Abacaice Bepusha Ukuti . . .

Bushe Cine Cine Bawishi Kuti Babutuka Abana?

Jim ashimika ukuti, “Lintu umukashana anjebele ukuti, ‘ndi no kufyala umwana wenu,’ nalipelenganishiwe. Nani ali no kusungo mwana? Amaka ya kusakamana ulupwa nshakwete. Nafwaile ukubutuka.” *

LIPOTI wa ku Alan Guttmacher Institute itila, “Mu mwaka umo, abakashana mupepi na milioni umo . . . balemita.” “Amapesenti ukufika kuli 78 yaba fye mafumo ya kupula.”

Abaume kale balesakamana abana babo. Lelo pali ndakai nga fintu ibuuku lya Teenage Fathers litila, “ukupule fumo takuleta insoni no museebanya nga fintu cali [inshita imo] kale.” Abalumendo bekala mu ncende shimo shimo, kuti bamona ukufyala umwana ngo bwaume bwine bwine! Nangu cibe fyo, balumendo fye abanono nga nshi baipeelesha ukusunga abana babo. Abengi mu kupita kwa nshita balapoola atemwa ukubutuka. *

Bushe umulumendo kuti abutukilila fye ku fya kufumamo fya mibele yakwe iyabipa? Baibolo yakaana ukuti tengabutuka, pantu isoka ukuti: “Mwilufiwa; Lesa tasentekwa; pantu ico umuntu abyala, e co akalobolola.” (Abena Galatia 6:7) Nga fintu twalamona, ubulalelale ilingi line bulaleta amafya ya mutatakuya kuli bonse abakashana na balumendo. Abacaice kuti basengauka amafya ya musango yo nga ca kuti baumfwila ukufunda kusuma ukwaba mu Baibolo ukwa kutaluka kuli bucisenene.

Ukubutuka Takwayanguka

Ukusakamana umwana kusanshamo ukulubule nshita iikalamba, indalama, no buntungwa bobe. Ibuuku lya mutwe wa kuti Young Unwed Fathers litila: “Abalumendo bamo tabatemwa ‘ukusunga uuli onse,’ nga ca kuti ukusungo yo muntu kulebasha fye ne ndalama ishinono.” Nangu cibe fyo, abengi pa mulandu wa bukaitemwe bwabo balalipile shingi. Ku ca kumwenako, mu fyalo ifingi ifilye na bakapanga wa mafunde balikosha ifunde lya kukanda abaume bafilwa ukusunga abana babo. Nga ca kuti cashininkishiwa bwino bwino ukuti umulumendo e mwine wa mwana, alebwa ukulipilila limo shonse ishilekabilwa pa kusunga umwana, kabili caliba fye bwino ukucite fyo. Abacaice abengi bapatikishiwa ukuleka amasukulu atemwa ukwingila incito ya kuwayawaya pa kuti bengapwishe milandu. Ibuuku lya School-Age Pregnancy and Parenthood litila: “Nga ca kuti umulumendo acili umwaice sana ilyo  akwata umwana, te kuti afike apatali mu masambililo.” Kabili nga ca kuti umo taletwalako indalama sha kusungila umwana, imisha ilafulilako.

Ca cine, te bonse abalumendo bashisakamana bana babo. Abengi balaba na mapange yasuma pa kwamba. Ukulingana no kuceeceeta kumo, abalumendo bailepempula abana babo ku cipatala bali amapesenti 75. Nangu cibe fyo, bwangu bwangu abalumendo abengi balalemenenwa na mafya yaba mu kusakamana umwana.

Abengi basanga ukuti tapaba incito nangu imo iisuma intu basambilila kabili tababala ababombanapo ifyalondoloka. E co, insoni shilabekata pa mulandu wa kufilwa ukusakamana umwana mu fya ndalama, kabili mu kupita kwa nshita balabutuka umulimo wabo uwa kusakamana umwana. Nangu cingati balabutuka, balacushiwa ku malangulushi mu kupita kwa myaka. Umulumendo waba no mwana asumina ukuti: “Limo limo ndalanguluka icacitika ku mwana wandi. . . Nshasekelamo ukumusha [umwaume], lelo nomba nalimulufya. Napamo bushiku bumo akalondoka.”

