Ilyo Ifya Miti Miti Fyamulwalika

IFINGI ifilengwa no bulwele bwa kwambukilwa bwangu ku miti (MCS) fyalyafya ukulondolola. Abasambilila ifya kundapa balifilwa ukusuminishanya ifyo ubu bulwele bwaba, kabili teti tupape. Badokota bamo batila ubu bulwele bwa MCS bwisako nga umo apalama ku fya miti miti, bambi nabo batila icilenga fintu umo atontonkanya pa lwa iyo miti, kabili nangu cibe fyo bambi basumina ukuti bulambukila lwa ku mubili na lwa ku muntontonkanya. Badokota bamo basondwelela ukutila ubulwele bwa MCS kuti bwaimininako amalwele ayalekanalekana. *

Abengi abalwala ubu bulwele bwa MCS balanda ukuti icalengele ukuti balwale miti ya tushishi iyabamo sumu sana; bambi nabo batila ni pa mulandu wa kupalama lyonse ku miti yabamo sumu inono. Ilyo umo alwala ubu bulwele, alakwata ifiishibilo ifyalekanalekana nga apalamina ku fya miti miti ifishalemulwalika kale, pamo nge fyakufumya icena ne miti ya kuwamisha ifintu. E mulandu wine ubu bulwele bwitilwa “multiple chemical sensitivity.” (Ubulwele bwa kwambukilwa bwangu ku miti) Moneni ica kumwenako ca kwa Joyce.

Joyce alyambwile inda sha mu mutwe ilyo aali pa sukulu. Lyene babikile umuti wa kwipaila utushishi mu mutwe wakwe. Ici calengele ubumi bwakwe ukubipa, kabili atendeke ukulalwala ilyo apalama ku miti iyalekanalekana iishalemulwalika kale. Imiti pamo nga iya kuwamisha ifya mu ng’anda, imiti ifumya umwela wabipa, imiti iyanunka, imiti ya kusamfisha umushishi, elyo na mafuta ya mu motoka. Joyce alanda ukuti “Amenso yandi yalafimba, kabili imyona ilafwasa, icilenga umutwe ukukalipa sana elyo no muselu kabili ici cilatwalilila pa nshiku ishingi. . . . Nalilwalapo akalaso imiku iingi ica kuti bapwapwa bandi balikwata ifibala kwati muntu uwapeepa fwaka pa myaka 40—lelo ine nshatala mpeepapo fwaka!”

Catubululwa ukuti umo kuti alwala ubu bulwele bwa MCS nga ca kuti apalama ku fya miti miti ifyabamo sumu inono pa nshita itali, ici nakalimo kuti caba ni mu cikuulwa nelyo fye pa nse. Na kuba, mu myaka ya nomba line kwali icikuko ca malwele ayaseekele pa mulandu wa kukowela kwa mwela mu fikuulwa kabili  abantu baleita ici cikuko kuti “sick building syndrome.”

Ubulwele Bwitwa Sick Building Syndrome

Ubu bulwele bwitwa sick building syndrome bwatendeke muli ba1970 ilyo balekele ukukuula amayanda, amasukulu, na maofeshi, ayakwata umwa kupita umwela no kutendeka ukukuula ayashakwata umwa kupita umwela, ne fikuulwa ifyakwata bamashini abatalalika umwela nga kwakaba elyo no kukafya nga kwatalala. Ifilesha icikabilila ukufuma, imbao ishabikwako imiti, ifya kukakatikilako ifyanduluka, insalu shipangwa ne fya miti miti elyo na makapeti fyatendeke ukubomfiwa pa kukuula.

Maka maka ilyo ficili ifipya, ifi fintu ifibomfiwa pa kukuula filafumya imiti ingaleta ubusanso, pamo nga formaldehyde, kabili iyi miti ilolukila mu mwela. Kapeti na yo ilalundako ubwafya pa mulandu wa kuti ilyo baleiwamya ilonka imiti kabili pa numa iyi miti ilatendeka ukululukila mu mwela pa nshita itali. Icitabo icitwa Chemical Exposures—Low Levels and High Stakes cilanda ukuti, “imiti iyuluka e ikowesha sana umwela wa mu fikuulwa.” Iyi “miti iyuluka, e imo iya miti iyo libili libili ilwalika abantu ubulwele bwa MCS.”

