Indyabuluba—Shalilepa, Amolu Yashiko Yatali, Kabili Shaliyemba

KU ULEMBA LOLENI! MU KENYA

AMABWE yashaikulila aya butulukila yaleumfwika aya mutonshi kabili ayatalala ku macaca. Twaikele pali aya yene mabwe ninshi natwikata na makapu ya tii wakaba no kulolekesha mwi lungu lya mu Afrika ilyabelele lwa pe samba. * Ukutekanya kwesu kwalilambwilwe. Ilyo paleya palebuuta mu nshita ya lucelo, twamwene imilongo ya ndyabuluba—ishalepa, na molu ayatali, kabili ishayemba—shileenda panono panono ukulalanya ilungu. Shaleenda panono panono kabili busaka busaka na molu ya shiko ayatali, kabili shaleinanga ku mikoshi ya shiko iyalepa iyalemoneka kwati milongoti ya ku ngalaba shili pa menshi ilyo kuli icimwela. Mwandi caliweme nga nshi ukutambe nama shawama nge fi!

Tashatutiinine, shaongolokele fye pamo no kulungama ku miti ya mishita iyalelema no kutongomone mikoshi ukufika ku misambo ya myunga. Mu kunakilila kabili mu kutekanya, ishi nama shishaikulila shayambile ukulya utumabula twa ku lutwe ku ndimi sha shiko ishitali. Kulya kwine ku misambo apatali ukufuma pa nshi, e ko indyabuluba shapeka ukupusha imitwe ya shiko mu mabula umwali ifisansala ifingi ifya fisokopela shatendeka no kumema amabula ukwabula ukusakamana nangu cimo. Ifyuni fyalilile bukali bukali pa kumona ukuti fyaingililwa ne filwani ifyaletongomone mikoshi. Indyabuluba shalisungwike ku mulandu wa congo ca fyuni, eco shonse shaongolweke mu mutalalila kabili mucinshi mucinshi no kulola ku miti imbi.

Shilabutukisha Kabili Shileenda Busaka Busaka

Onse uwatambapo ishi nama mulya shisungilwa ilyo shifumishe imikoshi panse kuti afilwa ukwelenganya ifyo shimoneka ubusuma kabili ubusaka nga ashimona uko shilebutuka mu mpanga sha mu Afrika. Ukubutuka kwa ndyabuluba kusuma kabili ukwatekanya. Ilyo shilebutuka pa kulalanya ilungu, ukunakilila kwa shiko, kumoneka kwati shalafunika, kabili kwati ponse apo shasanga akantu kuti shaipununa no kupona. Lelo ifyo te fyo caba, indyabuluba iilume kabili iikulu iyafina ukufika ku makilogramu 1,300 intu yashansha kabili ilabutukisha ukufika ku makilomita mupepi na 60 mwi awala limo.

 Iyi nama ya kucebusha isangwa fye mu Afrika. Ico yaba iyanakilila kabili iya mutende, kuti mwaipakisha ukutamba iyi nama. Icinso ca ndyabuluba kuti calondololwa ukuti caliibela kabili caba ica kucebusha, yalikwata amatwi ayatali, na masengo ayepi yabili ayaba na masako yafitulukila ku lutwe, ayatelela kabili ayanakilila. Yaba na menso ayakalamba kabili ayafiita, ayacingililwa ne nkopyo ishitali, ishakompama. Ilyo indyabuluba ili akatalamukila kabili ilelolesha ku ntanshi ukufuma pa cifulo icisanswike, pa cinso imoneka kwati pali ico ilefwaya ukwishiba.

Akale indyabuluba yali iyatemwikwa kabili iyakatama pa mulandu wa fyo imoneka bwino ne nsoni, ukutalalila, kabili tayakalipa. Utwana twa ndyabuluba twalepeelwa kuli bakateka ne shamfumu pamo nge fya bupe ifyalelangilila umutende no kwikatana kwa fyalo. Na lelo line ifikope fya kuubuluka ifya ndyabuluba ifyo balengele kale pa mabwe ya mu Afrika kuti mwafimona.

Yalilepesha

Indyabuluba e nama yalepesha pali shonse. Ukufuma ku mabondo ukufika ku masengo, ishilume ishikulu kuti shalepa ukucila pa mamita 5.5. Mu filembo fya pa fikope ifya mu Egupti wa pa kale, indyabuluba yaleimininako amashiwi ya kuti “ukumwena libela” nelyo “ukusobela,” ku kulangilila ukulepa yalepa na maka yakwata aya kumwena apatali.

Nga ca kutila iminine apali inama shimbi pamo nga bacolwa, bamwakatala, impombo, na shimbi ishaba mu malungu ya Afrika, indyabuluba iba kwati lupungu. Ukulepa kwa iko na menso ayamona bwino nga nshi filenga ukuti ilemona ukutali no kwishibila libela nga kuleisa icilwani icili conse. E co, ukwabula ukutwishika ukulepa kwa ndyabuluba kulacingililako inama shimbi.