Ububi Bucitwa ku Bana

Abalumendo babutuka abana napamo kuti bacushiwa na ku nsoni, e kuti insoni pa fyo baacita ku mwana wabo. Na kuba, Baibolo ilangilila ukuti, umwana alakabila bonse babili nyina na wishi. (Ukufuma 20:12; Amapinda 1:8, 9) Lintu umwaume abutuko mwana wakwe, umwana ashala pa bwelu ku mafya ayengi ayengemako. Lipoti ya ba U.S. Department of Health and Human Services (iciputulwa cilolekesha pa bumi ne fya kutangata abantu) itila: “Abana bekala fye na banyinabo ukwabula bawishi bakwata amatoni ayanono pa mashindano ya kulanda no kupenda amapendo. Abana ba mishinku ya pa kati, abakushiwa na bafyashi bamo bakwata amatoni ya pa nshi, baba ne mibele yabipa nga nshi, kabili balalwalilila sana no kutontonkanya tabatontonkanya bwino. Abana kukula abengi na bacaice, abakushiwa na banyinabo ukwabula bawishi balafyala abana ilyo bacili abaice, balapona amashindano, balapooswa mu fifungo, kabili tabengila incito atemwa isukulu.”

Magazini wa Atlantic Monthly asondwelele ukuti: “Ukulingana no bushininkisho buleya bulemonekesha mu mikalile ya bantu, abana ba mu ndupwa umo abafyashi balekana atemwa kwali fye ukufyala abana ba mu cani, tabatunguluka mu fingi nga fintu ciba ku banabo ba mu ndupwa shaba pamo. Abana bakwato mufyashi umo kuti baba abapiina icine cine. Kabili kuti batwalilila fye ukuba abapiina.”

Ishibeni ukuti amafya yalumbwilwe yashimpilwe pa kuceeceeta kwa mabumba ya bantu te kuceeceeta umuntu umo umo. Abana abengi balesa mu kuba bwino, baba abakalamba bashikatala te mulandu no lupwa bafuminemo. Nangu line, umulumendo uwabutuka umwana alacushiwa na matontonkanyo. Umwaume afyala umwana wa mu cani atila: “Calibipa pa kuti [nalyonaula] ubumi bwakwe umuyayaya.”—Teenage Fathers.

Ubwafya bwa Kutungilila

Te balumendo bonse ababutuka abana babo. Bamo mu cifyalilwa fye bayumfwa abakakililwako ku bana babo kabili mu bufumacumi balafwaya ukubafwa ilyo balekula. Nangu cibe fyo, ilingi line, calyanguka ukusosa lelo te kucita. Ku ca kumwenako, umulumendo wakwata umwana napamo kuti icilye camupeela fye insambu ishinono, ica kuti umukashana na bafyashi bakwe e bashala na maka ya kupima imiku no butali bwa nshita alingile ukulamonana no mwana. Jim uwacambulwa pa kwamba atila: “Kuba kulwisha kwatwalilila ukwa kufwaya ukukwata ica kusosa pa mwana.” E co, napamo kuti kwabako ukupingula kumo uko umulumendo ashingasumina nangu panono, pamo ngo kutwala umwana ku baleshi ba bana—atemwa fye ukuponye fumo. * Umulumendo waba no mwana atila: “Calinkosela ukubasuminisha ukuti bapeele umwana ku bapita nshila, lelo kwena tapali cimbi ico ningacita.”