Nangu ca kuti abantu abengi tabalwala pa mulandu wa kukowela kwa mwela mu fikuulwa fya musango yo, bamo balakwata amalwele yatendekela kuli asima na malwele ya cifuba yambi ukufika ku kukalipa kwa mutwe no tulo twacilamo. Ifi fishibilo ilingi line filapwa ilyo abalwala ubu bulwele bafuma muli fyo fikuulwa. Icitabo citwa The Lancet ica ku Britain cilondolola ukuti, inshita shimo, “abakwata ifiishibilo fya musango yo balalwala ubulwele bwa kwambukilwa bwangu ku miti (MCS).” Lelo mulandu nshi bamo balwalila ku fya miti miti ilyo bambi tabalwala? Ici cipusho calicindama nga nshi pa mulandu wa kuti abo abashilwala kuti bafilwa ukumfwikisha icilenga abanabo ukulwala.

Ifwe Bonse Twalipusanapusana

Calicindama ukwibukisha ukuti fwe bantu tulambukilwa mu nshila ishapusanapusana ku fintu, cibe fya miti miti, utushishi utulenga amalwele, nelyo utushishi ututandanya amalwele. Ifintu ifilenga ukwambukilwa mu nshila ili yonse fisanshako fye ne cifyalilwa, umushinku, nampo nga tuli baume nelyo abanakashi, imibele ya bumi, umuti uo tulebomfya, ubulwele twakwata ukufuma ku numa, ukulundako fye nampo nga tulanwa ubwalwa, ukupeepa fwaka, nelyo ukubomfya imiti ikola.

Magazini wa New Scientist ilanda pa lwa miti ya kundapila amalwele ukuti, “imibele yenu e ipima nga ca kuti umuti ukamusumina nelyo nga ukamulwalika.” Amalwele yesa muli iyo nshila yamo yalabipisha, ica kuti bamo balafwa. Amaproteni yetwa ukuti ama enzyme e yafumya imiti iishalinga mu mubili, pamo nga ukufumya mu miti ne fintu fimbi ifikowesha ifingila mu mubili cila bushiku. Lelo nga ca kuti aya ma enzyme “yasangulula” umubili tayalebomba bwino, napamo pa mulandu wa kuti abafyashi besu e fyo bali, nelyo yaonaika fye kale kuli sumu, nangu ni pa mulandu wa kubulisha ifya kulya, imiti ishilingile kuti yafulisha nga nshi mu mubili. *

Ubulwele bwa MCS bwalinganishiwa ku malwele ya mu mulopa ayetwa porphyrias. Ilingi line, ifyo abantu abakwata ubulwele bwa porphyrias bambukilwa nga bapalama ku fya miti miti, ukutendekela ku cushi ca motoka  ukufika ku fyanunka, fyalipalanako na fintu abantu balwala ubulwele bwa MCS bambukilwa.

Umuntontonkanya Na O Ulakumwako

Umo uwalwala ubulwele bwa MCS aebele abalemba Loleni! ukuti, imiti imo iyaseeka ilamulenga ukuyumfwa kwati nakolwa. Alandile ukuti: “Imibele yandi ilalukaaluka—inshita shimo ndakalipa nga nshi, ukumfwa ububi, ukukuntukilwa bwangu, ndaba no mwenso, kabili limo ndaba no bunang’ani nga nshi. . . . Ifi fiishibilo filancusha pa maawala yanono nelyo fye pa nshiku ishingi.” Pa numa ifi fiishibilo fibe nafileka ukumucusha, alayumfwa ububi icine cine kabili alaba uwapopomenwa.

Caliseeka ku balwala ubulwele bwa MCS ukwambukilwako muli yo nshila. Dokota Claudia Miller alanda ukuti “mu fyalo ifingi, calondololwa ukuti abantu abengi balwala amalwele yambukila umuntontonkanya, pa numa ya kupalama ku fya miti miti, cibe miti ya kwipailako utushishi nelyo ukukowela kwa mwela mu fikuulwa. . . . Twalishiba ukuti abantu ababomba ne miti iyuluka baba mu busanso icine cine pantu inshita iili yonse kuti batendeka ukukwata umwenso wacishamo elyo no kupopomenwa. . . . Eco tulekabila ukulalangulukilako nga nshi no kuba abaibukila ukuti nakalimo bongobongo e cintu icambukilwa bwangu ku fya miti miti.”

