Ubulwele bwa Huntington’s Disease—Ukwishiba Ifyo Bupishiwa mu Mfyalo

Janice ashimika ukuti: “Lintu ba Johnny bangupile, natontonkenye ukuti twali no kulaikala aba nsansa lyonse. Abalume bandi balikwete umutima usuma ilyo bashilati balwale. Ilyo balwele bayambile ukusasuka. Mu kupita kwa nshita, twabatwele ku cipatala bondapilako amashilu, kulya kwine e ko bailefwila. Papitile imyaka iingi apo twaishileishibila ishina lya bulwele bwa kusungusha. Ishina lya bulya bulwele ni Huntington’s Disease.”

ABANTU abengi mu calo conse balalwala ubulwele bwa Huntington’s Disease (HD) ubupishiwa mu mfyalo ukufuma ku bafyashi kabili bwikata imishipa ya kuli bongobongo. Apo ubulwele bwa HD bufuma ku bafyashi, abengi mu lupwa balalwala. Janice alondolola ukuti: “Ukutula apo ba Johnny bafwilile, abana bandi abaume batatu no mwanakashi umo balifwa ku bulwele bwa Huntington’s Disease, kabili abeshikulu bandi batatu na bo balilwala ubu bwine bulwele. Ciba fye kwati lilya nshilapwisha ukuloosha umo umubiye na o akonkapo.”

E mulandu wine, ubulwele bwa Huntington’s Disease babwitila ukuti “ubulwele bwa kutiinya,” ku ulelwala na ku balemuteensha. Bushe ubulwele bwa HD bwaba shani? Ni shani fintu abalwele na balemuteensha bengakoseleshiwa?

Ifishibilo

Ishina lya bulwele balifumishe kuli Dokota George Huntington, uyu e wabalilepo ukulondolola ifishibilo fya ubu bulwele mu 1872. Ubulwele bwa Huntington’s Disease bwishibikilwa ku kwaluka no kubipilako kwa mibele cilya ubulwele buleya bulekulilako. Umulwele atendeka ukusasuka no kukalipa, alapopomenwa kabili ne nkuntu ilabipa. Umubili ulatika, mu maboko na mu molu mulatetema. Ukukolopana kulapwa, kabili ukutontonkanya kwakwe kulacepa. Pa kulanda kubulubusa fye. Nga alelya icintu cilafya pa kumina, ukwibukisha no kubika amano ku fintu filapwa. Ukusambilila, ukukolopanya ifintu no kubombelapo, ifyo abeleeshe ukucita lyonse fiba ifyayafya kuli ena, kabili alafilwa ukufibomba. *

Ifishibilo fya bulwele bwa HD filakonkanyapo lintu ubulwele bulekoselako mpaka umuntu afwa. * Nangu cibe shani, afwile ukuleka incito kabili pafwile paba na ba kumusunga. Ilingi line umulwele wa HD alakalipwa nga nshi. Bill uwalwala ubu bulwele atila: “Nali kakuula wa mayanda, nomba pali lelo te kuti ncite icili conse. Ndi uwa bulanda nga nshi.”

Cine cine, umulwele wa HD alaba uwa bulanda lintu amaka mu mubili wakwe yapwa panono panono no kutontonkanya kwakwe kulecepelako. Abatemwikwa bakwe na  bo balakalipwa pa kumona umuntu wabo alecula ku bulwele bwabipisha. Cinshi lyene cingacitwa pa kuteensha umulwele wa HD?

Ukuteensha Umulwele

Nangu cingati takwaba umuti wa kundapa ubulwele bwa HD, ukuteensha bwino umulwele kwalyafwilisha abengi ukunashako ubukali. Dokota Kathleen Shannon atila, “Nangu cingati ukuteensha takundapa ubulwele, kulapeela amaka nga nshi ku mulwele.”

Ku ca kumwenako, bamo abalwala ubulwele bwa HD balyumfwako bwino ilyo balebomfya umuti unashako ukutintika kwa mishipa no kucefyako ukupopomenwa. Abasoma ifya miliile na bo kuti bayafwilisha. Mulandu nshi? Pantu abalwala ubulwele bwa HD balonda sana, kabili balakabila ifya kulya fyabamo umulyo pa kuti tabondele.

Balupwa bamo balafwilishako umulwele mu kupelebela kwakwe ukupitila mu kuitendekelako ukucita fimo. Ku ca kumwenako, Monica asosa ukuti: “Lintu batata bayambile ukulabulubusa pa kulanda, twafwaileko inshila shimo isha kwishibilamo ifyo balelandapo.” Monica no lupwa lwakwe bapangile akabuuku ka mapepala yakosa, pa kapepala kamo na kamo balilembelepo ishiwi limo atemwa icikope. Monica atila: “Ilyo twalepanga akabuuku batata na bo twalibebele ukutwafwako, balelinganya ishiwi ne cikope.” Pa kubomfya aka akabuuku, bawishi kwa Monica balesonta pe shiwi atemwa icikope nga ca kuti balefwaya ukulanda icintu ico balefilwa ukushimbula.

Nga ca kuti umulwele alelwalilila pa ng’anda atemwa ku cipatala, caliwama ukulamonana no lupwa lwakwe ne fibusa. Janice atila: “Cilafya ukupempula umulwele wa HD nga ca kuti ubulwele bwakula, lelo abana bandi baletemwa sana lintu bacibusa wabo baleisa ku ng’anda ku kubakoselesha.” Ku ca bulanda, limo limo takuba aba kupempula abalwele. Beatrice uo umulume wakwe alwala ubulwele  bwa HD atila: “Limo limo tuimona nga bashakwata bantu, nga ca kuti ifibusa fyalipitileko ku mwesu no kuposhako abalume bandi, kuti batemwa sana!”