Abalumendo bamo basalapo ukuupa umwanakashi bafyalamo umwana. * Ukwabula ukutwishika, ukuupana kuti kwasebululako umukashana  insoni no kulenga umwana ukukushiwa na bafyashi babili. Limbi kuti caba fye no kuti balitemwana icine cine, nelyo cingati fintu bacitile fyalilubana. Icishinka ca kuti, umulumendo alifyala umwana, tacipilibula ukuti ninshi ali uwafikapo mu kutontonkanya na mu nkuntu ku kuba umulume kabili wishi wa mwana. Kabili tacipilibula fye no kuti nakwata amaka ya kufwaya indalama sha kusakamaninamo umwana no mukashi. Ukusapika kulangilile fyo icupo ca kuti wabala wapeela umukashana ifumo tacikokola. E co ukufwaya ukuupana bwangu te lyonse kubamo amano.

Abalumendo abengi balaitemenwa ukutungilila abana babo mu fya ndalama, nga fintu balingile ukucita. Nga fintu tusosele kale, umulumendo wakwata umwana alingile ukuba no mupampamina wine wine uwa kutwalilila ukutungilila pa nshita yalepa—napamo pa myaka 18 atemwa ukucilapo! Ukwafwilisha kwabe fyo kuti kwalenga ubupiina ukucepelako kuli nyina na ku mwana.

Ni shani pa lwa kwafwana mu kukusho mwana? Ubu kuti na bo bwaba bwafya bwakosa. Limo limo abafyashi ba mukashana balatiina ukuti napamo umulumendo no mukashana kuti batwalilila ukulacita ubulalelale e co kuti babalesha ukulamonana. Pambi umukashana wine kuti apingulapo ukuti talefwaya umwana wakwe ukutemwa umwaume uushili mulume wakwe. Te mulandu ne capingulwa, nga ca kuti wishi asuminishiwa ukumonana no mwana wakwe lyonse, indupwa shikabomba mano mano ukufwayako abakulu bamo aba kubasopa, pa kuti takuli ukukonkanyapo incitilo shabipa.

Abalumendo bamo pa kufwaisha ukupalamina ku bana babo, balisambililako utumilimo tumo, pamo nga ukusamba, ukuliisha, atemwa ukubelengela abana babo. Umulumendo uwatendeka ukutemwa ifipimo fya Baibolo kuti aesha ukufundo mwana ifishinte fimo ifyaba mu Cebo ca kwa Lesa. (Abena Efese 6:4) Lelo nangu cingati ukusakamana kwa kwa wishi kumo ukwabamo ukutemwa ukwabulo kutwishika kwaliwamapo ukucila ukukanasakamana nelyo panono, takwingalingana no kuba na wishi uwikala no mwana inshiku shonse. Kabili nga ca kuti nyina wa mwana aupwa, ninshi wishi ifya kusosa pa mwana wakwe fyapwa pantu umwaume umbi e upokolole ncito ya kukusha.

E co, kanshi, cili icaumfwika ukuti ukufyala umwana wa mu cani kulaleta ubucushi––ku bafyashi bonse babili na ku mwana wine. Kulaba ukusakamikwa pa lwa misungile ya mwana, no kulufya ukusenamina kwa kwa Yehova Lesa, uwakaanya ubulalelale. (1 Abena Tesalonika 4:3) Nangu cingati kuti kwaba ukubombesha pa kuti kube ukushipikisha ku fya kufumamo fya mibele yabipa pamo ukupule fumo ku wacaice, fyonse nafyumfwika ukuti ukutaluka ku bulalelale pa kwamba pene e nshila yawamisha. Umulumendo umo uwaba no mwana asumina ukuti: “Nga wafyala fye umwana wa mu cani, ubumi bobe tabwakabe cimo cine.” Cine cine, umulumendo wakwata umwana alacula ku fya kufumamo fya cilubo cakwe inshita ya bumi bwakwe yonse. (Abena Galatia 6:8) E co na pa pene ukufunda kwa Baibolo kwalibamo amano ukutila: “Fulumuko bulalelale.”—1 Abena Korinti 6:18.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 23]

Caliwamisha ukutaluka kuli bucisenene pa kwamba pene