Ni mu Nshila Nshi “Ulutambi lwa Mfwa” Lutungililwa?

Marc Kaufman alembele mu nyunshipepala ya The Washington Post ukuti, “Apabela imbutushi shacaice isha ku Kosovo, abapita mu tuyofi uto bashakatale abalaba, na bana ba ku Amerika abaimwena ulukaakala ne fintu fimbi ifilenga ukukalipwa, paba imilundu ne milundu, lelo lwa mu nkuntu mwena baba fye lwa mupepi.”

Tulefwaya nangu tatulefwaya, bonse fye tulakumwako ne mfwa cibe ni mu kulungatika nelyo mu kukanalungatika. Ici ca cine te mulandu twikala mu calo ca lukaakala nelyo umwabako umutende.

ULU “lutambi lwa mfwa” lumonekela mu kupopomenwa kushaifulila, inkumbabulili, ukukunkuma ku miti, ukuponya amafumo, ukuyonaula, ukuipaya, no bukomi bushaikulila ubwa pali lelo. Profesa Michael Kearl, uwa mu ciputulwa ca Sociology na Anthropology ica pa Yuniversiti ya Trinity mu San Antonio, Texas, ku U.S.A., alondolwele ifyo ilyashi pa lwa mfwa libomfiwa bubi bubi ku kumwenamo kwa bantu bambi ukuti: “Ilyo twatontonkanya pa fyalecitika mu myaka ya kulekeleshako iya ba 1900 [1999], tusanga ukuti . . . imfwa ileishibikwa nge cintu cikalamba apashintilile ubumi, insansa, ne fya bwikashi. Imfwa ni cimo apo imipepele yesu yashimpwa, apashimpwa amano ya buntunse, ifisambilisho fya mashiwi ya fikansa fya calo, ifya kulengalenga ne fya kusangasanga mu fya cipatala. Ilyashi pa lwa mfwa lilenga abantu ukushita sana inyunshipepala kabili lilenga na ba fya mainshuwalansi ukutebelela TV ku lyashi lya mfwa, no kulenga amaindastri yesu ukutwalilila.” Lekeni tubebete ifya kumwenako fimo umumonekela ici citwa ukuti ulutambi lwa mfwa mu nshita shesu.

 Ukushitisha Ifyanso

“Ulutambi lwa mfwa” lumoneka cila bushiku mu kushitisha kwa fyanso. Ifyanso fipangilwa ukwipaya abashilika, lelo ilingi line abafwilamo bana calo, pamo nga abanakashi na bana aba kaele. Lyonse fye mu nkondo umweo taucindama, cibe wabekala calo nelyo wa bashilika. Bushe kwena ni shinga shipooswapo pa kushita icipoolopoolo ca kwa mukukulu?

Ukusanga ifyanso mu kwanguka mu fyalo fimo kwalilenga imfwa sha bantu umo umo ne sha mabumba ukufulilako. Ilyo busanso bwa kupikaulwa imfuti mwi tauni lya Littleton, ku Colorado bwacitike, abantu baimine icitinta ng’ombe ukuilishanya pa lwa kushitisha ifyanso ukuseekele na pa lwa fyo filesangwa na ku bana abanono ukwabula ubwafya. Impendwa ya bacaice abafwa imfwa ya lukaakala ku United States iletiinya—ukulingana na magazini wa Newsweek, abacaice 40 nga kupendela pali avareji e bafwa cila mulungu. Pali aba, amapesenti 90 bapikwa fye imfuti. Cimo fye no kuti ukwipayaulula kwapala nga kulya ukwa ku Littleton kufika kuli 150 cila mwaka!

Ifya Kusekesha

Bakapanga ba mafilimu balashukila imfwa pa kuti bamwenemo. Ku ca kumwenako, ulubali lumo ulwa filimu kuti lwalenga bucisenene, ulukaakala, ukushitisha imiti ikola, nelyo ibumba lyateyanishiwa ilya bamukukulu ukumoneka nge fisuma na muli fyo ukucefya ukukatama kwa bumi ne mibele isuma. Kwalibako amafilimu umo imfwa ilengwa ukumoneka bwino sana—ukulangilila icisumino ca kuti kwalibako ubumi pa numa ya mfwa ne cisumino ca kuti abafwa balabwela ku kupempula abatuntulu—icalenga no kuti imfwa ilemonwa nge cishili kantu. Kabili kwalibako na mafilimu yambi ayalangisha imfwa ya kufwa fye ne ya kufwila mu nkondo, mu tuyofi, na mu misoka.

E fyo caba na ku maprogramu yamo aya pa TV ne nyimbo. Ukulingana na malipoti ya lyashi, shilya nkomi shacaice isha ku Littleton shalekumbwa icibi kemba wa nyimbo sha rock, uulumbwike pa mulandu wa “fipasho fyakwe ifya fiwa,” ne nyimbo shilanda pa lwa “bucipondoka ne mfwa.”

Ku United States, inshila amaprogramu ya pa TV yasalilwamo yalipitulwikwemo ku kucingilila abacaice ku kutamba ifingabonaula. Ukwesha kwa musango yo takwabomba nakalya. Jonathan Alter, uulemba muli magazini wa Newsweek, alandilepo ukuti “imisalile ya pa TV kuti yalenga abaice ukufwaisha bucisenene.” Alundilepo ukuti pa kulenga insoni ababa mu bulashi no kubalenga ukucefyako ulukaakala lwa pa milabasa, Kateka Clinton afwile “ukubelenga pa lwalala amashina ya twampani tukalamba tonse (na bakalamba ba uto twine twampani)” utupanga amafilimu ya kulwa ne myele na bakakopa ba nyimbo shilumbanya ulupato no lukaakala ishitwa ‘gangsta rap’ ukubikako fye na bapanga amangalo ya pa kompyuta umuba ifya kwipayana ayalenga ukuti abana balemona kwati “baleipaya abantu icine cine.”

