Inkaama Iishasokololwa

Ulupapulo Lwa Universal Declaration Of Human Rights Lutila: “Takuli nangu umo uukekatwa ubusha nelyo ukubombe ncito ya busha: ubusha, ukushita no kushitisha abasha tafyakasuminishiwe mu musango uuli onse.”

LYONSE ilyo mukalunga shuga wenu muli kofi, mwikalaba kutontonkanya pa mwina Haiti uwe shina lya Prevot uo balaile ukwingisha incito isuma mu calo cimbi icabela mu citungu ca Caribbean. Lelo balimushitishe pa madola 8 mu cifulo ca kuti bamwingishe incito bamulaile.

Ifyapitamo Prevot e fyo amakana ya bantu mu calo ekala bapitamo, balapatikishiwa ukubombe ncito ya kutema ifisali pa myeshi 6 nelyo 7 no kufola fye indalama ishinono, limo fye no kukanafola. Aba bankole basungilwa umwatitikana nga nshi kabili umwa busali. Pa numa ya kubapokolola ifipe fyabo, balabapeela bapanga. Pa kuti bamone aka kulya, balingile ukubomba. Nga bapana bafyuke, kuti bafopaulwa.

Umfweni icacitikile Lin-Lin, umukashana wa ku Southeast Asia. Ilyo banyina bafwile, ali ne myaka 13. Akampani kafwaila abantu incito kamushitile kuli bawishi pa madola 480, no kumulaya ukwingila incito iisuma. Indalama bamushitiilepo batile “e malipilo ali no kulafola” pantu iyi e nshila abamushitile baishibe ukuti akatwalilila ukulababombela. Mu cifulo ca kumwingisha incito ya mpomfu, Lin-Lin atwelwe ku ng’anda ya bacilende, uko abaume balipila abamushitile amadola 4 pa numa ya kuulungana nankwe pe awala limo. Lin-Lin nomba asanguka fye mufungwa, pantu te kuti bamulekeko mpaka akalipile indalama shonse isho bamushitiilepo, ne sho umwine wa ng’anda ya bacilende amushitiilepo, ukulundapo ne sha kulipila nsonsela na shonse ishapooselwe pali wene. Nga ca kuti Lin-Lin akaana ukumfwila ifilefwaya abamwingisha incito, kuti pambi bamupuma nelyo ukumulungulusha. Pali bufi nga afwaya ukufyuka, lyena pambi kuti bamwipaya no kumwipaya.

Bushe Bonse Nomba Bantungwa?

Abengi batontonkanya ukuti ubusha bwalipwa. Cine cine, pa numa ya kukumana ukwingi, no kufumya impapulo sha fipope ishingi, na mafunde, mu fyalo ifingi ubuteko bwalibilisha ukuti ubusha bwalipwa. Konse uko mwingaya mukasanga ukuti abantu bamona ubusha ukuti ca makankamike. Amafunde ya fyalo yalabinda ukuteka abantu ubusha, kabili mu mafunde ayapangwa ne fyalo fyonse mwalilembwa ukuti ubusha bwalipwa, maka maka mu cipande calenga 4 ica lupapulo lwa mu 1948 ulwa Universal Declaration of Human Rights, ululumbwilwe pa kutendeka.

Lelo, ubusha bucili e ko bwaba kabili buleilako fye pa muulu, nangu ca kuti ku bengi bwaba ni nkaama iishasokololwa. Mu ncende pamo nga Phnom Penh, Paris, Mumbai na Brasília, iminshipendwa ya bantunse banensu balipatikishiwa ukuba abasha mu mikalile na mu mibombele. Akabungwe kakokwesha mwi sonde lyonse aka Anti-Slavery International akaba mu London, akacincintila ukubomfya abantu mu ncito sha lucu, kashimika ukuti kwaliba iminshipendwa ya bantu abatekwa ubusha. Cine cine, ilelo kufwile kwaliba abasha abengi mu calo ukucila kale lyonse!

