Ukwishiba Bwino Ifyabimbwa mu Kuteya

Utupata

Pa December 26, 1993, Augusto uwali fye ne myaka 6 aile alololako amolu mu mpanga yabulamo imiti mupepi na ku Luanda, umusumba ukalamba uwa ku Angola. Ati ashilolesha fye fi awe amona akantu kamo kalebeka pa mushili. Ico alikakumbilwe, aile ati akatoole. Cilya ashifikapo fye awe kapuulika no kupuulika.

Pa mulandu wa kupuulika kwa kapata, ulukasa lwakwe ulwa ku kulyo lwaliputwilweko. Augusto nomba ali ne myaka 12, kabili ilingi line endela fye mu cicinga ca balemana, no kupofula alipofula.

ICALEMANIKE Augusto ni kamo pa tupata twapangilwe ukucena abantu, mu cifulo ca kulapuulisha ifimatanka nelyo fimotoka fimbi ifya nkondo. Catunganishiwa ukuti ukufika pali lelo, utupata twa musango yu ukucila na pali 350 twalipangwa mu fyalo mupepi na 50. Ubwingi ubwa tupata twa musango yu twapangwa mu nshila ya kuti tulelemanika fye abantu, ukucila ukubepaya. Mulandu nshi? Pantu abalwani balishiba ukuti abashilika tabalekelesha abashilika banabo abacenenwe, kabili ukusakamana umushilika uulemanikwe kulabwesesha pa nshi imibombele yabo. Ukulundapo, ukushikitika kwa mushilika uucenenwe kuti kwalenga abashilika banankwe ukuba no munsokwe. E co, casangwa ukuti utupata tubomba bwino sana nga ca kuti umulwani acenwa fye, nangu fye cilonda icinono.

Nga fintu icipande cafumako cilelondolola, abafwa sana ku tupata bekala calo, mu cifulo ca bashilika. Kwena te lyonse ciba ukuti abekala calo bafwa ku tupata pa mulandu wa mankumanya fye. Icitabo ca Landmines—A Deadly Legacy citila, utupata tumo “tuteyelwa fye abekala calo pa kuti bafulumukemo mu mushi, ukonaula amatala ya fya kulya, ukulenga abantu ukuba imbutushi, nelyo ukufwaya fye ukukusha umunsokwe.”

Ku ca kumwenako, mu nkondo yali ku Cambodia, utupata twashikilwe mu mbali ya mishi ya balwani, kabili lyene iyi mishi yatebelelwe ne fyanso fifwinta umulilo. Bati bashifulumukamo fye mu mishi yabo awe kuyafikila fye umwateyelwe utupata. Aba mwi bumba lya Khmer Rouge bashiikile utupata mu mabala ya mupunga nge nshila ya kupatikishamo ubuteko ukumfwana na bene, ica kuti calengele nomba bashimafarmu ukulatiina ukuya mu mabala na muli fyo ukulenga ubulimi ukwiminina.

Icacitike ku Somalia mu 1988 nalimo e cacililenapo kubipa. Lintu itauni lya Hargeysa lyatebelelwe na mabomba, abekala mushi bapatikishiwe ukufulumukamo. Lyene abashilika bashile bashiika utupata mu mayanda yaleikalamo abekala mushi  abafulumwike. Lintu inkondo yapwile, imbutushi shabwelele ku mishi yabo, ukuyafikila fye mu kulemanikwa nelyo ukwipaiwa ku tupata twashilwe twashiikwa mu mayanda yabo.

Lelo utupata tatwipaya fye abantu nelyo ukubalemanika fye iyo. Langulukeni ifya kufumamo fimo ifya ifi fyanso fyabipisha.

Ubwafya bwa mu fya Ndalama no bwa mu Bwikashi

Kalemba mukalamba uwa kabungwe ka United Nations, Kofi Annan, atile: “Ukushiikapo fye kamo akapata nelyo ukuba fye no mwenso wa kuti palishiikwapo akapata, kuti kwacilikila abantu ukulima ibala lyonse, ukulenga abekala mushi ukukanakwata umwa kusangila imikalile, ukushingilisha ubuyantanshi bwa calo mu fya ku kuulakuula.” E co, ku Afghanistan na ku Cambodia, mupepi na mapesenti 35 aya mpanga kuti yalimwapo nga ca kuti bashimafarmu tabakwete umwenso wa kunyanta pa tupata. Bamo kwena tabasakamana ubusanso bwabamo. Shibulimi umo umwina Cambodia atile, “Ndatiina utupata. Lelo nga nshile mu kufule cani no kuteme nsengu kuti twafwa ku nsala.”