Yapangwa mu Kupapusha

Indyabuluba yapangwa mu musango wa kupapusha pa kuti ilemema amabula yaba ku misambo ya miti iitali, apashingafika nama shimbi kano fye insofu. Imipangilwe ya mulomo wa pa muulu uwingekate icintu waba uwaibela kabili yakwata ululimi ulwanakilila icilenga no kuti ilekula  no kuputula amabula bwino bwino ku misambo yakolobana kabili iyakwata imyunga iyatwa.

Amabula ayo indyabuluba shilya cila bushiku kuti yafika ku makilogramu 34. Nangu ca kutila indyabuluba kuti shalya amabula ya ku miti yapusanapusana, shatemwisha amabula ya miti ya mishita iyasalangana mu malungu ya Afrika. Ubutali bwa lulimi lwa ndyabuluba iilume nga ca kuti yalufumya ilyo ilefwailisha ifya kulya kuti bwaba amasentimita 42. Umukoshi wa ndyabuluba waba uwanakilila icine cine. E cilenga ukuti indyabuluba ilepetekela umutwe wa iko uutali ku ntunga yonse lintu mu kutekanya ilepeka mu misambo ya miti iya pa muulu.

Ku ndyabuluba ukufika apalepa kwalyanguka, lelo ukunwa amenshi kwena kwalyafya. Nga yafika pa cishima ca menshi, ifwile ukutangalika amolu ya ku ntanshi panono panono no kufukamako pa kuti ingafika pa menshi. Lintu icili naifukama, ilatongomona umukoshi pa kuti itendeke ukunwa amenshi. Icawamako ca kuti, te lyonse indyabuluba ikabila ukunwa amenshi, pantu ilingi line amabula yene yantu ilya yalikwata amenshi.

Mu mukoshi na mu lufumo lwa ndyabuluba mwaba imindoloshi yabuuta iyapanga ifisemba ifimoneka bwino kwati mabula. Ifisemba fya ndyabuluba fyalipusanapusana, fimo fyalibeka nga golde fimbi fintu fyakashikila e lyo fimbi fyalifiita. Ilyo indyabuluba ileya ilekota, amalangi ya iko yalafiitilako.

Ifyo Shikala

Indyabuluba shangalila pamo ne ndyabuluba shibiye, kabili shenda mu mabumba umo shiba ukwambila pali shibili ukufika na kuli 50. Indyabuluba iikota iba ne fumo pa nshiku 420 ukufika kuli 468 ilyo tailafyala umwana uwalepa bamita babili. Pa kufyalwa, akana kaponena pa nshi apalepa bamita ukucila pali babili, kabili kafishapo umutwe! Lelo mu maminiti fye 15 akana, ukwabula ukucenwa, kalapungaila ukufwaya ukwiminina no kuisakamana. Pa mpela ya milungu ibili nelyo itatu, akana akene kalatendeka ukulya amabula ya ku lutwe ayalelema ayaba ku misambo ya mushita lyene bwangu bwangu kalakosoboka pa kuti kengalakonka mu ntampulo sha kwa nyina ishitali.

Akana ka ndyabuluba kapala ishikulu ukuyemba kwa kako. Nangu ca kutila akana ilyo kashilakula kalacepako iciimo pa shikalamba, kalalepa ukucila ifimo fya bantu abengi. Ilyo keminine mwi samba lya kwa nyina uwalepa kwati kalefwaya ukwishibapo fimo kabili akabula no mwenso, kuti mwatemwa ukukatamba.

Utwana twa ndyabuluba nga twafyalwa fye, balatusenda no kututwala uko batusungila no kutubika mu mabumba, umo twikala akasuba konse pa kuti twingatuusha, ukwangala, no kumona ifilecitika apo twikele. Akana kalakula bwangu icine cine. Mu myeshi 6 kuti kakula ukufika kuli mita umo, kabili pa kuti umwaka upwe kuti kafika pa mamita yabili. Mu mulungu umo fye, akana kuti kakula ukufika ku masentimita 23! Nyina wa ndyabuluba alacingilila sana akana, kabili nangu ca kutila alakaleka ukuyako apatali, amenso akwata ayamona bwino nga nshi yamulenga ukumona uko akana kakwe kali.

Pa mulandu wa kulepesha, ukwangukililwa, ukubutukisha no kumwena apatali, fyalenga ukuti indyabuluba ibe ne filwani ifinono mu mpanga pamo nga inkalamo. Lelo, umuntu e ulunga no kwipaya sana iyi nama iyayemba. Ukulunga kwatwalilila pa kuti fye bafundeko impapa yatemwikwa, umunani wa iko uushaiwamina, na masako yafiita ayaba ku mucila—ayo  bamo basumina ukuti yalikwata amaka ya fimipashi—fyalenga iyi nama ya mutende ukulolenkana no bwafya bwa kulofiwa. Indyabuluba kale shalesangwa sana mu ncende ishingi isha mu Afrika, lelo pali ndakai shisungwa fye bwino mu maparka na mu ncende babinda ukwipaya inama.

