, icalola mu kuti “abasha ba milungu,” mu lulimi lwa ciEwe. Icalenga ukuti Binti abe umusha no kulaculila ukukonsolwela  bumpulamafunde ubo ashacitile mulandu wa kuti umufyashi wakwe amufyaliile ukupitila mu kulaalana kwa kupatikishiwa! Pali nomba abombela shimapepo wa muli iyo ncende imilimo ya pa ng’anda. Ku ntanshi imilimo Binti akalabomba ikasanshamo no kulaalana no yu shimapepo, uo abombela. Lyene nga Binti akulako, uyu shimapepo akamusha no kufwayako utukashana utulemonekako bwino pa kuti tukalemubombela muli bu trokosi.

Amakana ya bantu abaaba mu busha bwa mu ntambi sha fya mipepele nga Binti, ni balupwa lwabo e babapeela ku kubomba imilimo ya busha pa kuti bengakonsolwela pa fintu fimo ifyatunganishiwa ukuti lubembu baacita nelyo ukuti balibembukila ifipope fyashila. Mu fifulo ifingiko pe sonde, abakashana nelyo banamayo balapatikishiwa ukubombe milimo iikumine ifya mapepo no kubomfiwa mu kulaalana na bashimapepo na bantu bambi, ukubomfya akabepekesho ka kuti banamayo ba musango uyo baupwa ku mulungu. Kabili ilingi line aba banamayo balabomba imilimo na imbi ukwabula ukufola. Tabakwata buntungwa bwa kuyaikala kumbi atemwa ukwalula incito babomba, kanshi ilingi line batwalilila fye ukubomba imilimo pa myaka iingi.

Ukushita no Kushitisha Abantu mu Busha

Nangu ca kuti ifyalo ifingi fiitunga ukuti mwi funde fyalipwisha ubusha, mu ncende shimo shimo nomba line ukushita no kushitisha abantu mu busha kwalibukuluka. Ilingi line ubu busha bucitikila mu fitungu umwaba inkondo sha bana calo nelyo umwaba ukukansana kwa kubomfya ifyanso. Akabungwe ka Anti-Slavery International kashimika ukuti, “Mu ncende umulwikwa imbuli ifunde talibomba nangu fye panono, kabili abashilika nelyo ifita ifyaipangasha ne fyanso balapatikisha abantu ukubabombela ukwabula amalipilo . . . kabili tabasakamana ne milandu bengapeelwa; cashimikwa ukuti ifya musango yu ficitikila mu ncende umwaba amabumba ya bashilika ayaipangasha ne fyanso abo abafilwa ukuilengo kwishibikwa mu fyalo fyonse.” Nangu cibe fyo, aka kabungwe kamo kene katila “mu nshiku sha nomba line nacishimikwa no kuti abashilika ba buteko baletoba ifunde pa kupatikisha abashili bashilika ukulabomba nga basha. Abashilika na baume abasambilishiwa ukubomfya imfuti abengetwa nga kwaima ubukangalume na bo bene bashimikwa ukuti balacitako ubukwebo bwa kushitisha abo baikata mu busha pa kuti balebombela bambi.”

Ku ca bulanda, ici cintu cabipa icitwa ubusha cicili ciletiinya abantunse mu nshila ishingi isho bashingeshiba. Taleni tontonkanyeni fye pa mamilioni ya bantu abatekwa ubusha ukushinguluke calo conse. Lyene tontonkanyeni pa musha umo nelyo babili aba muno nshiku abo mubelengele muli uno magazini, napamo pa lwa kwa Lin-Lin nelyo Binti. Bushe kuti mwatemwa ukumona bumpulamafunde bwa muno nshiku ukupwa? Bushe ubusha bukabala abufumishiwapo ica cine cine? Ilyo ici tacilacitika, kufwile kwabako ukwaluka kukalamba. Shi belengeni pa lwa uku kwaluka mu cipande cikonkelepo.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

UKUFWAYA INSHILA SHA KUPWISHISHAMO UBUSHA

Utubungwe utwingi utwa mabuteko pamo nga United Nations Children’s Fund na International Labor Organization, tulebombesha ukufwayako inshila no kushibomfya pa kuti twingapwisha ubusha bwa muno nshiku. Ukulundapo, utubungwe tushaifulila utushili twa buteko, pamo nga Anti-Slavery International na Human Rights Watch, twalitukuta apakalamba ukulenga abekala calo beshibe ukuti ubusha eko bwaba muno nshiku ne fyo tutukuta ukulubula abatekwa ubusha. Tumo pali utu tubungwe tulefwaisha kukabe ukulalemba ifishibilo fyaibela pa fintu ifilepangwa ifikalalangilila ukuti fyapangilwe ukwabula ukubomfya abasha atemwa abana. Tumbi nato tulelomba ukuti kubeko ifunde mu fyalo umo “abatandashi baya mu kulaalana na banakashi,” pa kuti abantu abalaalana na bana bengekatwa no kupeelwa umulandu lintu babwelela ku fyalo bafuma. Bamo abatungilila insambu sha bantu balibombesha nga nshi ica kuti balalipila fye ne ndalama ishishaifulila ku bashita no kushitisha abasha pa kuti balubuleko bonse abo bengalubula. Ici calimya ifikansa fimo, apantu ukucite fyo kuti kwalenga ubukwebo bwa kushitisha abasha ukuya pa ntanshi kumo ne mitengo ya kubalubwilamo.

[Icikope pe bula 7]

Abakashana abengi balapatikishiwa ukuupwa

[Abatusuminishe]

UNITED NATIONS/J. P. LAFFONT

[Icikope pe bula 8]

Abasha ababombela ukulipila imisha batantamiine ifya kulya

[Abatusuminishe]

Ricardo Funari

[Icikope pe bula 8]

Limo limo abana banono balapatikishiwa ukwingila ubushilika

[Abatusuminishe]

UNITED NATIONS/J. P. LAFFONT