Mulandu Nshi Uwa Kulekela Ukupeepa?

ABAFWAYA ukwikala imyaka iingi no bumi bwa nsansa tabapeepa. Casangwa ukuti hafu wa bapeepa fwaka pa myaka iingi nga tabafwile kuli fimbi fwaka e ikabepaya. Umukalamba wa kabungwe ka World Health Organization (WHO) atile: “Muli fwaka mwaba nikotini yalinga iilenga uulepeepa fwaka ukuti abe no mute wa kuipeepa ukufikila fye yamwipaya.”

Kanshi, umulandu umo, uwa kulekela ukupeepa wa kuti fwaka ilalwalika no kwipaya. Casangwa ukuti amalwele ukucila pali 25 ayepaya sana abantu ni yalya yalengwa no kupeepa fwaka. Ku ca kumwenako, ubulwele bwa ku mutima, lupuma, icifuba ca kufwasa ica mutatakuya, emphysema, na bakansa bapusanapusana, maka maka iya kuli bapwapwa filetwako na fwaka.

Ca cine ukuti, umo kuti apeepa fwaka pa myaka iingi ukwabula ukulwala ubulwele ubuli bonse pali aya twalandapo. Nangu ni lintu talalwala, ukupeepa takumulenga ukuba uwa kucebusha kuli bambi. Abasabankanya amakwebo balangilila abapeepa fwaka nga bantu ba kucebusha kabili aba bumi busuma. Ubo bufi bwafiita fititi. Abapeepa fwaka balanunka mu kanwa na meno yabo yalakowela ne minwe yabo ilafiita. Fwaka ilapwisha no bufyashi mu baume. Ilalenga ne cifuba ca nkoola no kutusaila pa kupeema. Inkanda ya bapeepa fwaka ilafunyanya bwangu kabili balaba ne fibafuluma pa mubili.

Ifyo Ukupeepa Kwambukila Bambi

Baibolo itila: “Uletemwo mubiyo nga we mwine.” (Mateo 22:39) Ukutemwa ababiyo e mulandu uukalamba uwa kulekela ukupeepa fwaka, kabili aba mu lupwa lwenu e banenu bapalamisha.

Ukupeepa fwaka kulalwalika bambi. Kale umo kuti apeepela fye fwaka apali ponse ukwabula no mwenso wa kuleshiwa. Pali nomba imibele ilealuka, pantu abantu abengi nabeshiba ububi bwaba mu kupeemako icushi ca fwaka. Ku ca kumwenako, nga kupendela mu mapesenti uwaupwa ku uupeepa fwaka akwete amapesenti 30 aya kulwala kansa wa kuli bapwapwa ukucila uwaupwa ku uushipeepa. Abana abekala mu ng’anda ya bafyashi abapeepa kuti balwala akalaso nelyo icifuba icifwasa mu myaka ya kubalilapo ibili iya bumi bwabo ukucila abana abekala mu mayanda umo bashipeepa fwaka.

Nga ca kuti banamayo abali pa bukulu balepeepa fwaka ubumi bwa bana babo abashilafyalwa bulaba mu busanso. Nikotini, carbon monoxide, ne miti imbi iya busanso iyaba mu cushi ca fwaka ilengila mu mishipa ya kwa nyina no kuyaingila mu kamwana kali mwi fumo. Ico kuti calenga ne fumo ukupona,  ukufyala umwana uwafwa, ne mfwa pa bana bafyalwa. Ukulundapo, banyina abalepeepa fwaka ilyo bali pa bukulu abana bafyala e bafwa sana ku co beta ukuti sudden infant death syndrome e kuti imfwa ya bana abanono iya kupumikisha.

Palapooswa Indalama Ishingi

Umulandu na umbi uwa kulekela ukupeepa wa kuti ukupeepa fwaka kwaliluma umutengo. Ukulingana no kufwailisha kwa kabungwe ka World Bank catunganishiwe ukuti ifipatala fipoosapo indalama mupepi na madola ukufika ku mabilioni 200 cila mwaka ku kusakamana abalwele balwala amalwele yalengwa no kupeepa fwaka. Kwena nangu ca kuti ishi ndalama shamoneka ukufula tashilingana no kucula e lyo no kukalipwa ukwa balwala amalwele yalengwa no kupeepa fwaka.

