Ifyo Indupwa Shingashipikisha Ukwikala no Walwala Ubwa Mutatakuya

UKUSHIPIKISHA kuti kwalondololwa nga “amaka ya kucimfya no kushishimisha amafya ayo umuntu alepitamo.” (Taber’s Cyclopedic Medical Dictionary) Kusanshamo ukulolenkana na mafya ya bulwele bwa mutatakuya mu nshila ingalenga umo ukuyalama no kulaikala na ku mutima ukwabuutako eyefilya. Apantu ubulwele bwa mutatakuya liba lisakamika lya mu lupwa, ukutemwa no kutungilila kwa umo na umo uwa mu lupwa kulakabilwa pa kuti ulupwa lushipikishe bwino. Natubebete inshila shimo isho indupwa shingashipikishamo ukwikala no wa bulwele bwa mutatakuya.

Ubucindami bwa Kwishiba

Nalimo ubulwele te kuti buposhiwe, lelo ukwishiba ifya kubushipikisha kuti fyacefyako ifya kutontonkanya no kuumfwa ababipilwa. Ici cileumfwana na fintu ipinda lya kale lisoso kuti: “Umuntu uwaishiba acilo watalila ku maka.” (Amapinda 24:5) Ni shani fintu ulupwa lwingeshiba ifya kushipikisha?

Ica kubalilapo ukucita, kufwaya dokota uo mwingalanshanya nankwe kabili uwingamwafwilisha, uwingaitemenwa ukupoose nshita ku kulondolola fyonse ku mulwele na ku lupwa. Icitabo ca A Special Child in the Family citila: “Dokota musuma ni uyo uwangwako ku  lupwa lonse kabili alilamuka mu myundapile yakwe.”

Icakonkapo, kutwalilila ukwipusha ifipusho fya kulungatika ukufikila mwaumfwikisha bwino ifyo cili. Nangu cibe fyo, ibukisheni ukuti nga muli na dokota, calyanguka sana ukumfwa umwenso no kulaba ifyo mwacilafwaya ukumwipusha. Imitubululo imo iingamwafwilisha ya kulembela libela ifipusho. Kuti mwafwaya sana ukwishiba ifyo mwingenekela ubulwele ukucita no kundapa ne fyo mwingacitapo.—Moneni umukululo uleti “Ifipusho Ulupwa Lwingepusha Dokota.”

Calicindama sana ukulondolwela bwino abana bambi aba mu ng’anda. Nyina umo atubulula ukuti: “Londololeni ifilubene lintu fye ubulwele bwatendeka. Nga tabomfwikishe ifilecitika kuti bamona kwati tamulebapoosako fye amano.”

Indupwa shimo na kabili shalisanga ukuti cilabomba bwino ukusapika ifyebo mu laibrare, mwi shitolo lya fitabo, nelyo pa Intaneti—ilingi line shilasanga ifyebo fyashika pa lwa malwele yamo yamo.

Ukutwalilila Ukwikalako Bwino

Ca cifyalilwa fye ukuti aba mu lupwa balingile ukulenga umulwele ukutwalilila ukwikalako bwino. Buuleni ku ca kumwenako Neil du Toit, uulumbwilwe mu cipande ca kubalilapo. Acili alakalifiwa ku kupomponteka kulengwa no bulwele alwala. Nangu ni fyo, alapoosa amaawala muli ba 70 cila mweshi ku kucita ifyo aipakisha sana, e kuti ukulanda na bantu mu bwikashi ekala pa lwe subilo lyakwe ilyashimpwa pali Baibolo. Atila: “Ici na co cilandetela ukwikushiwa kwa lwa nkati lintu ndesambilisha pa lwa Baibolo mu cilonganino.”

Ukwikalako bwino kusanshamo no kuba na maka ya kulanga no kupokelela ukutemwa, ukuipakisha ukucita ifisuma, no kusungilila isubilo. Abalwele kuti batemwa ukutwalilila ukuipakisha ubumi ukufika ku cipimo ico ubulwele bwabo no kundapa fingabasuminisha. Wishi uo ulupwa lwakwe ulwatensha umulwele pa myaka 25 alondolola ukuti: “Twalitemwa ukufuma pa ng’anda, lelo pa mulandu wa mwana wesu ukulwalilila, tatwingaya mu kwendaukako. E co tucitako fimbi. Tulaya ku kucita fimo ifishikabila ukubomfya sana amaka.”

Ca cine, abalwele bacili balaba na maka ya kucitako fimo ifibalenga ukwikushiwako mu bumi. Ukulingana no bulwele balwele, abengi kuti batwalilila ukuipakisha ifya kutamba ifyayemba ne fiunda fisuma. Nga baleya balelama imbali shalekanalekana isha bumi bwabo, kuti bacilanapo ukwikalako bwino.

