Bushe Nakwisa Inshila Shipya Isha Kundapilamo Kusuma?

Malyashi ayanono e yo abantu balandapo sana ukucila pa fyo balanda pa lwa butuntulu. Limo limo, cimoneka kwati filya badokota bafula e fyo ne mitontonkanishishe ya kundapilamo na yo yafula. Loleni! tailesuminishapo ukundapa nelyo kumo atemwa ukusuusha ukubiye iyo, lelo ileesha fye ukulandapo pa lwa kundapa ukwingi ukuli muli fino fipande fyakonkana ukwitwa ukundapa kwa cimuntu. Tatuletila uku kundapa twalalandapo nelyo uko tushalandepo e ko mulebomfya. Ukundapa ukwingi takulandilwepo—kumo kwalishibikwa, kumbi kwalipilikaninwapo. Twalishiba ukuti ukusambilishiwa pa lwa kuba abomi kulaafwa, lelo umuntu umo umo e usalapo ukundapa uko umwine alefwaya.

UMUNTU onse afwaya ukuba umutuntulu. Lelo ukuba umutuntulu calyafya, nga fintu twingomfwa ku bantu abengi abailishanya pa mulandu wa kulwala. Kuli bamo cimoneka kwati abantu ilelo balelwala sana ukucila ifyo cali kale.

Pa kuposha ubulwele, badokota abengi bakoselela sana pa kulembela imiti ipangwa no kusabankanishiwa sana no twampani tupanga imiti. Ukushitisha imiti ya musango yo mu calo kwaliya pa muulu nga nshi mu myaka ya nomba line. Kale balepanga fye amabilioni ya madola ayanono cila mwaka nomba bapanga imintapendwa ya mabilioni ya madola cila mwaka mu kushitisha imiti. Cinshi cafumamo?

Imiti balembela abalwele yalyafwilisha abantu abengi. Lelo, ubumi bwa bantu bamo abanwa imiti bwaba fye cimo cine nelyo bwalibipilako. E co, mu nshiku sha nomba line bamo bayalukila ku nshila shimbi isha kundapilwamo.

Uko Abengi Baleya

Mu ncende shimo umo babomfya imiti ya cipatala, abengi nomba baleya ku miti ya cimuntu. Lipoti wa Consumer Reports uwa mu May 2000 atile, “Cilemoneka kwati icibumba calekanya ukundapa kwaishibikwa no kwa cimuntu cileya cilebongoloka.”

Ulupapulo lwa The Journal of the American Association (JAMA), ulwa pa November 11, 1998, lwatile: “Ukundapa kwa cimuntu, ukulingana ne fyo kubomba, kwalondololwa ukuti kwabelako ku kwalula ubulwele kabili takusambililwapo sana mu masukulu ya fya miti nangu fye ni mu fipatala fya ku United States, ukundapa kwa cimuntu kwalicebusha icalo conse ukupitila mukubomfya ifya kusabankanishishamo amalyashi, abasoma ifya cipatala, utubungwe twa buteko, ne cintubwingi.”

Lelo, ukulanda pa lwa uku kwaluka kwa nomba, ulupapulo lwa Journal of Managed Care Pharmacy mu 1997 lwalandilepo ukuti: “Kale, badokota ba fya cipatala baletwishika pa lwa kubomfyako imiti ya cimuntu, lelo amasukulu 27 ayasambilisha ifya cipatala mu United States [lipoti ya nomba line yatile amasukulu 75] pali ndakai yalisobolapo ifisambilisho fimo ifyo yasambilisha pa lwa miti ibomfiwa mu kundapa kwa cimuntu, ukusanshako fye na mayuniversiti ya Harvard, iya Stanford, iya Arizona, ne ya Yale.”

Ulupapulo lwa JAMA lwalandile pa fyo abalwele abengi balecita pa kuba umutende. Lwatile: “Mu 1990, catunganishiwe ukuti umuntu umo (e kuti amapesenti 19.9) pa bantu 5 abaya kuli dokota pa lwa kulwala kwayafya balibomfeshe ne miti ya cimuntu. Iyi pesenti yalingilishiweko ukufika ku muntu umo (amapesenti  31.8) pali batatu mu 1997.” Icipande na kabili casosele ukuti: “Ukufwailisha kwacitilwe ku nse ya calo ca United States kulangilila ukuti imiti ya cimuntu yalilumbuka na mu fyalo fyonse ifisambashi.”

Ukulingana no lupapulo lwa JAMA, impendwa ya bantu baleundapwa ku miti ya cimuntu mu myeshi 12 iyapitapo, yali amapesenti 15 mu Canada, amapesenti 33 mu Finland, na mapesenti 49 mu Australia. Ulupapulo lwa JAMA lwatile: “Impendwa ya balefwaya ukundapwa kwa cimuntu ikalamba.” Umulandu cibelele ifyo wa kuti ukundapa kwa cimuntu te lyonse kusanshamo inshuwalansi. E co icipande ca mu lupapulo lwa JAMA casondwelele ukutila: “Ukundapa kwa cimuntu kulemoneka kwati takwakalebomfiwa sana nga ca kutila ku ntanshi babikako inshuwalansi.”

Umusango wa kufwaya ukusakaanya ukundapa kwa cimuntu no kwa cipatala kwalibomfiwa pa nshita yalepa mu fyalo ifingi. Dokota we shina lya Peter Fisher, uwa ku Cipatala ca Royal London Homeopathic Hospital, atile imiti ine ine iyo babomfya mu kundapa kwa cimuntu e yatendeka ukubomfiwa “nge miti ya mu cipatala mu ncende ishingi. Umuti wa ku cipatala no wa cimuntu nomba uli fye cimo cine, kwaba fye ukundapa kusuma no kundapa ukubi.”

E mulandu wine bakalapashi abengi mu fya miti lelo balemona ubucindami bwaba mu miti yonse ibili iya ku cipatala ne ya cimuntu. Tabapatikisha ukuti umulwele afwile ukubomfya umusango umo fye atemwa umbi, lelo bakoselesha ukubomfya umuti onse uwingondapa umulwele.

Ni nshila nshi shimo ishibomfiwa mu kundapa kwa cimuntu? Ni lilali kabili ni kwi uko inshila shimo pali ishi shatuntuka? Kabili mulandu nshi abengi balebomfesha isho nshila?