Ukulanda pa Kundapa kwa Cimuntu

“Ukupandana amano kwa badokota na babomfya imiti ya cimuntu kwalicindama pa kuti kuleba ukusakamana bwino abalwele basalapo ukundapwa ku miti ya cimuntu.”

AYO mashiwi yapulintilwe mu lupapulo lwa The Journal of the American Medical Association (ukwipifya JAMA) ulwa pa November 11, 1998. Icipande catile: “Uku [kupandana amano] kuti kwaenekelwa ukutwalilila apo ukundapa kwa cimuntu kuleya kulekula, na kucilisha apo amapange ya inshuwalansi wa mafya ya kulwalilila nayasanshamo no kundapa kwine uku.”

Abalwele abengi balabomfya ukundapa kwa cimuntu no kwa ku cipatala. Lelo, bamo tabeshibishako dokota wabo pa fyo balecita. E mulandu wine, kalata uo ba Tufts University Healthy & Nutrition balembele, uwa mu April 2000 akoseleshe ukuti: “Pa kuti mwe baleundapwa cimuwamine mulingile ukubombela capamo na dokota wenu te kucita fye ifintu mweka.” Kalata umo wine alundilepo ukuti: “Nga ca kutila mwaeba dokota ifyo mulecita, na o amusuminisha ninshi cikamuwamina.”

Umulandu aya mashiwi yalandilwe wali wa  kuti kulaba amafya ku muntu nga ca kutila imiti ya cimuntu imo yasakaana ne yo mwabelesha. Ilyo badokota beshiba ukuti abalwele babo bamo balebomfya no kundapa kwa cimuntu, balatukuta na maka ukukanaleka amano yabo pa lwa muntu ukucilikila ukubombela pamo na bakondapa ba miti ya cimuntu pa kuti ciwamine umulwele.

Pa kuti bakabelenga wesu beshibeko fimo pa lwa kundapa kwa cimuntu ukulebomfiwa pali ndakai na bantu baleya balefula mu fyalo ifingi, twalamulondolwelako pa lwa kundapa kumo kumo. Twapaapaata, ishibeni ukutila Loleni! tailetila mulebomfya uku kundapa nelyo iyo.

Ukundapa ne Miti ya mu Mpanga

Imiti ya mpanga nalimo e ibomfiwa sana mu kundapa kwa cimuntu. Te mulandu no kubomfya kwa miti ya mu mpanga pa myaka iingi iyapitapo, miti fye inono e yo basayantisti basambililapo. Kabili imiti yancepela fye iyo basambililapo sana ica kuti balilembako ne fyebo pa lwa mibomfeshe ya fiko na maka ayo fyakwata. Ifyebo ifingi pa lwa miti ya mu mpanga fyashimpwa pa fyalecitika kale ilyo baleundapa ne yo miti.

Lelo, mu myaka ya ndakai, amasomo ya basayantisti yalangilila ukuti imiti ya mpanga imo ilondapa na malwele yamo pamo nga ukupopomenwa kunono, icilafi pa mulandu wa kukula, no kunashako ukukula kwa musango umo uwa nsandesande. Umuti wa mpanga umo uwasambililwapo waba ni cohosh, limo limo witwa ati black snakeroot, bugbane, nelyo rattleroot. Abena India ba ku America baleipika imishila no kundapilako amalwele yakumine ukuya ku mweshi no kupaapa. Ukulingana no lupapulo lwa Harvard Women’s Health Watch ulwa mu April 2000, ukufwailisha kwa ndakai kulangilila ukuti umuti wa black cohosh wa ku Germany kuti wafumyapo “ifishibilo fya kukaanaya ku mweshi.”

Cimoneka kwati icilenga sana abantu ukufwaisha imiti ya cimuntu ni pa fyo baishiba ukuti yaliba bwino ukucila iya ku cipatala. Nangu ca kuti ilingi e ficitika, imiti ya cimuntu imo imo ileta amalwele yambi ayabipisha, maka maka nga ca kutila ilebomfiwa pamo no muti umbi. Ku ca kumwenako, umuti wa mu mpanga uwalumbuka sana ukupwisha ifikoola no konsha umuntu kuti walenga umulopa ukubutukisha no mutima ukutunta sana.

Kwaba ne miti ya cimuntu iilenga umulopa ku mulwele ukufuma sana. Nga ca  kutila iyi miti yabomfiwa pamo ne miti ilenga “umulopa ukusongoloka,” kuti kwaba amafya yabipisha. Abantu balwala amalwele yamutatakuya, pamo nga ubulwele bwa shuga nelyo kubutukisha kwa mulopa, atemwa balya abalebomfya imiti ya ku cipatala balingile ukuba abacenjela pa lwa kubomfya imiti ya cimuntu.—Moneni umukululo.

