Bushe Isonde “Lyaishileko” fye ku Mankumanya?

PA KUTI kwilakabisha nelyo ukutalalisha, isonde lilingile ukushinguluka akasuba pa ntamfu iyalinga. Casangwa ukuti kwaliba amaplaneti na yambi mu bubumbo. Yamo aya yene yashinguluka intanda ishapala akasuba kabili yamonwa ukuba ngo ‘mwingekala ifya mweo’—uko e kuti, aya maplaneti kuti yakwata amenshi. Lelo nangu fye ni aya yene amaplaneti te kuti yabe ayalinga pa kuti abantu bekalemo. Na yo yene yalakabila ukushinguluka pa lubilo lwalinga no kuba ayalinga mu bukulu.

Nga ca kutila isonde lyalicepeleko no kwangukako panono ukucila ifyo lyaba, amaka yatinta kuti yacepa kabili umwela washinguluka isonde uwacindama kuti waulukila mu lwelele. Ica kumwenako cisuma mweshi na maplaneti yambi yabili Mercury na Mars. Pa mulandu wa kuti yanono kabili tayafina ukucila isonde, yakwata umwela washingulukako unono nelyo ukukanakwata no kukwata. Lelo ni shani nga ca kuti isonde lyalikulileko no kufina ukucila ifi lyaba?

Lyene amaka yatinta aye sonde kuti yakula, kabili imyela pamo nga hydrogen na helium, kuti yasenda inshita itali sana pa kuti yulukile mu lwelele. Icitabo ca sayansi icitwa Environment of Life, calondolola ukuti: “Icacilamo ukucindama ca kutila imyela yashinguluka isonde iyalinganishiwa bwino kuti yaba iya cimfulumfulu.”

Tontonkanyeni pa lwa mwela witwa oxygen uulenga ifintu ukwaka. Nga ca kuti uyu wine mwela walifulile na pesenti umo ukucila ifyo waba, kuti kuleba umulilo mu mutengo libili libili. Lubali lumbi, nga ca kutila umwela we shina lya carbon dioxide walifulileko, isonde kuti lyakabisha icine cine.

Umupita Isonde

Icawamako na cimbi mimonekele ya nshila umupita isonde pa kushinguluka akasuba. Nga ca kutila iyi nshila yalilepeleko, isonde kuti lilekabisha nelyo ukutalalisha nga nshi. Kanshi e ico, iyi inshila yalipipako. Ca cine, nga ca kutila planeti yakulisha nga Jupiter yapitile mupepi ne sonde, ifintu kuti fyayaluka. Mu myaka ya nomba line abasoma ifya sayansi balisanga ubushinino bwa kuti intanda ishikalamba shimo shakwata amaplaneti ayakalamba kwati ni Jupiter ayashingulukako. Ayengi pali aya amaplaneti yapala Jupiter, yakwata inshila shakupitamo ishaibela. Planeti yonse iyapala isonde nga yali muli yi nshila ya kupitamo kuti yaba mu bwafya.

Uwasoma ifya maplaneti Geoffrey Marcy alingenye aya maplaneti yabela ukutali na kasuba ku maplaneti yabela mupepi na kasuba yane, pamo nga Mercury, Venus, Isonde, na Mars. Ilyo balemwipusha, Mercy abilikishe ukuti: “Moneni ifyo ici catantikwa bwino. Caba fye nge cibekobeko. Muli icilemoneka kwati ni nshila yashinguluka. Amaplaneti  yaba apalingana muli ilya ine inshila. Lyene yonse yashinguluka ukulola kumo kwine. . . . Caba kwati cipesha amano icine cine.” Bushe ici kuti casoswa ukuti caishileko fye ku mankumanya?

Amaplaneti yashinguluka akasuba yalikwata icipapwa na cimbi. Amaplaneti ayakalamba pamo nga Jupiter, Saturn, Uranus, na Neptune yashinguluka akasuba pa ntamfu yalinga ukufuma kwi sonde. Mu cifulo ca kutiinya, aya amaplaneti yalikwata umulimo wacindama. Abasoma ifya maplaneti balondolola yene pamo nge ‘fitinta ifyaba mu muulu’ pantu amaka aya maplaneti aya yalatinta ifintu ifikalamba, ifyo nakalimo ifingaleta ubusanso ku fya mweo pe sonde. Cine cine isonde ‘lyalishimpilwe’ bwino. (Yobo 38:4) Fyonse fibili ubukulu bwa liko ne ncende apo lyabela fyalilinga. Lelo te ifyo fyeka. Isonde lyalikwata ifintu na fimbi ifyaibela ifyacindama ku bumi bwa bantu.

