Ukwikatana kwa Fyalo fya Ku Bulaya—Mulandu Nshi Tulingile Ukulandilapo?

KWALI ukunwa ubwalwa. Utwa kupuusha umulilo twalengele ulwelele ukwaka. Finshi abantu balesefya? Bushe balesefya ukutendeka kwa myaka ya ba 2000? Iyo. Ico balesefya calicindeme ukucila fye pa kufuma mu mwaka wa 1999 no kuya mu 2000. Balesefya January 1, 1999. Bwali e bushiku cabilishiwe ukuti indalama shipya baleita ati yuro e shakulabomfiwa mu fyalo fyaikatana ifya ku Bulaya ifitwa ati European Union (EU).

Abena Bulaya abengi balemona ukutendeka ukubomfya indalama shimo mu fyalo fya ku Bulaya ukuti cintu cacindamisha ico baalefwaisha pa myaka iingi ukuti bekatanine. Inyunshipepala ya ciDutch De Telegraaf yena yasekelele ukutendeka ukubomfya indalama ya yuro ukuti “cintu icacindamika ukwikatana kwa fyalo fya ku Bulaya.” Pa numa ya myaka iingi iyalimo amabuyo, ukumfwana bwino pa kati ka fyalo, no kushingashinga, cilemoneka kwati ukwikatana kwa fyalo fya ku Bulaya nomba kuli no kubako icine cine.

Ca cine, abantu abashikala ku Bulaya kuti bapapa ico abantu basaminwe ifi. Ukutendeka ukubomfya indalama ya yuro no kubombesha kwa kwikatanya ifyalo fya ku Bulaya te kuti fimoneke kwati kuti fyaambukila imikalile yabo. Lelo ukwikatana kwa fyalo fya ku Bulaya kuti kwafumamo kumo ukwa kwikatana kwakulisha ukwa fya bunonshi mwi sonde lyonse. E co te kuti ukwikatana kwa fyalo fya ku Bulaya kusulweko fye—te mulandu na kuntu umuntu ekala.

Ku ca kumwenako, Inkonkani ya kwa Kalemba wa Buteko, Marc Grossman, nomba line aebele ibumba lya bena Amerika ba ku kapinda ka kuso ukuti: “Ubunonshi bwesu bwashintilila pa bwa ku Bulaya.” Mulandu nshi? Pa milandu intu alumbwile atile “umuntu umo pa babomfi ba mu mafakitare 12, abomba muli imo iya mafakitare 4,000 aya basungu ba ku Bulaya ayaba mu Amerika.” Kabili baleti mu fyalo fyataluka ku Bulaya, indalama shipya isha ku Bulaya shikalula imitengo ya fipe fifuma ku fyalo fimbi—kumo na nsonsela.

Ifyalo ifipiina fikanonkelamo. Ni shani fikanonkelamo? Ukufwailisha kumo kwatile: “Ukupyanika yuro pa ndalama ifyalo fya ku Bulaya fibomfya pali ndakai kukalenga ukuti cikangukile ifyalo fipiina ukucita ubukwebo ne fyalo fyaba mu European Union.” Kabili bamo balesobela ukuti utwampani twa bena Japan na bena Amerika utwaba ku Bulaya tukanonkelamo. Ilyo yuro yatendeka ukubomba, takwakabe ukwalukaaluka kwa maka ya ndalama pa kati ka fyalo ku Bulaya. Takwakabe ukonaula indalama pa kucita ubukwebo ku Bulaya.

Nga mulepanga ukutandala ku Bulaya, na imwe bene kuti mwamwenamo mu kwikatana kwa fyalo fya ku Bulaya. Nomba line fye mukalashita ifipe no kulipila ku fintu fimbi mu fyalo fyalekanalekana ifya ku Bulaya ukubomfya indalama ishipya isha yuro, ishakwata nalimo amaka yamo yene na madola ya ku Amerika. Takwakabe nomba abatandashi ukulawayawaya no kulashomboka ne ndalama sha maguldens, amafrancs, amalire, amadeutsche marks, na ba kakyuleta ba mu matumba.