Tacayafya ukwishiba indalama isho uupeepa apoosa ku kushita fwaka. Nga mulapeepa, tamusheni indalama mupoosa kuli fwaka pa bushiku bumo ku nshiku 365. Ici calamulanga indalama mubomfya kuli fwaka mu mwaka. Tamusheni isho ndalama musangile na 10, kabili mwalamona isho mwingapoosa nga mwali no kupeepa pa myaka 10 na imbi. Napamo icipendo ca ndalama mwasanga camupapusha. Tontonkanyeni pa fyo mwingashitamo muli sho ndalama shishaifulila.

Bushe Cawamapo Ukupeepa Iishakalipisha?

Utwampani twa fwaka tusabankanya no kukoselesha abantu ukwalukila ku kupeepa fwaka umushaba sana tar na nikotini nga fwaka yabako eyefilya pa kuti bengacefyanyako amalwele yalengwa na fwaka. Nalyo line, abalukila mu kupeepa uyu fwaka bafwaisha nikotini imo ine nga ilya yaba muli fwaka yakalipisha. E ico, pa kukumanisha cilya cipimo ca nikotini bafwaisha, balapeepa imishanga ya fwaka iingi sana no kukula sana icushi mu kukonkanya, nelyo ukupeepa sana fwaka umo umo. Na balya bene abapeepa fye mu kulinga ukwabula ukusakamana ukukumanisha icipimo ca nikotini, ubutuntulu bwabo tabulingana na balekelela fye ukupeepa.

Ni shani pa lwa fwaka wa mu finkuli no wa fimishanga ifikulu? Nangu ca kuti utwampani twa fwaka ni kale twatendeka ukutuninkisha fwaka uwa mu finkuli no wa fimishanga ifikulu ukuti wa bakanabesa, icushi ca uyu fwaka na co cine cakalipisha fye nge  ca muli fwaka uuli onse. Nangu ca kuti abapeepa icimushanga ca fwaka nelyo uwa mu cinkuli tabamina icushi, balasansalikwa sana ku kulwala kansa wa ku milomo, uwa mu kanwa no wa pa lulimi.

Bushe fwaka uushifumya icushi alibapo bwino? Uyu musango wa fwaka waba pabili: e kuti uwa nsunko no wa kusheta. Insunko ni fwaka wapelwa, uushitishiwa ilingi line mu tukopo nelyo mu tumifuko. Ilingi line abapeepa iyi fwaka baibika pe samba lya mulomo wa pa nshi nelyo ukuifubata mu matobo. Fwaka wa kusheta aba mu mitante iitali kabili ilingi line ashitishiwa mu fipaketi. Ukulingana fye ne shina, uyu fwaka basheta fye. Insuko na fwaka wa kusheta fyonse filalenga mu kanwa ukununka, ameno ukukowela, kansa wa mu kanwa no wa pa mukolomino, ukukunkuma kuli nikotini, ifilonda mu kanwa ifingalenga ukulwala kansa, ifiponshi ukucepa, no kutobonkela kwe fupa lyaikasha ameno. Cailanga fye apabuuta ukuti, ukumong’ona nelyo ukusheta fwaka na ko kwine kwalibipa.

Ubusuma bwa Kulekela Ukupeepa

Tutile ni kale mwatendeka ukupeepa. Cinshi cikacitika ilyo mukaleka ukupeepa? Mu maminiti fye 20 ukutula apo mwacilekeleshako ukupeepa, BP ikabwela no kuba fye bwino. Cilya papita umulungu umo nikotini yaba mu mubili wenu ikapwa. Nga papita umweshi umo icifuba, icifine, ukunakuka, no kupeema kwa kutusaila fikaya filecepelako. Pa numa ya myaka isano amapesenti ya kuti kuti mwafwa kuli kansa wa kuli bapwapwa yakabwelela pa nshi ukufika na ku mapesenti 50. Pa numa ya myaka15 te sana cingaba ukuti kuti mwalwala ubulwele bwa ku mutima kwati fye fintu cingaba na ku ushapeepapo fwaka.