Cimbi icisakamika sana pa lwa miti ya cimuntu caba kukanatwalilila ne mipangilwe imo ine. Mu myaka ya nomba line cashimikwe ukuti imiti imo isanshiwamo ne fyela fyafina e lyo ne fikowesha. Kabili basanga ukuti mu miti imo iya cimuntu muba fye ifinono pa filembwa ukuti e fyaba muli iyo miti nelyo tamuba no kuba ifyo fintu. Ifi fya kumwenako filekoselesha ukulashita imiti ya cimuntu, nangu iishili ya cimuntu ku baishibikwa bwino kabili abacetekelwa.

Ifya Kulya Fyafwilisha

Ifya kulya fyakwata amavitamini na ma minerals, bafishimika ukutila filafwilisha sana mu kucilikila no kundapa amalwele ayengi, ukusanshako ukucepelwa kwa mulopa no kunaka kwa mafupa, no kulenga umwana efyalwa no bulema bumo. Icipimo ca mavitamini na ma minerals ifyo ubuteko bwasuminisha ukubomfya cila bushiku caliba bwino kabili icakwafwa.

 Lubali lumbi, amavitamini ayo batila abantu bafwile ukunwa ayengi pa kuti bapole ku malwele yamo kuti yalwalika umuntu. Kuti napamo yacilikila nelyo ukucilima ifilyo fimbi ukubomba bwino mu mubili kabili kuti yaleta amalwele yambi ayabipisha. Te cisuma ukusuulako kuli ci pamo na kukubulwa ubushinino bwine bwine ubutungilila ifyo ukunwa amavitamini ayengi kubomba.

Ukundapa kwa Homeopathy

Ukundapa kwa homeopathy kwatendeke muli ba 1700, uku kundapa eko abantu balemona ukuwama ukucila ukundapa kumbi ukwalebomfiwa pali ilya nshita. Ukundapa kwa homeopathy kwafuma pa cishinte ca kuti ‘umuti ulebomfiwa ulingile wafumya ifishibilo fipalene no bulwele uleundapa’ na pa kupeela umuti uunono. Imiti ibomfiwa muli uku kundapa ilasongololwa, kabili limo limo ilasongolokesha ica kuti no bukali bwa uko bwasunduka nga nshi.

Nalyo line, ilyo uyu muti ubomfiwa mu kundapa kwa homeopathy walinganishiwa kuli ulya ubomfiwa mu kunasha ubukali, wasangilwe ukukwatapo amaka ya kuposha amalwele yapala asthma, ukulwalikwa na fimbi, no kupolomya kwa bana banono. Imiti ibomfiwa mu kundapa kwa homeopathy yalimonwa ukuba iisuma, pantu ubukali yakwata bulacefiwako. Icipande cali mu lupapulo lwa JAMA, ulwasabankanishiwe pa March 4, 1998, casosele ukuti: “Ku bengi abalwalilila kabili abashakwata umuti babomfya lyonse, ukundapa kwa homeopathy kuti kwaba ukwakatama kabili uko umo engabomfya nga talefwaya ukunwa umuti wa ku cipatala. Nga ca kuti kwacitwa mu kukanacishamo, ukundapa kwa homeopathy kuti kulesailisha imiti ya ndakai kwati, ‘cibombelo na cimbi icili mu cola.’” Lelo, kuti cabamo amano ukubomfya ukundapa kwaishibikwa, nga ca kuti ubulwele bwayafya.

Ukundapa kwa Chiropractic

Kwaba ukundapa kwa cimuntu ukwingi ukusanshamo fye no kubombelwa. Ukundapa kwa chiropractic kwaba pa misango na misango iya kundapa kwa cimuntu ukubomfiwa sana, maka maka mu United States. Uku kundapa kushintilila pa mano ya kuti nga kwali ukubwesesha umoongololo apo ufwile ukuba ninshi umulwele kuti apola. Uyu e mulandu uo abondapa muli uyu musango babelesesha ukubombela umoongololo wa balwele bondapa.

Ukundapa kwa cipatala te lingi line kupwisha ubukali bwa pe samba lya moongololo. Kumfwa, bamo abalwele ababomfya ukundapwa kwa chiropractic bashimika ukuti balapola fye sana. Takwaba ubushininkisho bwa kuti ukundapa kwa chiropractic kuti kwaundapa amalwele yambi ukucila pa kunasha fye ubukali.