 Ukulama Inkuntu Shayafya

Ulubali lwacindama ulwa kushipikisha ubulwele lwaba ukusambilila ifya kulama inkuntu ishabipa. Imo iya shene bukali. Baibolo ilasuminisha ukuti umuntu kuti akalifiwa kuli cimo. Nangu cibe fyo, itukonkomesha ukuba “abakokola ukukalipa.” (Amapinda 14:29) Mulandu nshi cabela ica mano ukucite co? Ukulingana ne citabo cimo, ubukali “kuti bwamulya no kumuletela icikonko nelyo ukumulenga ukusosa ifyabipa ifyo mwingesalanguluka pa numa.” Nangu fye kupuuka kumo ukwa bukali kuti kwalenga ubonaushi ubwingapoose nshita ntali ukupola.

Baibolo itubululo kuti: “Mwileka kasuba kawe mucili no bukali.” (Abena Efese 4:26) Kwena, tatwakwata amaka ya kushingilisha akasuba ukuti kewa. Lelo kuti twacitapo cimo ku kulama “ubukali” bwesu bwangu pa kuti tatutwalilile ukuyonaula no konaula bambi. Kabili kuti mwabombelapo bwino pali cimo lintu mwatontoloka.

Ukupala ulupwa ululi lonse, ulupwa lwenu ukwabula ukutwishika luli no kupita mu mafya. Abengi balisanga ukuti balashipikisha bwino lintu bapandana amano nelyo lintu baebako umbi uwakwata inkumbu ne cililishi. Ici e cacitikile ba Kathleen. Intanshi batenseshe banyina, abalwele kansa, kabili pa numa batenseshe abalume, abalwele ukupopomenwa kwa mutatakuya na kuli pele pele balwele ubulwele bwa Alzheimer’s. Basumino kuti: “Candetele ukwilulukwa ne cisansamushi lintu nalanda ne fibusa ifya cililishi.” Ba Rosemary abatenseshe banyina pa myaka ibili, basuminishako. Batila: “Ukulanda na cibusa wafumaluka kwalengele nshikatale.”

Nangu cibe fyo, mwipapa nga ca kuti mwafilwa ukushipa ilyo mulelanda, kabili mwalila. Icitabo ca A Special Child in the Family citila: “Ukulila kulanashako amatontonkanyo no kukalipwa, kabili kukamulenga ukucimfya ubulanda bwenu.” *

Twalilileni Ukuba Abacetekela

Imfumu ya mano Solomone yalembele ati: “Ukufwaisha ukuba no mweo kuti kwakubaka lintu ulwele.” (Amapinda 18:14, Today’s English Version) Bakasapika ba muno nshiku balimona ukuti ifyo umulwele enekela—nampo nga fibi atemwa fisuma—ilingi line kuti fyaambukila ifikatumbukamo mu kundapwa kwabo. Ni shani lyene ulupwa lwingatwalilila ukwenekela ifisuma lintu luli no mulwele uwalwalilila?

Nangu cingati tabasuulileko ku bulwele, cilangukako ku ndupwa lintu shatontomesha pa fintu ifyo shingacita. Wishi umo asuminishako ati: “Ifilecitika kuti fyamulenga ukumfwa  ububi, lelo mulingile ukwibukisha ukuti mucili namukwata ifingi. Mucili abomi, namukwata ba lupwa, ne fibusa fyenu.”

Nangu cingati tamulingile ukwangusha ubulwele bwa mutatakuya, ukulasekako kulafwilisha ukucincintila imibele ya kulaenekela ifyabipa. Ulupwa lwa ba Du Toit pa kuba ulwa nseko lulangilila ici cishinka. Collette, inkashi umwaice pali bonse uwa kwa Neil du Toit, alondolola ati: “Pa mulandu wa kuti twalisambilila ukushipikisha fimo ificitika, kuti twaseka lintu fimo fyatucitikila ifingamoneka kwati kuti fyakalifya bambi. Lelo ukucite co kulatwafwa sana ukwilulako amatontonkanyo.” Baibolo ilatulaya ukuti “umutima wa nsansa muti usuma.”—Amapinda 17:22.

Imibele ya fya ku Mupashi Iyacindamisha

Ulubali lwacindama ulwa bumupashi ku Bena Kristu bene bene lwaba ‘ukuleka ifya kulomba fyabo fiishibikwe kuli Lesa mu kupepa no kupaapaata.’ Icingafumamo cintu calaiwa muli Baibolo ati: “Umutende wa kwa Lesa uwapulamo mu kwiluka konse, wakulalinde mitima yenu na mapange yenu.” (Abena Filipi  4:6, 7) Pa numa ya myaka nalimo 30 iya kutensha abana babili abalwalilila, nyina umo atile: “Twalisambilila ukuti Yehova alaafwa ukushipikisha. Alatungilila icine cine.”