Kwena, filya caseekele kale ukufwika abasha amakoli, ukubafopaula ku fikoti, no kubashitisha pa mushiika, te fyo caba ku busha abantu batekwa ilelo. Ubusha bwaseeka sana ilelo bwa kubomba incito sha lucu, ukusungwa buluku buluku mu fyupo, ukutekwa ubusha ku nkongole sha muntapwa, ukubomfya abana mu sha ncito, ne lingi line muli bucilende. Abasha nalimo kuti basanshamo, bakanakashi baba ku fyupo ukwabulo kuupwa, abensha ingamali, ababomba umulimo wa kutema ifisali, abaluka amakapeti, na bapanga imisebo. Ca cine, icinabwingi tabashitishiwa pa mushiika, lelo ifyo basungwa tafipusene sana na basha ba ku kale. Limo limo imikalile yabo ilabipa ukucila ne ya basha ba ku kale.

Ni bani basanguka abasha? Besa mu kusanguka shani abasha? Finshi filecitwa ku kubaafwilisha? Bushe cilemoneke fyo ku ntanshi ubusha buli no kupwa umupwilapo?

 [Akabokoshi ne Cikope pe bula 4]

UBUSHA BWA MUNO NSHIKU CINSHI?

Nangu fye ni ba United Nations balifilwa ukwasuka ici cipusho te mulandu ne fyo baatukuta pa myaka iingi. Ubulondoloshi bumo ubwe shiwi lya ubusha ni bulya ubwalondolwelwe pa kukumana kwaliko mu 1926 ukwa Slavery Convention (Ukukumana kwa Kulanda pa Busha), ukwatile: “Ubusha mibele umuntu alimo uo bambi bamona kwati balikwata amaka nelyo insambu sha kumusunga nge cikwatwa cabo.” Nalyo line, ili shiwi abengi kuti balilondolwela mumbi. Ukulingana na kalemba wa malyashi Barbara Crossette, “ubusha lishiwi libomfiwa ku kulondolola ababomfi abafola indalama ishinono abaya mu kubombela ku fyalo fimbi mu twampani tupanga ifya kufwala na mu mafakitare ya ncito sha lucu isha malipilo yanono aya mu misumba ya ku Amerika. Abantu balibubomfya ku kusenuka ubukwebo bwa bucilende ne ncito sha lucu mu fifungo.”

Mike Dottridge, umukalamba wa kabungwe ka Anti-Slavery International, ena atila “apo cilemoneke fyo ubusha buli mu misango yapusanapusana, kabili apo ili shiwi lilebomfiwa ku kulondolola imibele iingi, kuti kwabako ubwafya bwa kuti abantu bakulamona ubusha nge cintu icishabipa nalimo fye nge cintu icishaba nako.” Kuli ena “ubusha bwishibikilwa ku kumona bambi nge fipe fya kuikwatila atemwa ukubapoka insambu sha kuitungulula mu mikalile.” Ukupatikisha abantu ukuselela ku ncende imbi no kubapoka ubuntungwa bwa mayendele na co cine busha, pantu ninshi “umo takwete buntungwa bwa kufuma ku wamwingisha incito nangu fye ukwingila kuli umbi.”

A. M. Rosenthal, alembele mu nyunshipepala ya The New York Times ukuti: “Abasha basungwa mu mibele yabotelela yonse ukuibika pamo, balabomfiwa mu ncito sha lucu, ukuulungana na bo ku maka, ukulaalikwa insala, no kubalungulusha icabipisha.” Alundilepo ati: “Umusha kuti ashitwa mu ndalama amadola 50, kanshi [abamushitile] tabasakamikwa nampo nga abasha babo balefwa nelyo iyo kulila fye bapwamo amaka e lyo babapoosa mu mumana.”

[Abatusuminishe]

Ricardo Funari