Icacindamisha ca kuti, uuleundapa nga alishibisha sana ukundapa kwa chiropractic te lingi kuba amafya yambi. Lelo, pa nshita imo ine, uuleundapwa alingile ukuba uwaibukila ukuti ukwikataula ku mukoshi kulaleta amalwele yambi ayakakala, pamo nga amalwele ya lupuma no bulebe. Pa kucefyako ayo mafya, incenshi shimo shakoselesha ukuti umuntu afwile  ukuceeceeta bwino ukumona nga ca kutila inshila alabombelwamo ilemuwamina.

Ukucina

Ubusuma bwaba mu kucina bwalishibikwa pa nshita ntali ku bantu ba ntambi mupepi na shonse fye. Ukucina kwalilandwapo na mu Baibolo. (Estere 2:12; NW) Ulupapulo lwa British Medical Journal (BMJ) ulwa pa November 6, 1999, lwatile, “ukucina mu nshila shapusanapusana kulabomfiwa sana mu kundapa kwa cimuntu ku bena China na mu fipatala ku bena India. Imicinine ya ku Bulaya yalitantikwe bwino mu kwamba kwa mwanda wa myaka uwalenga 19 na Per Henrik Ling, uwaletele ukucina uko beta ati ukucina kwa ku Sweden.”

Batila ukucina kulanasha imishipa, kulenga umulopa ukwenda bwino, no kusalanganya sumu alongene pamo mu filundwa fya mubili. Badokota pali nomba beba abalwele babo ukucinwa pa kundapa inuma nga ilekalipa, umutwe, no lufumo nga luleisulila. Abantu abengi abo bacina batila balomfwa bwino. Ukulingana na dokota Sandra McLanahan, atile “amapesenti 80 aya bulwele yasanshamo ukukanshika, e co ukucina kulanashako ukukanshika.”

Ulupapulo lwa BMJ lwashimike ukuti, “Ukucina ukwingi takulundulwilako ubulwele. Ubulwele bwine e bwingamweba nampo nga ukucina kuti kwawama nelyo iyo (ku ca kumwenako, kuti mwaleka ukucina pa cilonda ca kupya no mulilo atemwa ukucina pa mushipa wa pa kuboko nelyo ukulu apatubile umulopa) . . . Takwaba ubushinino bwa kuti ukucina abalwele ba kansa kuti kwasalanganishisha kansa ku filundwa fimbi.”

Uwali kale umukalamba wa kabungwe ka American Massage Therapy Association, E. Houston LeBrun, atile, “apo abengi nomba balebomfya ukucina, abaleundapwa nabasakamana pa lwa babondapa nampo nga balikwata ifitupa nelyo iyo, kabili cili fye bwino ukuba abasakamikwa.” Ulupapulo lwa BMJ lwapandile amano ukuti pa kucincitila bakondapa bashakwata ifitupa, “abalwele bafwile ukumona ukuti abalebondapa bantu balembesha ku cipani ca mwi funde.” Lipoti ya uyu mwaka wapwile yatile bakondapa balipeelwe ifitupa fya kundapilapo mu fitungu 28 ifya mu United States.

Ukundapa kwa Acupuncture

Acupuncture kuli kundapa ukulumbwike nga nshi mu calo conse. Apo ishiwi lya kuti “acupuncture” lilanda pa nshila ishingi ishalekanalekana, ilingi line lisanshamo ukusosaula inyeleti pa cilundwa ca mubili apali ubulwele pa kuti cipole. Ukusapika kwacitwa pa myaka iingi iyapita  kulangilila ukuti limo limo ukusosaula kuti kwabomba pa kufumya ifilenga umubili ukukalipa no kufimba, pamo nga ama endorphin.

Ukusapika kumo kutila ukundapa kwa acupuncture kuti kwabomba bwino mu kuposha amalwele ayengi kabili kuti kwaba kundapa kwa cimuntu ukusuma nga tamulefwaya ukubomfya imiti ya kufubalisha ubukali. Icipani cilolekesha pa bumi ica World Health Organization calisuminisha ukundapa kwa acupuncture mu kundapa amalwele 104. Kabili komiti wasalwa na ba United States. National Institutes of Health yalilangisheko ubushinino bwa kuti ukundapa kwa acupuncture kwalisuminishiwa mu kunasha ubukali bwisa pa numa ya kubombelwa, ukukalipa kwa mishipa, ukukalipa kubako ilyo umo ali ku mweshi, ukumfwa umuselu no kufwaya ukuluka pa mulandu wa miti iyo umo alebomfya nelyo ilyo ali ne fumo.