Pali ndakai abatandashi benda inyendo ukuya mu kutamba inama mu Afrika kuti batemwa nga nshi ukumona uko indyabuluba isha mikoshi iitali shilebutuka busaka busaka mu fyani fya mu malungu. Mulya kuti bamona uko shilemema amabula yaba ku miti ya mishita iyakwata imyunga nelyo kuti bashitambila fye akatalamukila nga nashiminina ifyo shiminina ubusaka. Ici cibumbwa cishaiwamina, icayemba mu kuibela kabili icanakilila, cine cine capangwa mu kupapusha—ubu na bo bwaba bushinino bwa kuti Lesa Wa maka yonse, Yehova, aba muntu waibela kabili uwalamuka mu kubumbe fintu.—Amalumbo 104:24.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 18]

UKULEPA KWA MUKOSHI KWABA CIPAPWA

Bamo napamo kuti batontonkanya ukuti apo indyabuluba yaba no mubili wabe fi kabili yalilepa, ifwile yalikwata amafya. Ukulepa kwa ndyabuluba no kulepa kwa mukoshi, kuti fyalenga ubwafya mu misalanganine ya mulopa ku filundwa fya mubili fyonse. Ku ca kumwenako, ilyo indyabuluba yainamina pa nshi, amaka yatintila ifintu pa nshi yafwile ukutwala umulopa ku mutwe, no kwisusha bongobongo. Lintu yainamuka, umulopa ufwile ukubwelela ku mutima, no kuilenga ukufwa icipuupuu. Lelo, te fyo ciba. Mulandu nshi cishibele fyo?

Ukwenda kwa mulopa mu mubili wa ndyabuluba cine cine kwaba cipapwa ca mipangilwe, kwapangwa mu kulamuka ukulingana ne fyo iyi nama yakwata umubili waibela kabili uukulu ukucilapo. Umutima weka weka yakwata ukalamba kabili ukabila ukutunta na maka sana pa kuti utume umulopa kuli bongobongo, iyaba pa muulu apalepa amamita mupepi na yatatu na hafu. Ukutunta imiku 170 muli miniti umo, umutima ushaikulila uwakwata inkanda ya ku nse iyatikama basentimita 7, ulatunta na maka imiku mupepi na itatu ukucila pa fyo umutima wa muntu utunta. Pa kuti kube ukusalanganya bwino umulopa uwisa na maka, umushipa wa carotid artery, uutwala umulopa kuli bongobongo, no wa jugular vein, uubwesesha umulopa ku mutima, ilingile ukuba iikalamba. Cine cine, iyi mishipa isenda umulopa yalitikama ukucila pa masentimita 2.5 kabili yalikosesha pantu yalikwata umulimba uutanunuka ngo mupila, uulenga ukuti iyi mishipa ibe iyanakilila kabili iyakosa.

Ilyo indyabuluba yainamina pa nshi, utuciliko twaibela tulanashako ukubutukisha kwa mulopa uya kuli bongobongo. Pe samba lya bongobongo, paliba umushipa uukalamba uwa carotid artery, uyu mushipa wayaita mu cilundwa cimbi ico batila isumbu lya kupapusha (extraordinary net). Umu e mo umulopa uulebutukisha unashiwako ilyo wasalanganishiwa mu tumishipa utunono sana utunashako ukubutukisha kwa mulopa no kucingilila bongobongo ku mulopa uwingi uwisa na maka. Icilundwa caba nge sumbu cilatanunuka lintu indyabuluba yainamina pa nshi kabili cilacepa ilyo yainuna umutwe, no kucefyako amaka yatintila ifintu pa nshi, ayengalenga ukubutuka kwa mulopa ukucepelako sana ica kuti na pa menso pafiita.

Umukoshi wa ndyabuluba na o wapangwa mu kupapusha. Basayantisti balipapile pa kusanga ukuti umukoshi wa ndyabuluba uushailepela wakwata impendwa ya mafupa ya mu mungololo yamo yene na yakwata kwindi nelyo inama ishingi ishonsha utwana! Nangu cibe fyo, ukupusanako ne nama shimbi ishonsha, indyabuluba yalikwata umungololo uutali uwapangwa na mafupa yabulungana ayasuntinkana ku yabiye, no kulenga umungololo ukuba uwanakilila. E co, indyabuluba ilenama no kushingulusha umukoshi wa iko pa kuwamya amasako ya iko ayaba pa mubili onse kabili ilafika na pa misambo yalepesha iya muti pa kuti ilye amabula.