Umwela wa Oxygen ne Fyo Ifilimwa Fipanga Ifilyo

Ama atomu ya oxygen yaba amapesenti 63 mu fya mweo fyonse mwi sonde. Kabili oxygen yaba mu mwela washinguluka isonde icingilila ifimenwa ne nama mwi sonde ukufuma ku myengelele itwa ultraviolet iifuma ku kasuba. Lelo uyu umwela witwa oxygen ulasakaana bwangu na ma element yambi, ku ca kumwenako ulasakaana ne cela ukupanga indalawa. Lelo bushe umwela washinguluka isonde usunga shani amapesenti 21 aya iyi oxygen isakaana bwangu ne fintu fimbi?

Ici cicitika pa mulandu wa mibombele iitwa photosynthesis—imibombele ya kupapusha umo ifimenwa fibomfya ulubuuto lwa kasuba pa kupanga ifya kulya. Oxygen ilapangwa pa numa ya iyi mibombele ya filimwa kabili amabilioni ya matani aya uyu mwela wa oxygen yolukila mu mwela washinguluka isonde cila bushiku. Icitabo citwa The New Encyclopædia Britannica cilondolola ukuti: “Ukwabula iyi mibombele ya photosynthesis, ifimenwa te kuti fipange ifilyo kabili mu kupita kwa nshita te kuti kube oxygen mwi sonde.”

Ifitabo fya sayansi fyalilondolola bwino ifiputulwa fyonse ifya fyo ifilimwa fipanga ifya kulya ukupitila muli photosynthesis. Fimo ifya ifi fiputulwa tafyaishibikwa bwino bwino. Abasumina mu kusanguka te kuti balondolole ifyo iciputulwa cimo na cimo cayalwike. Cine cine, ifi fiputulwa fimoneka ukuba ifyapikana. Icitabo citwa The New  Encyclopædia Britannica casuminisha ukuti “takwaba imitontonkanishishe nangu imo iyasuminishiwa kuli bonse pa lwa ntulo ya iyi mibombele ya photosynthesis.” Umo uwa basumina mu kusanguka ayangwisheko ifintu pa kutila photosynthesis “yapangilwe” ne “nsandesande sha kubalilapo ishinono.”

Ayo mashiwi nangu ca kutila tayafikapo sana, yasokolola icintu cimbi ica kupapusha ica kuti: Imibombele ya photosynthesis ilakabila ica kucingilila insandesande umo photosynthesis ingabomba bwino, kabili pa kutila iyi mibombele itwalilile insandesande shikabila ukutwalilila ukusanda. Bushe ifi fyonse fyaishileko fye ku mankumanya mu “nsandesande sha kubalilapo ishinono”?

Ukufuma ku Nsandesande Shisandana Ukusanguka Umuntu

Bushe ama atomu kuti yalongana pamo no kupanga ulusandesande lwacepesha ulusandana? Christian de Duve uwapokako icilambu ca Nobel mu fya sayansi asuminisha mu citabo cakwe icitwa A Guided Tour of the Living Cell, ukuti: “Nga ca kuti mwatila ulusandesande lwa bacteria lwisa mu kubako fye ku mankumanya ilyo ama atomu yekatana pamo, kuti casenda iciyayaya pa kutila ulusandesande lumo lupangwe.”

Apo natulanda pa lusandesande lwa bacteria, ka tutale tulande pa lwa mabilioni ya nsandesande sha mu mishipa ishapanga bongobongo ya muntu. Abasoma ifya sayansi balondolola bongobongo ya muntu nge cintu icacilamo ukupikana pa bubumbo bonse ubumoneka. Yaliibela icine cine. Ku ca kumwenako, ifiputulwa fikalamba ifya bongobongo ya muntu fitwa ukuti association areas. Ifi ifiputulwa filaceeceeta no kwilula ifyebo ififuma ku fiputulwa fya bongobongo ifitwa ukuti ama sensory. Cimo ica ifi fiputulwa fitwa ukuti association areas icabela pa mpumi yenu mu kati e cilenga ukuti mulelanguluka pa bubumbo ubwa kupapusha. Bushe cine cine kuti casoswa ukuti ifi fiputulwa fitwa association areas fyaishileko fye ku mankumanya? Uwasumina mu kusanguka Dokota Sherwin Nuland alondolola mu citabo cakwe icitwa The Wisdom of the Body ukuti: “takwaba icinama na cimbi icakwata ifiputulwa fya musango yo muli bongobongo.”

