Bushe Imibele Ili Shani Pali Ndakai?

Ulucelo lumo mu April 1999, umutende wa mu kalitauni ka Littleton, akabela mupepi no musumba wa Denver, mu Colorado, ku U.S.A, walipumfyanishiwe. Abalumendo babili abafwele amakoti yafiita aya mfula baile pa sukulu lya ku sekondari no kutendeka ukupika imfuti mu bana be sukulu na bakafundisha. Kabili batendeke no kupuulisha amabomba. Abana be sukulu 12 na kafundisha umo e bafwile, kabili ukucila pali 20 balicenenwe. Ishi ntalamisoka shalekele ukwipaulula aba pa sukulu ilyo shaipeye ishine sheka. Umo aali ne myaka 17 umubiye 18 kabili balipatile sana amabumba ya bantu bamo.

KU CA bulanda, ifya kumwenako fyalumbulwa pano e fiseekele. Inyunshipepala, redio, na televishoni filanda pa malyashi yapalako mu calo fye conse. Akabungwe ka National Center for Education Statistics katile, mu masukulu ya ku Amerika cashimikwa ukuti mwali imisoka ya kubomfya ifyanso mupepi na 11,000 mu 1997. Mu Hamburg, ku Germany, amalipoti ya lukaakala yaingilishiweko na mapesenti 10 mu 1997, kabili amapesenti 44 aya baiketwe misepela iishafishishe ne myaka 21.

Ukupoka amafisakanwa pa kati ka bapolitishani na babomfi ba buteko nakuseeka. Lipoti wa mu 1998 uwa ba Anita Gradin abeminishi ba kabungwe ka European Union (EU) asokolwele ukuti indalama shapokelwe mu mafisakanwa mu kati na nkati ka kabungwe ka EU mu 1997 shatunganishiwe ukufika ku cipendo  ca madola amabilioni 1.4. Ici casanshishemo amafisakanwa pa kupoka fye utumatikiti twa kusungilapo motoka mulya basungila bamotoka ukufika na mu kubomfya inshila sha bufumfuntungu pa kupokelela indalama sha fya bulimi nelyo isha fintu fye fimbi isha kabungwe ka EU. Imintapendwa ya ndalama ishipokwa mu bufumfuntungu no bukwebo bwa fyanso no bwa miti ikola pamo nge bange ubucitwa mu bumfisolo pa kati ka fyalo bwalisuminishiwa, kabili ababomfi ba kabungwe ka EU balabapa amafisakanwa ku tubungwe twa misoka pa kuti bekalepo fye tondolo. Mu 1999 intungulushi nkalamba shonse isha kabungwe ka EU shalileka imilimo.

Kwena, te bakalamba fye ba ncito beka ababepa mu bwikashi bwa bantunse. Lipoti ukufuma ku maofeshi ya kabungwe ka EU ukulosha ku babomfi abashaishibikwa ku buteko yasokolwele ukuti ukufika ku mapesenti 16 aya ndalama ya mibombele yonse ne ndalama sha fipe fyonse ifipangwa cila mwaka ifya kabungwe ka EU yasanshamo ne ndalama shifuma ku makwebo yashalembeshiwa na yashilipila umusonko ku buteko. Casoswa ukuti mu Russia indalama shifuma mu makwebo yashalembeshiwa shafika ku mapesenti 50 aya ndalama shonse. Ukulundapo, mu United States, akabungwe ka Association of Certified Fraud Examiners kasosele ukuti utwampani twa bena Amerika tulalusa indalama ukucila na pa madola amabilioni 400 cila mwaka pa mulandu wa bupupu bwa babomfi abeba indalama nelyo ifipe fya kampani.

Abengi abacenda abana balebomfya Intaneti ku kusembeleka abana ukulacita ubulalelale. Uulandilako akabungwe ka Save the Children ku Sweden atile, abengi nabasakamikwa pa lwa fyo abana baletamba ifikope filangisha ubwamba pali Intaneti. Mu 1997 ku Norway, aka kabungwe kapokelele amashiwi ya kucinkulwako ukufika na ku miku 1,883 pa lwa fyo abana baletamba ifikope filangisha ubwamba pali Intaneti. Umwaka wakonkelepo impendwa ya kucinkulwako yailileko pa muulu ukufika kuli 5,000. Ubwingi bwa ifi fikope fifuma ku fyalo uko amakamfulumende nelyo amabuteko ya cikaya yashingalesha ici cimusango cishaibipila ica kupanga ifikope fya bwamba.

Bushe Imibele Yaliko Bwino ku Kale?

Abengi abakalipwa pa lwa mibele yabipa ili mwi sonde ilelo kuti baibukisha no kufuluka imibele yali mu bwikashi bwa bafyashi babo nelyo ubwa bashikulwibo. Nalimo balyumfwako ukuti abantu baikele mu bwanalale no kuti abantu bali abafumacumi kabili aba mibele isuma mu bwikashi fye bonse. Nalimo abakoloci balibashimikilako ulwa nshita lintu abantu balebombesha no kwafwana, lintu indupwa shaikatene, na lintu imisepela yaleyumfwa iyacingililwa kabili ukwafwilisha abafyashi mu mabala nelyo mu sha ncito shimbi.

Nomba ifipusho ni fi: Bushe cine cine imibele ya bantu mu nshita ya kale yalipo bwino? Nelyo bushe kufulukisha fye ifisuma ifya ku kale e kulenga ukufilwa ukwibukisha bwino ifyalecitika? Lekeni tumone ifyo bakalemba ba lyashi lya kale ne ncenshi shimbi isha fya bwikashi basuka ifi fipusho.

[Akabokoshi pe bula 3]

Imibele Yalondololwa

Ishiwi “imibele” ilili muli ifi fipande lilelosha ku fishinte fya mibele ya bantunse ifyalungama ne fishalungama. Ici cisanshamo ubufumacumi, bucishinka, no kumona ukuti ukulaalana kwa mu cupo kwapeleshiwa fye mu cupo epela e lyo ne milandu fye imbi.