Ilingi line, abapusunsuka ukupuulika kwa tupata balolenkana no bwafya bwa mu fya ndalama. Ku ca kumwenako, mu calo icipiina, umwaice uuli ne myaka 10 uwaputulwa ukulu kuti akabila amolu ya kupanga fye ukufika na kuli 15 mu bumi bwakwe fye bonse, ayo yengashitwa amadola 125 pa kulu kumo. Bamo kuti batila tayakwata sana umutengo. Lelo ku bena Angola abengi, amadola 125 ni mpiya sha malipilo ya pa myeshi itatu!

Moneni na kabili ifyo cikalipa abalemana ilyo balekankambwa mu bwikashi. Ku ca kumwenako, abekashi ba ku Asia tabafwaya ukwangalila pamo na balemana ukutiina ukuti kuti babambukishako “ishamo.” Uwaputuko kulu alacula sana pa kuupa nelyo ukuupwa. Umwaume umo umwina Angola uo ukulu kwakwe kwaputwilwe pa numa ya kucenwa ku kapata atile, “Nshipanga ukuupa. Umwanakashi afwaya umwaume uwingabomba.”

Ca cine, abalemana abengi balaisuula abene. Umwaume umo umwina Cambodia atile, “Nshingaba na maka ya kufwaila ulupwa lwandi ifya kulya, kabili ici cinenga ukuyumfwa uwa nsoni sana.” Inshita shimo ukuyumfwa kwa musango yo kuti kwacishapo ukuba ukwa kunenuna ukucila na fintu ukuputulwa ukulu kwingaba. Artur umwina Mozambique uo ukulu kwaputulwako asosa ukuti, “Nasumina ukuti ukucenwa ukukalamba uko napitilemo kwali kwa mu nkuntu. Ilingi line calenkalipa pa kumona ifyo umo alendolesha. Naleti takwali nangu umo uwancindike no kuti nshakatale na kabili njikala ubumi nga fintu bonse bekala.” *

 Ni Shani pa lwa Kushula Utupata?

Mu myaka ya ndakai kuli ukubombesha sana pa kuti kubeko ukukoselesha ifyalo ukuti filebinda ukushiika utupata. Ukulundapo, ifyalo fimo nafitendekako umulimo wa busanso nga nshi uwa kushula utupata. Lelo kuli amafya ayengi. Ubwafya bumo ni nshita. Ukushula utupata kulapoosa sana inshita kabili kulanasha. Na kuba, abashula utupata batunganya ukuti, nga kwakanya pali tonse, papooswa inshita imiku 100 ukucisha pa nshita ipooswa pa kushiika akapata kamo. Ubwafya bumbi ni ndalama. Akapata kamo kashitishiwa pa kati ka madola yatatu na madola 15, lelo pa kushula fye kamo paya amadola 1,000.

Pali iyi milandu, cimoneka ukuti ukushula fye utupata tonse cintu icishingacitika. Ku ca kumwenako, pa kuti fye utupata tonse utwashiikwa mu Cambodia tukashikulwe, kuti cakabila ukuti umwina Cambodia onse alepeela indalama shakwe shonse kuli uyu mulimo pa myaka yafulilako. Catunganishiwa ukuti nangu ca kuti indalama e po shali, ukushiikula utupata tonse muli cilya calo kuti kwasenda imyaka 100. Nga kutushiikula mwi sonde fye lyonse kwena cacila no kucila. Nga kubomfya ifya kupangapanga fya muno nshiku, catunganishiwa ifyo kuti papooswa indalama amadola amabilioni 33 no kusenda imyaka ukucila 1000 pa kushikula fye utupata tonse mwi sonde!

Ca cine, inshila shipya isha kushikwilamo utupata shalisangwa—ukufuma ku ya kubomfya utushishi utupupuka utwishiba fye mu cifyalilwa apali utupata ukufika ku ya kubomfya fimotoka fikalamba ifitungululwa na redio ifingafumya utupata pa mpanga ya mahekita yabili mu maminiti fye 60. Cikapoose nshita pa kuti ifi fibombelo fikalebomfiwa kuli bonse, kabili cilepala kwati fikalasangwa fye mu fyalo fyakwatisha ifyuma epela.

Pa mulandu wa ici, ifyalo ifingi filebomba umulimo wa kushikula utupata ukubomfya fye inshila ya kale. Ukubomfya inshila ya kale uuleshikula utupata aya aleikula fye pa mushili uku ninshi nakwata na kamuti ka kutonkwelako pa kuti eshibe apali utupata, kabili ashula utupata pa mpanga ya mamita 20 ukufika ku mamita 50 cila bushiku. Bushe mwaliba ubusanso muli iyi nshila? Ee! Pantu pa tupata 5,000 utushiikulwa, umo pa batushikula alafwa kabili babili e bacenwa.

