Bushe Umweo wa Muntu Ucili Uwacindama?

Umwina Scotland umo ifi asosele ukuti, “Cino, calo umo umweo wa bantu ushacindama. Abengi balaitemenwa ukukunta abantu amabu pa nshi pa kulipilwa fye indalama ishinono.”

Mu April 1999 mu Littleton ku Colorado, U.S.A., mwali ukusansa kwatenseshe icalo conse, umo abalumendo babili basanshile bulukubuluku isukulu lya ku sekondari ilya Columbine, ukwipaya abantu 15. Ukufwailisha kwalangilile ukuti umo pali aba balumendo alembele pa Intaneti ukuti: “ABAFWA TABAPAASHA!” Na balumendo bene aba bafwilile muli aka kene kayofi.

UKWIPAYA kwaba fye mpanga yonse, kabili abantu abengi bafwa imfwa ya bukomi umo shacela. Mu 1995 South Africa e yacilile ifyalo fyonse mu bukomi pantu pa bantu abali 100,000, 75 e baleipaiwa mu bukomi. Ku South Amerika kwaliba icalo cimo umo umweo wa bantu ushacindikwa, uko abantu ukucila na pali 6,000 baipaiwe mu 1997 pa milandu fye ya mashiwi ya fikansa fya calo. Ifipangano fya kulipilwa pa kwipaya umuntu fimoneka nge cintu icaba fye bwino. Kuli cilya cine calo kwafumine ilyashi lya kuti: “Icisungusha ca kuti ne mpendwa ya bana baleipaiwa naikulilako nga nshi: Mu 1996, abana 4,322 balipaiwe, ukwingilishiwako kwa mapesenti 40 mu myaka fye ibili.” Lubali lumbi, abana nabo balesanguka inkomi—ukulaipaya abana banabo na bafyashi babo bene. Cine cine umweo uli cintu cishicindamikwe.

Cinshi Calenga “Ulutambi lwa Mfwa”?

Cinshi ifi fishinka ne fipendo filangilila? Filangilila ukwingilishiwako kwa kukanacindika ubumi. Abantu abafwaisha ukuteka na bafunukila ulupiya balepaya ukwabula no kubipilwa inkuntu mutima. Intungulushi sha bukwebo bwa miti ikola shikambisha ukulofya indupwa. Ilyo balefwaya ukwipayapo bamo babomfya amashiwi pamo nga “whacking,” “rubbing out,” “eliminating,” nelyo “terminating” ayapilibula ukwipaya kabili bayabomfya ku bo baapangila ukuti nangu cibe shani bafwile  ukulofiwa. Ukukufya umukowa kwalisangwilako ku mfwa sha bantu ishishaifulila kabili kwalenga umweo wa muntu ukukanacindama. Ica kuti, ilyashi lya kwipayana e lilandwapo sana umo shacela pa malyashi ya pa TV mwi sonde lyonse.

Sansheniko ulukaakala na mangalo ya kulemanika, ifilumbanishiwa pa TV na mu mafilimu, kabili cimoneka kwati ubwikashi bwesu bwaobelwa mu lutambi lwabipa ulutontomesha fye pa mfwa. E co, icitabo ca Encyclopædia Britannica cisosa ukuti: “Ukufuma muli ba 1950 ukufika muli ba 1990, ilyashi lilelandwapo sana ku bantu lya pa mfwa. Ica kupapusha ca kuti, imyaka ku numa ya ba 1950, ilyashi pa lwa mfwa, lyali Iyashi basayansi bashalefwaya ukulandapo sana, kabili nga bafwaya ukulilandapo ninshi kulatunganya fye ilyo balebomfya amano ya buntunse.” Ukulingana na Josep Fericgla, profesa wasambilila ifyakuma intambi sha bantunse uwa ku Catalonia asosele ukuti, “abantu nomba tabaletiina ukulanda pa mfwa, kabili ifisambilisho ifingi ifya lelo fyashimpwa pa mfwa.”

Napamo icapulamo sana muli ulu “lutambi lwa mfwa” cisumino caseeka ica kuti amaka, ukulumbuka, indalama, no musamwe fyalicilapo ukucindama ukucila umweo wa muntu ne mibele isuma.

Bushe ni mu nshila nshi “ulutambi lwa mfwa” lwananishiwilwamo? Cinshi abafyashi bengacita ku kucingilila abana babo kuli ci cimusango cabipa icili fye mpanga yonse? Ifi e fipusho fimo ifyalayasukwa mu fipande fikonkelepo.

[Akabokoshi pe bula 4]

Wacindama Shani Umweo?

◼ Magazini wa Far Eastern Economic Review, atile: “Abacaice ababa mu mabumba ya ba mukukulu [ku Mumbai, India] nabapelelwa nga nshi, ica kuti kuti bacite cipangano ca kwipaya pa kulipilwa fye amarupi 5,000 [amadola 115].”

◼ Umutwe ukalamba uwa mu nyunshipepala ya La Tercera iya mu Santiago, ku Chile, watile, “Aipeye Umupita Nshila Uwamutanine Fwaka.”

◼ Ba Reuters basosele ukuti, Moscow News iya cila mulungu, yatile, “Ni ndalama fye mupepi na madola 7000 e shifwaikwa pa kupanga icipangano ca kwipaya mu Russia [mu 1995] . . . Ifipangano fya kwipaya abantu nafifulisha nga nshi mu calo ca Russia ico kale cali ica cikomyunisti umo ubunonshi bwa ciko buleilako fye pa muulu.”

◼ Inyunshipepala ya The New York Times yashimike ukuti, “Inkombe mu mulimo wa fya mayanda iya ku Brooklyn yaliketwe . . . no kupelwa umulandu wa kulipilako umupungwe indalama sha cipangano ca madola 1,500 isha kwipaila umukashi wakwe uwali pa bukulu na banyina ba mukashi wakwe.”

◼ Inyunshipepala ya The Guardian yatile, ‘umutengo wa kwipaya abantu ulebwelela pa nshi ku England. Imitengo ya kwipaya abantu iyali amapaundi 30,000 imyaka isano iyapitapo ifikile nomba ukufuma pa mapaundi 5,000 ukufika ku mapaundi 10,000.’

◼ Umutwe wa lyashi mu nyunshipepala ya The Guardian Weekly watile, ‘Bamukukulu Bakalipisha Bacila Akabungwe ka balukaakala Ukukalipa. Ili bumba musango upya uwa ntalamisoka, abakwata amafunde ayapya ne fyanso ifipya. Balikwata utupata ne mfuti sha ciwaya kabili tabashingashinga ukushibomfya.’