Ukulunda pali co, abengi balakoshiwa ku malayo ya mu Baibolo aya paradise wa pe sonde umushakabe ukukalipwa no kucula. (Ukusokolola 21:3, 4) Ba Braam batila: “Pa mulandu wa malwele ya mutatakuya ulupwa lwesu lupitamo, tulasanga ubupilibulo bwalundwako mu bulayo bwa kwa Lesa ubwa kuti ‘uwalemana amolu akacilauka nge nsebula, no lulimi lwa kwa cibulu lukaula.’” Ukupala bambi abengi, ulupwa lwa ba Du Toit lulafuluka sana inshita mu Paradise lintu “umwikashi wa mu calo takasose, ati, Nindwala.”—Esaya 33:24; 35:6.

Tekeni imitima. Ukukalipwa no kucula ifilecusha abantunse fyaba bushininkisho bwa kuti imibele yawama naipalama. (Luka 21;7, 10, 11) Nangu cibe fyo, pali ino nshita, abengi abaletensha na balwele kuti bashimika ubunte ukuti Yehova, cine cine aba ni “Shifwe wa nkumbu kabili Lesa wa cisansamushi conse, uuletusansamusha pali conse ica bucushi icituponena.”—2 Abena Korinti 1:3, 4.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 16]

Ifipusho Ifyo Ulupwa Lwingepusha Dokota

• Bushe ubulwele bukapela kwi, kabili cinshi cikafumamo?

• Fishibilo nshi fikabako, kabili ni shani mwingaficincintila?

• Ni nshila nshi shimbi ishabako isha kundapilamo ubu bulwele?

• Bushe malwele nshi, nangu mafya nshi, nangu bunonshi nshi bwingafuma mu kundapa kwalekanalekana?

• Cinshi cingacitwa pa kuwamyako imibele kabili cinshi cishilingile ukucitwa?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 19]

Ifyo Mwingabatungilila

Abantu bamo kuti basengauka ukutandalila ulupwa lulelwalika nelyo ukubafwilisha pa mulandu wa kuti tabaishiba ifya kusosa nelyo ifya kucita. Bambi na bo kuti baba aba mupatikisha kabili, ukupitila mu kupatikisha ukuti abalelwalika bacite ifyo bena baletontonkanya ukuti kuti fyabafwa, balalundako amafya ya lupwa. Ni shani, lyene, umo engatungilila ulupwa ulwakwata umulwele uwalwalilila ukwabula ukupumfyanya imikalile ya pa lwabo?

Kutikisheni no kulangulukilako. Yakobo 1:19 isoso kuti: “Umuntu onse abe uwayanguka ku kuumfwa.” Angweniko ukupitila mu kukutikisha kuleka aba mu lupwa ukusosa ifili ku mukoshi nga balefwaya ukulanda. Kuti bafwaisha ukucite co nga bamona ukuti ‘mulalangulukilako.’ (1 Petro 3:8) Nangu cibe fyo, ibukisheni ukuti abantu babili nelyo indupwa shibili tashingankulako ku bulwele bwa mutatakuya mu nshila imo ine. E ico, nga fintu ba Kathleen, abatenseshe banyina na pa numa abalume, basosa, abati “mwibapanda amano kano nga namwishiba fyonse pa lwa bulwele atemwa ifilecitika.” (Amapinda 10:19) Kabili ibukisheni, nangu fye mwalishibako fimo pa lwa bulwele, umulwele no lupwa lwakwe kuti bapingulapo ukukanakonka amano mwabapanda.

Payanyeni ubwafwilisho bwingabomba. Ilintu muleibukisha ukukanaingila mu milandu ya lupwa iya pa lwabo, muleitemenwa ukubapo lintu balemukabila icine cine. (1 Abena Korinti 10:24) Ba Braam, abambwilwe muli ifi fipande fyonse, batila: “Ifibusa fyesu ifya Bwina Kristu fyalitwafwilishe sana. Ku ca kumwenako, lintu twalesendama ku cipatala pa mulandu wa kuti Michelle alilwalishe, lyonse kwaleba ifibusa fyesu napamo 4 nelyo 6 ifyalecesha na ifwe. Lyonse lintu twalefwaya ubwafwilisho, baletwafwilishako.” Ba Ann, ba muka Braam, balundapo ati: “Yali ni nshita ya mpepo yabipisha, kabili pa milungu ibili baletupeela umuto uwapusanapusana cila bushiku. Umuto uwakaba no kutemwa kwabo ukwakaba fyalitutungilile bwino sana.”