Ifya kulya fikalawama. Mu kanwa nangu fye mubili wenu ukubikapo fye ne fya kufwala fyenu fyonse fikaleka ukununka. Tamwakatale amucula nelyo ukupooselapo indalama pali fwaka. Mukalayumfwa ukuti mwalicimfya. Nga mwalikwata abana, ica  kumwenako cenu cikalenga abana benu ukukanatontonkanyapo sana pa lwa kutendeka ukupeepa. Cilemoneka no kuti kuti mwakokola na pa calo. Ukulundapo, mukalacita ifintu ukulingana no kufwaya kwa kwa Lesa, pantu Baibolo itila: “Tuisangulule ku kukantana konse kwa mubili.” (2 Abena Korinti 7:1) Mwitontonkanya ukuti calipwa te kuti muleke ukupeepa; batila akabangilile kaumine ipulu.

Umulandu Ukulekela Ukupeepa Kwayafisha

Tacayanguka ukuleka ukupeepa nangu ni kuli abo abalefwaisha ukuleka. Pantu, nikotini iyaba muli fwaka ilakunkumya sana. Akabungwe ka WHO katile, “Ukulingana no kutantika kwa miti yakalipisha iifulunganya bongobongo casangilwe ukuti nikotini e ikunkumya sana ukucila heroin [na] cocaine.” Ukupusanako na heroin na cocaine, nikotini tailenga umuntu ukumoneka uwakolwa, e mulandu wine kanshi cayangukila no kucefya amaka ya iko. Lelo apo ilalenga abaipeepa ukumfwa bwino e cilenga ukuti abengi balefwaya lyonse ukulapeepa fwaka pa kuti baleumfwa bwino. Ca cine ukuti nikotini ilalula ukutontonkanya kwenu no kucefyako amasakamika. Lelo, ukukanshika uko fwaka icefyako kumo ni kulya kwine kulengwa no kufwaisha kwa nikotini.

Na kabili tacayanguka ukuleka ukupeepa pantu ukupeepa kuba cibelesho. Ukulunda pa kukunkuma kuli nikotini, abapeepa lyonse bafwaya ukuti balepeepa. Bamo batila, ‘Ni cimo ico iminwe ibelesha ukucita.’ ‘Kulalesha icitendwe.’

Ica butatu icilenga ukuti ukupeepa kube ukwayafya ukuleka ca kuti fwaka nomba tuba fye na yo cila bushiku. Utwampani twa fwaka tupoosa amadola mupepi na mabilioni 6 cila mwaka ku makampeni ya kusabankanya fwaka ayalanga bakapeepa ba fwaka ukumoneka aba kucebusha, aba lupikwe, abashilwalilila, kabili nga bantu ba mano. Ilingi line babalangisha nabanina pali kabalwe, baleowa, baleteya tenesi, nelyo ninshi balecitako fye fimbi ifisuma. Amafilimu na maprogramu ya pa TV yalanga abantu balepeepa kabili te bapiina fye yalanga ukuti e bapeepa. Fwaka yalisuminishiwa ukushitishiwa mwi funde kabili ni cikanga fye isangwe ukuli konse. Fwe bengi twaba fye mupepi na umo upeepa fwaka. Te kuti musengauke uku kusonga.

Ku ca bulanda, takwaba umuti uo mwinganwa ku kulesha icilaka ca fwaka nga fintu mwinganwa utubulungwa twa aspirin ku kulesha umutwe ukukalipa. Pa kutunguluka mu bwafya bwa kuleka ukupeepa, uupeepa alingile ukukoseleshiwa ne milandu imo. Cifwaya ukuibikilishako sana ukwa pa nshita ntali, kwati fye ni filya fine ciba nga umo alefwaya ukonda. Incito iikalamba ishalila ku upeepa nga engatunguluka.