Fintu nshi abalwele ba HD bakabila sana? Bobby, uuli ni Nte ya kwa Yehova kabili umulwele wa HD atila: “Ukubalangulukilako.” Alundapo kuti, “Bamunyina na bankashi mu cilonganino balishiba ukuti pa kuti nshimbule fintu ndefwaya ukulanda ndakabila inshita yakulilako. Kabili tabakalifiwa nga ca kuti nalufyanya, pantu ifi e fyo ubulwele bucita.”

Ukutungilila Abaleteensha Umulwele

Ukwabula ukutwishika, abateensha umulwele na bo balakabila ukutungilila, apo ilingi line baba abasakamikwa. Janice atila: “Umuntu alasakamikwa lyonse ifyo engacingilila umulwele. Kabili ukulwala nga kwabipilako, e lintu aba kwafwilisha bafwaikwa sana.”

Ca cine, abateensha umulwele bakabila ukukoselesha. Beatrice alandapo inshila imo iya kubafwilamo. Atila: “Te kuti nshe abalume bandi beka, kabili lyonse ilyo bandaalika ku mutebeto umo, ntila fye, ‘Natasha pa kunjita, nomba kwena nshaiseko.’ Cilawama nga ca kuti cibusa obe atila, ‘Nalaeba umwana wandi umulumendo atemwa abalume bandi bese bekaleko na balume benu pa kashita kamo.’! ” Cine cine, abateensha abalwele balatasha sana ukubalangulukilako muli uyo musango!—1 Petro 3:8.

Ukulwala nga kwakoselako, abaleteensha umulwele kuti napamo balolenkana no kupingulapo kwacilamo ukwafya. Janice atila: “Cintu cayafya sana ukweba umulwele ukuti nanaka ukukusunga.”

Umwina Kristu alingile ukulangulukapo bwino no kupepa lintu talapingulapo ukutwala umulwele kulya basungila abalwala. Baibolo ikambisha Abena Kristu ‘ukusunga abantu babo,’ kabili ici cisanshamo abafyashi atemwa abana abalelwala. (1 Timote 5:8) Umuntu nelyo umo talingile ukubutuka uyu mulimo wa mu Malembo pa mulandu fye wa kufwaya ukwikala ku matwi tondolo. Kwena kwalibako fimo ifingalenga ukutwala umulwele ku basambilila ifya kusunga abalwele pamo nga ukucingilila umulwele ku masanso. Iyi ni nshila yabamo ukutemwa kabili kuti yabomba bwino. Uku kupingulapo kwa pa lupwa kabili umuntu nelyo umo tafwile ukusuusha.—Abena Roma 14:4.

Isubilo Lyashininkishiwa

Baibolo ilasansamusha abalwala ubulwele bwa HD na malwele yambi ayashundapwa. Amalembo yapeela isubilo lyashininkishiwa ilya calo cipya ica bulungami umo “umwikashi wa mu calo takasose, ati, Nindwala.” Kabili, Baibolo yasobela ukuti “uwalemana amolu akacilauka nge nsebula, no lulimi lwa kwa cibulu lukaula.”—Esaya 33:24; 35:6.

Bobby, uwacilumbulwa mu kubangilila, alasansamushiwa kuli ili isubilo. Atila: “Uku e kundapa nkabila, iyi e nshita yeka fye iyo amacushi yonse yakaba nayapita.”

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 13]

Ukufyalwa no Bulwele bwa Huntington’s Disease Nelyo Iyo

Umwana uwakwata umufyashi walwala ubulwele bwa HD kuti pambi na o alwala ubulwele nelyo te kuti alwale. Mulandu nshi?

Umuntu akwata amabumba 23 aya machromosome mu lusandesande lumo na lumo ulwaba mu mubili. Ibumba limo lyakwata amachromosome yabili. Chromosome imo ifuma kuli wishi, imbi kuli nyina. Nomba katutile wishi alilwala ubulwele bwa HD. Apo wishi apisha fye chromosome imo pa machromosome yakwe yabili kabili apo imo pali aya yabili yalyonaika, kuti limbi umwana alwala ubulwele bwa HD atemwa te kuti alwale.

Apo ifishibilo fya bulwele bwa HD fimoneka nga ca kuti umo afisha imyaka pa kati ka 30 na 50, limo limo ubulwele bwisa mu kumoneka ninshi kale kale umuntu alikwata abana.

[Akabokoshi pe bula 14]

Ukumweba Atemwa Ukukanamweba

Nga ca kuti umo bamwikata no bulwele bwa HD, finshi mulingile ukumweba? Balupwa bamo kuti batiina ukuti umulwele nga aishiba ukuti ubulwele alwele tabupola kabili bulacululusha kuti afilwa ukushipikisha. Nangu cibe fyo, te cisuma ukutunganya ukuti umulwele takomfwe bwino nga bamweba. Akatabo kamo akalanda pa bulwele bwa HD katila: “Umwenso wesu wine no bukali kuti fyalenga ukukanamweba.” Aka katabo kalundapo ukuti: “[Umulwele] alangukililwako nga ca kuti aebwa icilemucusha.” Kabili apo ubulwele bupishiwa na bafyashi, calicindama kuli abo bonse abalwala ubulwele bwa HD ukwishibila libela ifyo kuti bapisha ubulwele ku bana bali no kukwata ku ntanshi.

[Icikope pe bula 13]

Janice, uo abana bakwe bane bafwiile ku bulwele bwa “Huntington’s Disease”