Imfwa mu Mangalo ya pa Vidio na Pali Intaneti

Mu citabo cakwe icitila The Deathmatch Manifesto, Robert Waring apituluka mu caishibikwa ukuti amangalo ya mfwa ku bacaice. * Ba Waring basumina ukuti bakateya ba aya mangalo abayateyela mu bumfisolo baisa mukubako pa mulandu wa lutambi lwa mfwa. Aya mangalo tayasambilisha abantu ifintu fimbi, kano fye ukwipaya. Ba Waring balandilepo no kuti, “ukulwa ne cilemoneka ngo muntu wa cine cine, no kwesha ukuimona kwati nalimo walikwata amaka, cintu icumfwika bwino sana. Calyanguka ukuitumpa muli ci.” Abacaice bamona kwati balelwa na bantu ba cine cine pali ifi fimashini fya mangalo ica kuti tabafwaya no kufumapo. Nangu ca kuti tabakwata Intaneti, bamo balashita aya mangalo no kuyateyela pali TV ku ng’anda. Bambi baya mu fikuulwa fya cintubwingi umwaba fimashini fya kuteyelapo aya mangalo no kulipila ukuteyako no kutendeka ukulwa ulwa mfwa na bamoneka nga bantu ba cine cine.

Nangu ca kuti amangalo ya “mfwa” yapiminwa ukulingana no mushinku wa uleyateya, icishinka cili ca kuti te lyonse ici cibomba. Eddie uuli ne myaka 14 uwa ku United States atile:  “Abantu ilingi line kuti bakweba ati ucili umwaice, lelo tabalesha ukushita aya [mangalo].” Aipakisha ukuteya ubwangalo bwabamo ukupikana imfuti. Nangu ca kuti abafyashi bakwe balishiba ukuti alateya ubu bwangalo kabili tababutemwa, te lingi bamona nga aleteya ubu bwangalo. Umupungwe umo asondwelele ukuti: “Inkulo yesu ni imo iyatemwisha ulukaakala ukucila inkulo iili yonse. TV e ilesambilisha sana abana nomba ukucila abafyashi, kabili ilapayanisha abana ifya kwelenganya fya lukaakala.” John Leland, uwalembeleko muli magazini wa Newsweek, alondolwele ukuti: “Ifi nomba abapungwe ukufika na ku mamilioni 11 e balebomfya Intaneti [ku United States], ubumi bwa bacaice abengi buleya buleyalukila mu cifulo umushingafika abafyashi abengi.”

Imikalile Ipaisha

Ni shani pa lwa ficitika fya cine cine ifishili fya kutamba fye mu mangalo ya “kwipaya” na mu mafilimu ya lukaakala? Nangu ca kuti mu bumi bwa cila bushiku tatulwishanya ukufikile mfwa ne fintu fya kwelenganya fye, imikalile ya bengi isanshamo imibele ya kuipaya. Ku ca kumwenako, te mulandu ne fyo ulupwa lwingacitapo, ukulandapo kwa ba fya bumi, no kwa balashi bambi abasoka pa lwa bubi bwaba mu kupeepa na mu kunwa imiti ikola, ishi ncitilo shilefulilako fye. Ilingi line filalenga no kufwa bwangu. Pa kuti bengilisheko ubukumu bwa mu bufufuntungu, aba makwebo yakalamba na bakashitisha ba miti ikola batwalilila ukushukila bantu abali ne sakamika, ababulilwe subilo, kabili abashaishiba bwino ifya kwa Lesa.

Nani Uulenga Ifi Fyonse?

Bushe Baibolo ilondolola imfwa nge cisambilisho ca fya kusekesha? Bushe kwena imikalile ingatulenga ukufwa yaliba fye bwino? Iyo. Ukupala umutumwa Paulo, Abena Kristu ba cine bamona imfwa ngo “mulwani.” (1 Abena Korinti  15:26) Ku Bena Kristu imfwa te cintu cawama kabili ica kusekesha, lelo cintu cishili ca cifyalilwa, icaisako fye pa mulandu wa lubembu no kupondokela Lesa. (Abena Roma 5:12; 6:23) Imfwa tayalimo mu mifwaile ya kwa Lesa iya pa kutendeka.

Casoswa ukuti Satana e ‘wakwata amaka ya mfwa.’ Etwa ukuti “nkomi,” te pa mulandu wa kuti alenga imfwa mu nshila ya kulungatika, lelo ni pa mulandu wa kuti acite co ukubomfya inshila ya kufutika, iya kubeleleka abantu mu kucita ulubembu, iya kutwala pa ntanshi imicitile yabipa iipaisha no kulenga baume, abanakashi, na bana bene ukobelwa na matontonkanyo ya bukomi mu mitima yabo. (AbaHebere 2:14, 15; Yohane 8:44; 2 Abena Korinti 11:3; Yakobo 4:1, 2) Lelo, mulandu nshi uwa kukomaila sana pa bacaice? Cinshi twingacita ku kubafwilisha?

[Futunoti]

[Icikope pe bula 7]

“Inkulo yesu ni imo iyatemwisha ulukaakala ukucila inkulo iili yonse”