Nangu ca kuti ukupalama ku fya miti miti kuti kwaonaula imintontonkanya ya bantu, badokota abengi basumina ukuti amafya ya muntontonkanya nayo kuti yalenga umo ukutendeka ukulwala ilyo apalamina ku fya miti miti. Dokota Miller, ulumbwilwe pa muulu, na Dokota Nicholas Ashford, abasumina ukuti ubulwele bwa MCS bwisa fye nga umo apalama ku fya miti miti, basuminisha ukuti “ifintu ifyambukila umuntontonkanya wa umo pamo nga imfwa ya munobe wa mu cupo nelyo ukulekana, kuti fyalenga insandesande sha mubili ishicingilila amalwele ukuleka ukubomba bwino kabili kuti fyalenga umo ukulwala ilyo apalama ku miti ishakwatisha sumu. Ifyo imiti yambukila abantu lwa ku muntontonkanya na lwa ku mubili fyalyafya ukulondolola icine cine.” Dokota, Sherry Rogers, uwasumina ukuti ubulwele bwa MCS, bwisako umulandu wa kwambukilwa lwa ku mubili, alanda ukuti “ukukanshika kulenga umuntu ukulwala nga apalama ku fya miti miti.”

Bushe kwaliba icili conse ico abalwala ubulwele bwa MCS bengacita pa kuwamyako ubumi bwabo nelyo ukucefyako ifiishibilo fya buko?

Ukwafwa Kwingapeelwa ku Balwele ba MCS

Nangu ca kuti ubulwele bwa MCS tabwingondapwa, abengi balyesha ukucefyanyako ifiishibilo, kabili bambi balitendeka fye no kwikala ubumi busuma. Cinshi cabafwa? Bamo batila balimwenamo icine cine mu kumfwila ifyo badokota babo babeba ukusengauka sana, imiti ibalwalika. * Judy uwalwala ubulwele bwa MCS asanga ukuti ukusengauka ifya miti miti kwalimwafwa nga nshi. Ilyo alepuupuutuka ku bulwele bwitwa Epstein-Barr, Judy aishilelwala ubulwele bwa MCS pa mulandu wa kufuminisha umuti wakwipailako utushishi mu ng’anda yakwe.

Cimo cine na abantu abengi abalwala MCS, Judy na o alalwala nga apalamina ku miti iyalekanalekana isangwa mu mayanda. E co abomfya fye isopo nelyo soda ya kwipikila pa kuwamya elyo no kucapa. Asanga ukutila umwangashi wakantuka (vinega) ulabomba bwino mu kunasha ifya kufwala. Ifya kufwala ne nsalu sha mu muputule wakwe uwa kusendamamo fyapangilwa na kotoni. Ilyo umulume wakwe atwala ifya kufwala ku kucapisha alafibika kumbi pa kutila fingapupwako umwela pa milungu ilyo tabalafibika mu muputule wabo.

Ca cine sana, ukulingana ne nshita tufikilepo mwi sonde tacaba icayanguka ku bantu abalwala ubulwele bwa MCS ukutaluka umupwilapo ku fya miti miti. Ulupapulo ulwitwa  American Family Physician lulanda ukuti: “Icayafya sana pa kucincintila ubulwele bwa MCS ilingi line caba kuitalusha no kuleka ukucita ifintu ifyo umo alecita pa kutila asengauke ukupalama ku fya miti miti.” Ulu lupapulo lulondolola ukuti abalwele balingile ukubomba no kubishanya na bambi ukulingana ne filelanda badokota, lyene mu kupita kwa nshita kuti bafushako ifya kucita. Pa nshita imo ine, balingile ukubombela pa kucincintila umwenso ubapumikisha no kukulunkunta kwa mutima pa kubelesha ukuteko mutima no kukanapeema bwino. Ifi fyonse fya kwafwa abalwele ukubelesha ukupalama ku fya miti miti ukucila ukutalukako fye umupwilapo.

Umuti na umbi waba kusendama bwino. David uwalwala ubulwele bwa MCS uyo pali ino nshita abako eyefilya, asanga ukuti cimo icalengele ukuti atendeke ukumfwa bwino kusendama mu muputule umupita umwela usuma uwingi. Ernest no mukashi wakwe Lorraine, bonse abalwala ubulwele bwa MCS, nabo basanga ukutila “ukusendama kulafwilisha nga nshi ukubomba ne fya miti miti ifyo bashingasengauka mu nshita ya kasuba.”

Ifya kulya fisuma, fyalicindama pantu filaafwa ukusungilila ubumi busuma. Na kuba,  ukulya ifya kulya ifisuma kwashimikwa ukuba “e cacindamisha mu kucingilila ubu bulwele.” Ici cilangilila ifyo umubili pa kubwelela ku butuntulu busuma, ifya mu mubili filingile ukubomba bwino. Ifya kulya ifyalundwapo kuti fyayafwa.

