Ukuipaya—Ubwafya Bushaishibikwa Sana

BA JOHN NA BA MARY * bakwete imyaka mupepi na 60 kabili bekala mu ng’anda iinono iya ku mushi mu United States. Ubumi bwa ba John buleya bulebipilako fye pa mulandu wa bulwele balwala ubwa kuli bapwapwa no bwa ku mutima. Ba Mary nabafilwa ukwelenganya ifyo bengekala nga ca kuti ba John balifwile, kabili balecushiwa nga nshi ukumona uko abalume babo baleshikila. Ba Mary na bo balalwalilila kabili balipopomenwa pa nshita yalepa. Pali nomba ba John nabasakamikwa pantu ba Mary balelanda pa lwa kuipaya. Ukupopomenwa e lyo no muti ba Mary banwa e fibafulungenye. Balanda ukuti te kuti bakumemo ukwikala beka.

Ing’anda yaisulamo fye ne miti, pamo ngo muti wa ku mutima, uwa kulesha ukupopomenwa, no wa kucefyanyako ukufulunganishiwa. Ulucelo lumo mu nshita ya ku maca, ba Mary baya mu kicini no kutendeka ukunwa umuti icinwenwenwe. Balenwa fye ukufikila fye lintu ba John babasanga no kubapoka umuti. Cilya baletumina foni badokota babutukila ukuli ubukangalume, awe ninshi ba Mary bena banaka no kunaka. Ba John bapepa ukuti badokota bafike bwangu ilyo ba Mary bashilafwa.

Ifyo Ifipendo Fisokolola

Ifingi fyalilembwa mu myaka ya ndakai pa lwa fipendo filekulilako ifya kuipaya ku bacaice—pantu na kuba, kulufya nshi kumbi ukukalamba ukwingacila pa mfwa ya mu kupumikisha iya wacaice, uwabula no kulwala uuleenekelwa ukucitapo fimo ilyo akula? Lelo, icishinka cishilandwapo ca kuti icipimo ca kuipaya mu fyalo ifingi cilakulilako ukulingana no mushinku. Ifi e  fyo caba fye te mulandu no kuti muli co calo icipimo ca kuipaya cikalamba nelyo cinono, nga fintu umukululo uli pe bula lyafumako ulelangilila. Ukubebeta ifi fipendo kusokolola ubukulu bwa ici cikuko icishaishibikwa sana ica mwi sonde lyonse.

Mu 1996 akabungwe ka U.S. Centers for Disease Control katile impendwa ya bena Amerika abaipaya abali ne myaka 65 no kucilapo yalikulilako sana ukufika na ku mapesenti 36 ukufuma mu 1980. Pa fyalengele ukuti impendwa ikulileko cimo cali kufula kwa bakote abena Amerika nalyo line kwali imilandu na imbi iyalengele. Mu 1996 icipimo ca cine cine ica kuipaya ku bacile myaka 65 na co cine caile pa muulu, ukufika ku cipimo ca mapesenti 9, icali e muku wa kubalilapo mu myaka 40. Mu masanso ya kucenwa, aya kupona fye, na ya pa musebo e mo abena Amerika abakote bafwile sana. Nalyo line abafwa mu masanso ya musango yo nangu line balemoneka ukufula banono nga nshi ukulingana na baipaya. Icitabo citila A Handbook for the Study of Suicide cilondolola ukuti, “Ukuipaya kwatunganishiwa ukuti e kushilandwapo sana ukulingana ne fipendo fyashimpwa pa fipepala balembapo icipeye umuntu.” Icitabo cilundapo ukuti bamo batunganya ukuti icipendo ca cine cine cacishapo imiku ibili ukucila pa caishibikwa.

Cinshi cafumamo? Icalo ca United States, ukupala fye ifyalo fimbi, na co cilolenkene no bwafya bushaishibikwa sana ubwa mfwa sha bakalamba abaipaya abene beka. Dokota Herbert Hendin, uwaishibisha icilenga ukuipaya, asosa ukuti: “Te mulandu no kuti impendwa ya baleipaya mu United States ileilako fye pa muulu kabili maka maka iya bakote, abengi tabapoosako amano ku mfwa sha kuipaya isha bakote.” Mulandu nshi cabele fyo? Alanda ukuti umulandu umo wa kuti impendwa ya bakote abaipaya tayatala aicepako ica kuti nomba “tacitulumusha uuli onse ukulingana ne mpendwa ileilako pa muulu iya mfwa sha bacaice abaipaya abene beka.”

Inshila Ibomba Bwino Sana

Ifi fipendo nangu fifule fi tapali ico fingatweba pa lwa bantu bene abaipaya. Tafingatweba icili conse pa lwa mikalile ya muntu iya nkumbabulili pa mulandu wa kufwilwa umwina mwakwe, ukufulunganishiwa kwa kukanakwata uwa kushintililapo, ukubulwe subilo pa mulandu wa bulwele bushingapola, ukubulwe nsansa no kuba uwa nkumbabulili pa mulandu wa kupopomenwa kwatwalilila, no kwebwo kuti nukwata ubulwele bwa kutwala ku mfwa. Ica bulanda cili ca kuti, ilintu abacaice kuti baesha ukuipaya nge nshila yaanguka ku kupwishishamo amafya, abakalamba ilingi balolenkana na mafya ayamoneka ukuba aya mutatakuya kabili ayashingapikululwa. Na muli fyo, ukupusanako na bacaice abaipaya pa mulandu fye wa kususwa, abakalamba bena baleshiba ico balecita kabili ilyo baleipaya babomfya inshila ibomba bwino sana.

Dokota Hendin, alondolola mu citabo cakwe ica Suicide in America ukuti, “Ukuipaya nakuseeka sana ku bakalamba, kabili kulelangilila fye no bupusano bwaba pa kati ka bakote na bacaice. Nga kulosha ku cipimo ca bakote abaeshapo ukuipaya cilaalukaaluka. Pa bekala calo fye bonse, catunganishiwa ukuti nga ca kuti abantu 10 e baesha ukuipaya umo e ufwa; pa bacaice (aba myaka 15-24), catunganishiwa ukuti nga ca kuti 100 e baesha ukuipaya umo e ufwa; na pa bacile imyaka 55, catunganishiwa ukuti bena nga baeshako fye balatunguluka mu kuipaya.”

We fipendo ulakula! Fintu ubukote bulenga ukupopomenwa, ukupwa kwa maka ya cifyalilwa, no kucula ku kukalipwa na ku bulwele! E mulandu wine kanshi abengi baipaila. Lelo, kwaliba umulandu uusuma uwa kubela uwa mweo—nangu ni lintu ifintu fyabipisha. Sambilileniko ku cacitikile ba Mary, abo tulandilepo mu kutendeka.

[Futunoti]

[Charti pe bula 13]

Impendwa ya Baipaya pa Bantu 100,000, Ukulingana ne Myaka Yabo

Imyaka 15 ukufika ku 24 Imyaka 75 no Kucilapo

Abaume/Abanakashi Icalo Abaume/Abanakashi

8.0 / 2.5 Argentina 55.4 / 8.3

4.0 / 0.8 Greece 17.4 / 1.6

19.2 / 3.8 Hungary 168.9 /60.0

10.1 / 4.4 Japan 51.8 /37.0

7.6 / 2.0 Mexico 18.8 / 1.0

53.7 / 9.8 Russia 93.9 /34.8

23.4 / 3.7 United States 50.7 / 5.6