Ifisali—Ifimenwa Fyakulisha pa Misango Ya Fyani

KU UULEMBA LOLENI! KU AUSTRALIA

BUSHE kuti twaikala shani apabula shuga? Ukusosa ati icalo kuti caleka ukubomba fya kwelenganya fye—lelo ifya kulya ifingi ifyo tulya lyonse kuti fyakabilwa ukwalulwa nga ca kuti shuga takwali. Ca cine, mu fyalo ifingi lelo, cila bushiku balabikamo shuga mu filyo balya, e calenga no kuti ukupanga shuga kube bukwebo ubukalamba mwi sonde lyonse.

Abantu abengi, ku Cuba na ku India, ku Brazil na ku Afrika, balalima ifisali. Na kuba, inshita imo ukupanga shuga kwali bukwebo bwakulisha ubwalefumya sana indalama mwi sonde lyonse. Kuti twatila ifisali fyalimumunga icalo ukucila ifimenwa fimo.

Bushe kuti mwafwaya ukwishibilapo na fimbi pa lwa ici cilimwa caibela? Kanshi tukonkeni nga pa lwendo ilyo tuletandalila icitungu cimo mu Queensland, ku Australia, uko balima ifisali. Nangu ca kuti iyi ncende balimako ifisali inono, inshila shisuma bafiliminamo no kupangilamo shuga shalenga ukuti ibe pa fitungu fishitisha sana shuga mwi sonde lyonse.

Ukutandalila Icalo ca Fisali

Uko balima ifisali kwalikaba kabili kwaliba no mutonshi. Akasuba kalotokela pe bala lya fisali filelolela ukutema. Cimashini cikalamba icapalana na cilya basepelako ingano cileenda panono panono mwi bala lya fisali ifitali, ciletema ifisali no kufipoosa mu cikocikala icikulikwe mu mbali. Uluto lwa cisali lwatendeka ukufuma panono panono mu fisali fiputawilwe, kabili ukununkila kwa luko kwasendwa no mwela. Aya menshi yacindama aya mu cisali yatendeka ubulendo bwayako ukufuma mwi bala ukufika muli kalya mubikamo shuga pa tebulo wenu.

Tapapitile sana imyaka, abantu baleitemena fye ifisali kulya ku Australia nga fintu kumbi uko balima ifisali bacili balecita. Elenganyeni ababomfi baletema ifisali. Umulongo wa batema ifisali abapibilepo ne libe baleya baleselela pamo ilyo baletema ifisali mwi bala. Kwati fye ni filya abashilika bendela pamo, aba ababomfi balonganya ifisali no kuboko kumo no kufitintila lubali lubiye kukuleka amashinte ya fiko yabe pa mbilibili. Kuti wasanga apo balebombela pakabile na se! Bafikwempula na maka sana pa mashinte yafiko ukubomfya fipanga. Bafilonga bwino, e lyo baselela pa mwina wa fisali umbi. Pano isonde fye ponse, uyu musango wa kutemenamo ifisali ulealuka panono panono, ilyo ifyalo ifingi fili mu nshila ya kutendeka ukubomfya fimashini.

 Impanga uko balima ifisali ku Australia yakonka maka maka ululamba lwalepa bakilomita 2,100, ukulolenkana na Great Barrier Reef iyalumbuka. (Moneni icipande caleti “A Visit to the Great Barrier Reef,” muli Awake! wa June 8, 1991) Pa mulandu wa cikabilila, no mutonshi ifibako lyonse mu mwaka, ifisali filakula bwino, kabili abantu nalimo 6,500 abalima ifisali abengi bekala pa mafarmu yanono aya ndupwa, ayasalangana ukukonka fye ululamba nga filya ifisansangu fya myangashi fiba ku miti.

Pa numa ya kwenda inshita iitali na motoka, twamona umusumba wa Bundaberg akatalamukila umo bapanga shuga, ku lulamba lwabela pa kati mu Queensland. Cilya tuletentemuka akapili, we mimonekele isuma iya mpanga twamona, kabili konse uko wingalolesha, ukupungaila kwa fisali kulemoneka nga mabimbi ya pali bemba! Kabili we kupusana kwa musango fyabelamo! Apo ifisali fili ifyapusana mu mikulile mu mabala ya fisali ayalekanalekana, amabala yalaba ayabalabata pantu mumo mumoneka umwa katapakatapa mumbi namo umwa mutuntula, e lyo umushalimwa nelyo umo batemene ifisali nomba line mumoneka umwa fibalabala.