Ukubombesha kwa Kulesha Ukuteya Utupata

Mu December 1997, abeminishi ukufuma mu fyalo fyapusanapusana basaine Icipangano ca Kulesha Ukubomfya Utupata, Ukutusunga, Ukutupanga no Kututwala Kumbi na pa lwa Bonaushi bwa Tuko, ico na kabili caishibikwa ukuti icipangano ca ku Ottawa. Cilolo mukalamba uwa ku Canada baJean Chrétien batile, “Uku kuli kutunguluka ukushatala akubako mu mibombele yonse iya kupoosa ifyanso ukwa pa kati ka fyalo nelyo mu fya mafunde ya pa kati ka fyalo aya kupakamisha imikalile ya bantunse.” * Nalyo line, mupepi ne fyalo 60, ukusanshako ne fyalo fimo ifipanga sana utupata, tafilati fisaine ici cipangano.

Bushe icipangano ca ku Ottawa cikatunguluka mu kufumyapo ubwafya bwa tupata? Nalimo kuti caeshako. Lelo abengi baletwishika. Inkonkani ku mukalamba wa kabungwe ka Handicap International, ku France, baClaude Simonnot batile, “Nangu ca kuti ifyalo fye fyonse pano isonde fyali no kukonka inshila shatantawilwe mu cipangano  ca ku Ottawa, kuti caba kweshako fye panono mu bulwi bwa kulenga isonde ukubulwamo ubusanso bwa tupata.” Mulandu nshi? BaSimonnot batila, “Imintapendwa ya tupata utulelolela fye uwa kwisapuulikila twalishiikwa mu mushili.”

Uulemba ilyashi lya kale ilya bashilika baJohn Keegan na bo balandapo umulandu na umbi. Batila, inkondo “ifika mu ncende shafisamisha isha mutima wa muntu, . . . umo icilumba citeka, umo inkuntu shafula, umo amano ya cifyalilwa yateka.” Ifipangano te kuti fyalule iyo mibele yakakatila mu bantunse pamo nga ulupato no bufunushi. Lelo bushe ici cilepilibula ukuti abantunse tabakatale abalubukako ku bwafya bwa tupata?

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

Bushe Balabapangilapo Indalama Imiku Ibili?

Icishinte ca kutendekelako ica fya makwebo citila ababa no mulandu lintu icipe caleta ubusanso twampani twine utwapangile ico cipe. Ici calengele, baLou McGrath, aba mu kabungwe kashili ka buteko aka Mines Advisory Group, ukusosa ukuti utwampani twanonkelamo mu kupanga utupata tufwile twalipila pa bonaushi bulengwa no tupata. Lelo, mu cifulo ca ico, aba bene abapanga utupata e banonkelapo na kabili ilyo baitwa ku kushula utupata. Ku ca kumwenako, cashimikwe ukuti akampani ka ku Germany akalepanga utupata kalipilwe amamilioni ya madola100 pa kushula fye utupata mu Kuwait. Kabili mu Mozambique amadola amamilioni 7.5 yalipilwe ku twampani tutatu utwashulile utupata mu misebo ipitamo sana abantu kabili tubili pali utu twampani twali ni tulya twalepanga utupata.

Bamo batila cibi sana ukuleka utwampani tupanga utupata tulenonkelapo na pa kushula twene. Batila, cimo fye no kuti abapanga utupata balabapangilapo indalama imiku ibili. Te mulandu ne fyo, ukupanga utupata no kushula twene makwebo yaletwalilila ukulundulukilako fye.

[Icikope pe bula 5]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

Avareji wa mpendwa ya tupata pa mpanga yalepa amakilomita 2.5 mu fyalo fyakwatisha utupata utwashiikwa mu mushili

BOSNIA and HERZEGOVINA 152

CAMBODIA 143

CROATIA 137

EGYPT 60

IRAQ 59

AFGHANISTAN 40

ANGOLA 31

IRAN 25

RWANDA 25

[Abatusuminishe]

Fifumine ku: United Nations Department of Humanitarian Affairs, 1996

[Ifikope pe bula 7]

Ku Cambodia, ifipampa fyamonekesha ne fishibilo filasoka ukuti pali utupata

Pa tupata 5,000 utushulwa, umo pa batufumya alafwa kabili babili balacenwa

[Abatusuminishe]

Icikope cilemonekela ku numa: © ICRC/Paul Grabhorn

© ICRC/Till Mayer

© ICRC/Philippe Dutoit