Lelo, icicililenapo ukuwama pa buyo bwa ku Bulaya ubwa kwikatanya ifyalo fyonse cili—lisubilo. Taleni tontonkanyeni fye fintu amakumi ya myaka ayanono ayapitapo ifyalo fya ku Bulaya fyalelwa inkondo. Ukukuma kuli ici, ukwikatana kwa fyalo fya ku Bulaya ca kusungusha nga nshi. Abantu mwi sonde lyonse balecimona icaibela.

Abengi balepapa nga ca kuti icalo conse kuti caikatana no kwikatana. Ili lisubilo lyawamisha ilyabula no kwishiba nga likafikilishiwa! Bushe amabuyo ya ku Bulaya aya kwikatana yakalenge calo conse napamo ukwikatana? Ilyo tushilaasuka ico cipusho, tufwile mu kufumaluka ukuceeceeta ukwikatana kwa fyalo fya ku Bulaya. Mafya nshi ayali ku ntanshi ayalekabila ukukalululwa?

 [Akabokoshi/Charti pe bula 12]

BUSHE UKUFWAYA UKWIKATANA NI LELO KWATENDEKA?

Ukufwaya ukwikatanya ifyalo fya ku Bulaya te lelo kwatendeka. Mwali ukwikatana mu nshita ya Buteko bwa bena Roma, ubwaletekwa na Charlemagne, na lintu pakonkele Napoléon I. Muli kulya kuteka, ukwikatana kwashintilile pa kupatikisha no kucimfya. Nangu cibe fyo, ilyo Inkondo ya Calo iya Cibili yapwile, ifyalo ifyaonawilwe icibi ku nkondo fyatontonkenye ukuti fyalekabila ukwikatana ukupitila mu kumfwana. Ifi fyalo fyatontonkenye ukuti ukumfwana kwa musango yo kwali no kuwamya ubunonshi cipya cipya no kupwisha nkondo. Ifyakonkapo e fimo fimo pa fintu fyacindama ifyatungulwile ku kwikatana kwa fyalo pali ndakai:

• 1948 Intungulushi sha mapolitiki isha ku Bulaya shakumene mu Hague, ku Netherlands, no kulapa ukuti: “Tatwakatale atulwapo inkondo na kabili.”

• 1950 France na Germany batendeke ukumfwana pa kuti bengacingilila utwampani twa malasha (coal) ne nshimbi (steel). Ifyalo na fimbi fyailundileko, kabili e kwafumine ne cipani ca European Coal and Steel Community (ECSC). Icipani ca ECSC catendeke ukubomba mu 1952 ne fyalo fyalimo ni Belgium, France, Italy, Luxembourg, Netherlands, na West Germany.

• 1957 Ifyalo 6 ifyali mu cipani ca ECSC fyapangile ifipani fibili: icipani ca European Economic Community (EEC) ne cipani ca European Atomic Energy Community (Euratom).

• 1967 Icipani ca EEC caikatene ne cipani ca ECSC e lyo ne ca Euratom no kupanga icipani ca European Community (EC).

• 1973 Icipani ca EC casuminishe Denmark, Ireland, na United Kingdom ukuilundako.

• 1981 Icalo ca Greece cailundile ku cipani ca EC.

• 1986 Portugal na Spain bailundileko ku cipani ca EC.

• 1990 Icipani ca EC calikulile lintu West na East Germany fyabele icalo cimo no kulenga East Germany wa pa kale ukuba mu cipani.

• 1993 Ukubombesha kwa kwikatana kwa cipani ca EC mu fya bunonshi ne fya bupolitiki kwafuminemo European Union (EU).

• 2000 Ifyalo fyaba mu EU fyafika 15—Austria, Belgium, Denmark, Finland, France, Germany, Greece, Ireland, Italy, Luxembourg, Netherlands, Portugal, Spain, Sweden, na United Kingdom.

[Icikope pe bula 11]

Indalama sha yuro shikapyana pa ndalama ishingi ishibomfiwa ku Bulaya pali ndakai

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 11]

Indalama sha yuro e lyo ne fyaba pa ndalama sha yuro pa mabula 11, 13-14, na 16: © European Monetary Institute