Ukutukusha umubili nako kulaafwa ukuwamyako ubumi. Kabili ilyo mwapiba umubili ulafumya sumu mu mubili ukupitila mu nkanda. Icacindama na cimbi kuba no muntontonkanya usuma ne nsansa, ukulundako fye ukutemwikwa e lyo no kutemwa bambi. Na kuba, “ukutemwa ne nseko” e muti uo dokota umo ifi alanga abalwele ba MCS bonse. Cine cine, “umutima wa nsansa muti usuma.”—Amapinda 17:22.

Nangu cibe fyo, ukuipakisha ukubishanya kwa nsansa ne fibusa fyatemwikwa, kuti kwaba bwafya icine cine ku bambukilwa ku cena ne finunka, ilyo banunsha imiti ya kuwamisha ifintu, imiti ya kucimfya ubwema bwabipa, kabili ne fya miti miti tubomba na fyo cila bushiku. Bushe abantu balwala ubulwele bwa MCS babomba shani na iyi mibele? Icipusho cacindama na cimbi ca kuti, cinshi bambi bengacita ku kwafwa abambukilwa bwangu ku miti? Icipande cikonkelepo calalanda pali iyi milandu.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 23]

Bushe Mulakabila Ifya Miti Miti Fyafula Ifi?

Ifwe bonse tulingile ukumona ukuti tatulepalama lyonse ku fya miti miti ifingabamo sana sumu. Ukulundako fye ne fya miti miti tusunga mu ng’anda. Icitabo icitwa Chemical Exposures citila: “Imiti ikowesha umwela wa mu fikuulwa ilingi line e ilenga abantu ukutendeka ukulwala ilyo bapalama ku fya miti miti fimbi. Mu fikuulwa e muba sana ukusaakana kwa miti iyuluka iyalekanalekana.” *

E co muipushe mwe bene nga ca kutila mulakabila ukubomfya imiti yafula nga intu mubomfya, maka maka iya kwipailako utushishi na fimbi ifyakwatamo imiti iyuluka. Bushe mwalyeshako ukubomfya ifishabamo sumu? Nangu cibe fyo, nga mulekabila ukubomfya ifingabamo sumu, mulingile ukuicingilila ukulingana na fyonse ifyo balandapo pali uyo muti. Na kabili mulingile ukushininkisha ukuti mwafibika apo abana bashingafika kabili apa kutila nangu ilyo fyauluka teti fipange ubusanso nakalya. Ibukisheni ukuti, ifya miti miti nangu fisungilwe mu fintu ifyakupikwa bwino limo kuti fyauluka.

Tulingile ukuba abaibukila ku fyo tusuba nelyo ukwandika pa mubili. Imiti ingi ukulundako na mapefyumu, ilengila mu mulopa ukupitila mu nkanda. Na muli yo nshila, imiti imo kuti yaingilila na mu nkanda. E co nga sumu yamwitikila pa mubili, icitabo icitwa Tired or Toxic? citila “mulingile ukubalilapo kusamba pa kutila mwafumyapo umuti.”

Abantu abengi abambukilwa bwangu ku miti balambukilwa ku cena. Amapesenti 95 aya miti isangwa mu mapefyumu yapangwa ne fintu ifyalekanalekana ififuma ku mafuta. Acetone, camphor, benzaldehyde, ethanol, g-terpinene, ne miti imbi filabomfiwa. Ku ca kumwenako, akabungwe aketwa Environmental Protection Agency akalolekesha pa bwikashi bwa bantu mu United States, kalisabankanya ubusanso bwaba mu kubomfya ifi fintu. Cimo cine fye ne miti ibomfiwa pa kupanga ifya kufuminisha ku kuleta akamwela kasuma. Ulupapulo lwa University of California at Berkeley Wellness Letter lulondolola ukuti, “ilyo basayantisti basoma ifya filengwa na Lesa bafwailikisha pa lwa miti itamfya umwela wabipa, baimona ukuba nge fikowesha umwela mu fikuulwa, tabaimona nge ilenga umwela ukumfwika bwino.” Iyi miti taifumya akacena kabipa; lelo ifishilisha fye umwela wabipa.

Icitabo icitwa Calculated Risks cilondolola ukuti “icacindama sana pa lwa fya sumu cishinka ca kuti imiti yonse kuti yaba nga sumu ukulingana ne mibomfeshe.”

[Futunoti]