[Akabokoshi pe bula 25]

Ukukunkuma Ukufuma Ku Bwaice

Ukufwailisha mu United States kwalangilile ukuti pa bacaice bane abaesesheko ukupeepa umo mu kupita kwa nshita e wakunkwime kuli fwaka. E fyo cali na ku balebomfya cocaine na heroin. Nangu ca kuti abacaice abapeepa fwaka mupepi na mapesenti 70 balalilishika ulwa cabakolele ukutendeka ukupeepa, abanono fye e baleka.

[Akabokoshi pe bula 25]

Finshi Fyaba mu Cushi ca Fwaka?

Mu cushi ca fwaka mwaba tar, iyabamo imiti ukucila pali 4,000. Pali iyi miti, 43 yaishibikwa ukuti ilalwalika kansa. Iyi miti imo ni cyanide, benzene, methanol, na acetylene (umwela babomfya mu fibotolo bocelelako ifyela). Mu cushi ca fwaka mwaliba no mwela wa sumu uwa nitrogen oxide no wa carbon monoxide. Ifyafulishamo sana mu cushi ca fwaka ni nikotini, umuti uukunkumya sana abantu.

[Akabokoshi pe bula 26]

Ukwafwa Umutemwikwa Ukuleka Ukupeepa

Nga ca kuti tamupeepa kabili mwalishiba no bubi bwaba mu kupeepa, napamo mulabipilwa ukumona uko ifibusa na bo mwatemwa baletwalilila ukupeepa. Cinshi mwingacita ku kubafwa ukuleka? Ukuilishanya, ukupaapaatila, ukupatikisha, no kupumya takubafwa ukutunguluka. E pamo no kukalipila kwa mutatakuya. Mu cifulo ca kuti aleke ukupeepa, uupeepa nomba kuti abula fwaka no kupeepa pa kuti atontololeko ubukali bwa kukalipilwa. E co esheni ukumfwikisha ifyo cayafya ukuleka ukupeepa no kuti kuli bamo calikosesha ukucila bambi.

Te kuti mupatikishe umuntu ukuleka ukupeepa. Umwine fye eka e ufwile ukuilekela ukupeepa. Mulingile ukusangako fye inshila sha kumukoseleseshamo isha kutemwa kabili ukutungilila ukufwaya kwakwe ukwa kuleka ukupeepa.

Kuti mwacita shani ifyo? Pa nshita yalinga, kuti mwamweba ukuti mwalimutemwa no kusosa ukuti namwangwako ku cibelesho cakwe ica kupeepa. Mwebeni ukuti tamwakamulekeleshe nga apingulapo ukuleeka ukupeepa. Ca cine, nga ca kuti iyi nshila yabomfiwa sana, tapali ico ikapwishishisha kabili ikaba fye iya cabe cabe.

Cinshi mwingacita nga ca kuti umutemwikwa wenu apingulapo ukuleka ukupeepa? Ishibeni ukuti nalimo kuti atendeka ukulangisha ifishibilo fya kuleka ukupeepa pamo nga ukufulwa bwangu no kupopomenwa. Umutwe ubukali no kufufiwa utulo na fyo filasanshiwamo muli fi fishibilo. Cinkuleniko umutemwikwa wenu ukuti ifi fintu fya pa kashita fye akanono kabili cilangililo ca kuti umubili uleya ulewaminako. Sekeleleni kabili enekeleni ifisuma. Lekeni insansa shenu shishibikwe pa mulandu wa kuti aleleka ukupeepa. Ukupulinkana inshita fye yonse iya kuleka ukupeepa, afwilisheni umutemwikwa wenu ukusengauka imibele ya kukanshika iingalenga wene ukubwelulukila ku kupeepa.

Ni shani nga ca kuti kwaba ukubwelulukila ku kupeepa na kabili? Mwicishamo ukukalipa. Moneni iyo mibele nge sambililo kuli imwe bonse, ukwishiba ukuti nga aeshako na kabili akatunguluka.

[Icikope pe bula 27]

Utwampani twa fwaka tupoosa amadola mupepi na mabilioni 6 cila mwaka pa kusabankanya fye