Abasoma sayansi balishininkisha ukuti bongobongo ya muntu ilangufyanya nga nshi ukubombela pa fyebo ukucila kompyuta iya maka. Ibukisheni ukuti icalenga kube ukulunduluka mu fya ma kompyuta muli shino nshiku kubombesha kwa bantu pa myaka iingi. Nga pa lwa bongobongo ya muntu iyacilapo? Abasoma sayansi babili, John Barrow na Frank Tipler, mu citabo cabo icitwa The Anthropic Cosmological Principle balondolola ukuti: “Abasumina mu kusanguka basuminishanya ukuti imitontonkanishishe ya fintu fya mucetekanya yalipusana sana ica kuti teti ilinganishiwe ku mitontonkanishishe ya bantu, yalipusaninina ica kuti te kuti tutile imitontonkanishishe ya bantu yalisangwike pali planeti uuli onse uwa mu bubumbo ubumoneka.” Abasoma sayansi basondwelela ukuti: “Ukubako kwesu ca mankumanya icishaiwamina nga nshi.”

Bushe Ifi fyonse Fyaishileko fye ku Mankumanya?

Nga imwe kuti mwasondwelela shani? Bushe cine cine ububumbo bonse ne fya kupapusha fya buko bwaishileko fye ku mankumanya? Bushe tamwasumina ukuti ulwimbo lonse lwalikwata kashika kabili ukuti ifilimba filingile ukulinganishiwa bwino pa kutila iciunda cibe icisuma? Lelo ni shani pa lwa bubumbo bwesu ubwa kutiinya? Uwasambilila ifya nsamushi na maplaneti David Block atile: “Ububumbo twikalamo bwalilinganishiwa bwino.” Nga asondwelele shani? “Nacetekela ukuti ububumbo bwesu ni ng’anda, ndemona iyapangwa na Lesa.”

Nga ca kutila na imwe e fyo mwasondwelela, lyene kuti mwasuminisha ifyo Baibolo yalondolola Kabumba, Yehova ilyo itila: “Uwacitile pano isonde ku maka yakwe, apampamika pano nse ku mano yakwe, no kwanse myulu ku mucetekanya wakwe.”—Yeremia 51:15.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 8, 9]

PLANETI WAIBELA

Icitabo citwa Integrated Principles of Zoology, Sixth Edition, calanda ukuti: “Imibele yaibela iye sonde pa mulandu wa bukulu bwa liko ubwalinga, ama element yasangwamo, intamfu yalinga iyo lyabelapo ukufuma ku kasuba, yalenga ukuti kube amenshi pe sonde. Te kuti welenganye ukwingatuntuka ubumi ukwabula amenshi.”

[Abatusuminishe]

Icikope ca NASA

 [Akabokoshi ne Fikope pe bula 10]

BUSHE UBUMI BWAISHILEKO FYE KU MANKUMANYA?

MU 1988 icitabo cilondolola ifyo ubumi bwingesako fye ku mankumanya calilandilwepo mu lupapulo lwitwa Search, ulwasabankanishiwe na kabungwe kalanda pa fya sayansi aka Australian and New Zealand Association for the Advancement of Science. Pe bula fye limo ilya ici citabo, kalemba wa fya sayansi L.A. Bennett asangile “amashiwi aya kutunganya fye 16, ayo pa kumfwikisha nga ya cine umo alekabila ukwishiba ico ishiwi lifumineko lilelanda.” Bushe Bennett asondwelele shani pa numa ya kubelenga ici citabo conse? Alembele ukuti, “calyangukapo ukusumina ukuti Kabumba wa kutemwa e wapangile ubumi kabili alabutungilila . . . ukucila ukusumina mu ‘fishinka fishashininkishiwa bwino’ ifingi ifikabilwa pa kutungilila inshimi sha ba kalemba.”

[Ifikope]

“Photosynthesis” yalicindama ku kupanga ifilyo no mwala wa “oxygen”

Cinshi calenga ififwaikwa ku bumi ukubako pe sonde?

Abasoma sayansi balondolola bongobongo ya muntu nge cintu icacilamo ukupikana mu bubumbo bonse. Bushe kuti yaisako shani ku mankumanya?

[Abatusuminishe]

Icikope: Zoo de la Casa de Campo, Madrid

Monte Costa, Sea Life Park Hawaii

[Ifikope pe bula 8, 9]

Ukulangisha ubukulu bwa planeti

Akasuba

Mercury

Venus

Isonde

Mars

Jupiter

Saturn

Uranus

Neptune

Pluto

[Abatusuminishe]

Akasuba: National Optical Astronomy Observatories; Mercury, Jupiter, na Saturn: Ukusuminishiwa na ba NASA/JPL/Caltech/USGS; Venus na Uranus: Ukusuminishiwa na ba NASA/JPL/Caltech; Isonde: NASA photo; Mars: NASA/JPL; Neptune: JPL; Pluto: A. Stern (SwRI), M. Buie (Lowell Obs.), NASA, ESA