July e mweshi watalalisha mu mwaka, kabili iba e nshita ya kutema ifisali no kufigaya. E fyo ciba ukufikila fye na mu December ilyo ifisali fyalebyalwa mu kulekanina fyakula. Nomba tulefwaisha ukutandalila icigayo ca shuga pa kuti tumone icicitika ku fisali batemene. Lelo batupandako amano ukuti ilyo tushilaya ku cigayo, tutale tusambililepo fimo pa lwa fisali. Eco, twatila kanshi natutale tufike palya basayantisiti basambilila ifya kusanga imisango ipya iya fisali no kusapika inshila sha kuwamishamo ubulimi bwa fisali no kufusha ubusomboshi.

Uko Fyafumine ne fyo Bafilima

Pali iyi ncende basapikilapo ifikumine shuga, incenshi mu fya bulimi yatemwa sana ukuti itusambilisheko fimo pa lwa fisali no kutulondolwelako ifyo filimwa. Ifisali ifyaba filimwa fyakulisha pa misango yonse iya fyani pamo nga ulunkoto, kabili ifyaba na mu lupwa lwa mupunga atemwa ingano, ne nsengu, pa kubala fyalesangwa fye mu mitengo ya ku Southeast Asia na ku New Guinea. Ifi fyonse ifilimwa filapanga shuga mu mabula yafiko cilya fileipangila ifilyo. Lelo, ubupusano fye bwabako bwa kuti ifisali fyena fipanga shuga uwingi nga nshi no kusunga uluto lwa shuga mu mpingu sha fiko.

Ukulima ifisali kwaliseekele nga nshi mu India wa pa kale. Mu 327 B.C.E., bakalemba ba mu bashilika ba kwa Alekesandere Mukalamba abaleya balecimfya basosele ukuti abekashi ba ku India “balelya ifyapala amatete umwali utumenshi twalowa ngo buci bwapangwa apabula inshimu.” Ilyo ukupansa icalo no kulunduluka fyaleilako pa muulu muli ba 1400, ukulima ifisali kwasalangene mpanga yonse ngo mulilo wa mpanga. Ndakai, imisango yalekanalekana iya fisali naifula icine cine, kabili ifyalo ukucila 80 filima ifisali ififika mupepi na bilioni umo uwa matani pa mwaka.

Mu fyalo ifingi, ukulimba ifisali mulimo apapooswa indalama icine cine. Ifisali ifikulile filaputaulwa mu fipimfya fya masentimita 40 kabili bafilimba mu mifoolo yatalukana mupepi na mita umo na hafu. Ku cipimfya cimo na cimo kulapuuka utusali 8 ukufika kuli 12, no kukula mu myeshi 12 na 16. Ukwenda mwi bala lya fisali ifikulile kulatiinya. Ifisali na mabula ya fiko filalepa ukufika na kuli bamita bane. Bushe ici congo kupuupa fye  kwa mwela, nelyo bushe ni nsoka ilesakanya nangu bushe ka nama kapala ifutu kaleisa? Pa kuicingililako fye, napamo kuti cawama ukufumamo fye mwi bala!

Kuli ukusapika inshila sha kucincitilamo utushishi tuba ku fisali na malwele ya fisali. Ukusapika kwa musango yu ukwingi kwalibomba nangu ca kuti kwena te konse. Ku ca kumwenako, mu 1935, lintu baleesha ukukufya utushishi tutebelela ifisali, incenshi shaishilebika mu mpanga ya kapinda ka ku kuso aka Queensland utuntu utwaba nga tu cula uto beta ati Hawaiian cane toad. Mu cifulo ca kuti tulelya utushishi tuba ku fisali utu tuntu twatendeke ukuipakisha ifilyo fimbi, ukufyalana icine cine, ica kutila nomba e twaba isakamika mpanga fye yonse iyabela pa kati ka kapinda ka ku kuso na kabanga ku Australia.

Bushe Mulakolekamo Umulilo Ilyo Mushilatema?

Mu nshita ya bushiku twalipapile ukumona uko umulimi wa cikaya ayasha umulilo no kusonteke bala lyakwe ilya fisali ifyalelolela ukutemwa. Bwangu bwangu fye ili bala ilinono lyatebelelwa no mulilo uukalamba no lubingu lwa uko lwalaimina na mu muulu ubushiku. Ukoca ifisali kulaafwa ukufumyamo amabula yashikabilwa ne fintu fimbi ifingalapumfyanya ukutema no mulimo wa kugaya. Mu nshita ya nomba, nangu cibe fyo, abengi balatema ifisali ukwabula ukocamo. Uku kutema kwitwa ati green cane harvesting. Iyi nshila tailenga fye ifisali ukumena sana lelo ilasha ne fibula panshi ificingilila umushili, ifyo na kabili, fyafwilishako ukuti umushili wilasendwa no kucilikila inseku.