Pepeleni pamo na bo. Inshita shimo, takwingaba ifingi atemwa icili conse ico mwingacita. Nangu cibe fyo, icintu cimo icingacilapo ukubakoselesha caba kubebako cimo ica mu Malembo icingabakuulilila atemwa ipepo lya kufuma pa nshi ya mutima ukupepela abalwele ne ndupwa shabo. (Yakobo 5:16) Nicolas uwa myaka 18, uwakwata banyina abalwala ukupopomenwa kwa mutatakuya asosa ukuti: “Te ca kwesha ukusuula amaka yakwata amapepo ya kupepela pamo na balwalilila e lyo ne ndupwa shabo.”

Ca cine, ukutungilila kusuma kuti kwaafwilisha sana indupwa ukushipikisha ukukanshika ukulengwa no bulwele bwa mutatakuya. Baibolo ilondolola ici muli iyi nshila ati: “Icibusa muntu uutemwa inshita yonse, kabili munyina afyalilwo ukuculila pamo.”—Amapinda 17:17, The New English Bible.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 20]

Lintu Ubulwele Buli Ubwa Mfwa

Indupwa shimo shilashimunuka ukulanda pa mfwa isungamine iya mutemwikwa wabo uulwele ubwa mfwa. Nangu cibe fyo, icitabo ca Caring—How to Cope citila “nga ca kuti namwishiba ifikacitika ne fyo mulingile ukucita, kuti cacefyanyako umwenso.” Nangu cingati ifya kucita kuti fyaba ifyapusana ukulingana na mafunde ne myata kuntu mwikala, pano pali imitubululo imo iyo ulupwa lwingabebeta lintu luletensha umutemwikwa wabo uwalwala ubwa mfwa.

Mu Kubangilila

1. Ipusheni dokota ifyo mwingenekela pa nshita lintu umulwele atendeka ukushikila ne fyo mufwile ukucita nga ca kuti umulwele afwa ubushiku.

2. Lembeni umutande wa bonse abo mulekabila ukubikwila imbila ya bulanda.

3. Bebeteni ifya cililo:

• Bushe umulwele alefwaya nshi?

• Bushe alefwaya ukushiikwa atemwa ukoca icitumbi cakwe? Linganyeni imitengo ne mibombele ya twampani tubomba ne fya mishiikile

• Ni lilali ukushiika kukabako? Peeleni inshita iya kuti aba kutali bakasangweko.

• Nani akatungulula ifya cililo ne fya mapepo?

• Ni kwi fikacitilwa?

4. Nangu fye aleshikila, umulwele napamo kuti aumfwa ifilelandwa ne filecitwa mupepi na po aleele. Cenjeleni ukuti mwisosela mupepi icili conse ico mushingafwaya omfweko. Kuti mwafwaya ukumusansamusha na mashiwi yatekanya no kumwikatako ukuboko.

Lintu Umutemwikwa Afwa

Pano pali fimo ifyo bambi bengacita ku kwafwilishako ulupwa:

1. Peeleni ulupwa inshita ya kuba lweka no ufwile pa kuti bashininkishe ukuti ca cine nafwa.

2. Pepeleni pamo no lupwa.

3. Lintu ulupwa lwaiteyanya, kuti batasha nga mwabafwilishako ukwishibishako abakonkapo:

• Ishibisheni dokota uwa kushininkisha ukuti umulwele nafwa no kulemba icikalata ca kushininkisha ukuti nafwa.

• Ishibisheni ba katenga malilo, nelyo aba cipatala, ku kusakamana icitumbi.

• Ishibisheni Balupwa ne fibusa. (Pa kubeshibisha, nalimo mu mucenjelo kuti mwasosa pamo nge fi: “Ndemwishibisha pa lwa [ishina lya mulwele]. Ndi ne mbila ya bulanda. Nga fintu mwaishiba, alicula ku [lumbuleni ubulwele] pa nshita ntali, kabili afwile [lumbuleni ubushiku no ko afwilile].)

• Ishibisheni iofeshi lya banyunshipepala ku kubikula imfwa nga cingakabilwa.

4. Ulupwa kuti lwafwaya ukusendako umo uwa kubashindika ukuteyanya ifya malilo.

[Icikope pe bula 17]

Aba mu lupwa balingile ukubombesha pa kuti bengatwalilila ukulaikalako bwino

[Icikope pe bula 18]

Ukupepela pamo na ko kuti kwabafwa ukushipikisha