Nangu ca kuti mu fyalo ifingi umo balima ifisali pali lelo bacili baleitemena fye, ifyalo ifingi nomba filetemena kuli fimashini. Ifi fimashini fishaikulila fiya fileputulako impingu sha pa muulu no kufumyako amabula e lyo no kuputula ifisali mu mpingu ishipi, pa kuti canguke ukuyafigaya. Apo uutema ifisali engapoosa ubushiku bumo ukutema nalimo amatani 5 aya fisali, fimashini fyena kuti fyatema ifisali ukufika ku matani 300 pa bushiku bumo ukwabula no bwafya. Amabala ya fisali kuti yaletemwamo fye cila mwaka pa myaka iingi ukufikila ubusomboshi bwacepa lyene kuti mwabyalwa fimbi.

Ilyo icisali caputaulwa, cilafwaikwa ukucibombelapo bwangu,  pantu shuga iba mu cisali catemwa ilonaika nga cakokola ukucibombelapo. Pa kuti filefika bwangu ku figayo, balipangako inyanji yalepa mupepi na bakilomita 4,100 umwa kupita amatolokoshi ya kusenda ifisali mu mabala balima ifisali ku Queensland. Amashitima yanono ayenda pali iyi nyanji yalamoneka bwino ilyo yalecilinganya amabala, uku ninshi nayakulikanya amatolokoshi ayeswilemo ifisali.

Ukupishiwa mu Cigayo

Ukutandalila icigayo ca shuga cintu ico umo ashingalaba. Ica kubalilapo fye ukumona amatolokoshi ayengi ayalelolela ukupatulwamo ifisali. Fimashini ifipela no kukama filashonaula ifisali, no kukamamo uluto lwalowa. Ifishalako pa numa ya kukamamo uluto, filomikwa no kubomfiwa nga mafuta ya kubomfya mu cigayo. Ifishalako pali fi na fyo filashitishiwa ku bapanga amapepala na bapanga ifisolobelo fya kukuulila ku kubomfya mu fyo bapanga.

Ifiseekwa filafumishiwamo mu luto lwa shuga, pa kuti lube ulwalengama. Ifiseekwa filabomfiwa muli fetelaisa. Na fimbi ififuma mu luto lwa shuga, ifimoneka ngo buci, balafipanga ukuba ifya kulya fya nama sha kuteeka nelyo ukupangilako ubwalwa no bwalwa babomfya mu maindastri ubo beta ati ethanol. Cine cine cintu icishaiwamina ukumona ifyalekanalekana ifipangwa ku fisali no musango bafigailamo ku fisali ne fyo icigayo cibomba bwino filapapusha sana.

Balabilausha lulya luto ku kuleka amenshi yafumemo pa kuti lutikame kabili balapuupilamo na shuga wa tumabwe utunono. Utu tumabwe twa shuga tulakula ukufikila twafika pa bukulu bulefwaikwa. Lyene balatufumyamo no kutuumika ku kasuba. E fyo bapanga shuga wafitulukila. Ukutwalilila ukulopolola uyu shuga wafitulukila kufumamo shuga wabuuta uusangwa sana mu mayanda ayengi.

Napamo ilyo mulenwa tii nelyo kofi mwalaumfwa ati nailowelako pa numa ya kutandala kwa kucincimusha kabili ukwa kusambilisha pa lwa calo umulimwa ifisali. Kwena, nga mwalilwala ubulwele bwa shuga, mufwile ukuleka ukubomfya shuga napamo no kuipyanikishapo fye fimbi.

Mwandini, natuipakisha ukumona ukulamuka kwa kwa Kapanga wa fisali uwafipangile muli uyu musango wa kuti filepuuka ifingi. Cine cine cimenwa cakulisha pa misango ya fyani!

[Akabokoshi pe bula 28]

Bushe Ifuma kuli Beet Nelyo ku Fisali?

Shuga ipangwa ku filimwa fibili ifyo balima sana mwi sonde. Ifisali ilingi line filimwa mu ncende shakabisha kabili shuga ukufika ku mapesenti 65 iipangwa mwi sonde lyonse ifuma ku fisali. Amapesenti 35 ayashalako ya shuga iifuma ku mashuga beet, ayalimwa ku fyalo fyatalala sana, pamo nga ku Kabanga na ku Masamba ya Bulaya na ku Kapinda ka ku kuso aka Amerika. Ifisangwa muli shuga fye yonse fyalipalana.

[Icikope pe bula 29]

Mashini uutema ifisali Talakita iletinta icikocikala

[Icikope pe bula 29]

Ifisali fileocewa ilyo fishilatemwa

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 27]

Ifikope fyonse ifili pa mabula 27-30: Fyaba Queensland Sugar Corporation