Nangu ca kutila acupuncture te lingi ilenga amafya yakalamba, bamo kuti baumfwa ubukali ku mulandu wa tulonda, ukuba ne canshi, nelyo ukumfwa ukubaba. Ukwipaya utushishi tuba ku nyeleti shibomfiwa nelyo ukubomfya shilya shipooswa cilya mwapwisha ukushibomfya kuti kwacincintila ukusalanganya amalwele. Abengi ababomfya ukundapa kwa acupuncture mu kundapa kwabo tabaishiba ifyo bapima umulwele kabili tabaishiba no kweba umulwele ukuti kwaliba ukundapa na kumbi ukwingamulinga. Te kuti cibemo amano ukusuula icishinka ca kuti aba bantu tabaishiba ifya kupima umulwele, maka maka ilyo mulefwaya ukundapa kwa Acupuncture pa kuti mundapwe ku malwele ya mutatakuya.

Ukundapa kwa cimuntu Kwingi

Ifyalandwapo finono fye pa kundapa ukwingi uko nomba baleita mu fifulo ifingi ukuti umuti wa cimuntu. Ku ntanshi ukundapa kumo pali uku kulandilwepo, no kushilandilwepo, napamo kwakulabomfiwa nga ukundapa kwaishibikwa, nga filya kale kale caba mu ncende sha calo shimo. Kwena, kumo ukundapa, abantu kuti baleka ukukubomfya nelyo kuti bakusuula.

Ku ca bulanda, ukukalipwa no kulwala fyaba mu mikalile ya bantu, nge fyo fye na Baibolo mu kulungika itila: “Twaishibo kuti ifibumbwa fyonse filetetela no kukomenwe fumo capamo ukufika na kuli nomba.” (Abena Roma 8:22) Ca cifyalilwa fye ukuti abantu bafwaya ukundapwa. Lelo bushe ni kwi twingasanga ukundapwa? Shi moneni fimo ifyalandwapo pa lwa kundapwa kabili ifingamwafwa ukusala inshila ya kundapilwamo.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 8]

Bubi Nshi Bwaba mu Kubomfesha Pamo Imiti ya Cimuntu ne ya ku Cipatala?

Abantu ilingi line balasokwa ukuti tabalingile ukunwena pamo imiti imo bapeelwa nelyo ukunwena umuti no bwalwa. Bushe mwaliba ububi mu kunwena pamo imiti ya cimuntu ne ya ku cipatala? Bushe ukunwa umuti wa mu mpanga no wa mu cipatala kwaseeka shani?

Icipande cali mu lupapulo lwa The Journal of the American Medical Association calandile pa lwa “kubomfya imiti iyo badokota balembela abalwele pamo ne ya cimuntu.” Casosele ukuti: “Pa mapesenti 44 aya bakalamba batile balanwa lyonse imiti balembelwa, mupepi na umo (mapesenti 18.4) pali 5 batile balebomfya imiti ya cimuntu iingi, balenwa amavitamini ayengi, nelyo fyonse fibili.” Calikatama ukwebwa pa lwa busanso bwingemako ilyo mulebomfya imiti ya mpanga pamo ne ya cipatala.

Ababomfya imiti ya cimuntu imo balingile ukusakamana ilyo balebomfya umuti wa cipatala uunasha ukumfwa ubukali lintu baleundapwa. Dokota we shina lya John Neeld, umukalamba wa kabungwe ka American Society of Anesthesiologists, alondolwele ukuti: “Kwaba amalipoti ayengi ayalanda pa fyo abantu bapitamo aya kuti imiti imo imo iya cimuntu kabili iyalumbuka, kumo ne miti iyo beta abati ginseng na St. John’s wort, kuti fyalenga umulopa ukubutukisha nelyo ukukanabutukisha. Ico kuti caleta ubusanso ubukalamba ilyo balebomfya umuti unasha ukumfwa ubukali mu kundapwa kwabo.”

Uyu dokota alundilepo ukuti: “Imiti imbi pamo nga ginkgo biloba, ginger na feverfew, kuti yacilima ukukanatikama kwa mulopa, kabili ico kuti caleta ubusanso ilyo kuli ukundapa kwa epidural anesthesia—nga ca kutila umulopa ulesuuma lwa mupepi no mongololo, kuti walenga umuntu ukuba no bulebe. Umuti wa St. John’s wort kuti walundako fye na maka ya miti imo iilesha ubukali.”

Ukwabula ukutwishika, calikatama ukwishiba ububi bwingafuma mu kunwena pamo imiti ya cimuntu ne ya ku cipatala. Banamayo abali pa bukulu na baleonsha bafwile ukuba abaibukila ulwa bubi bwingesa pa bana babo pa mulandu wa kunwena pamo imiti ya cimuntu ne ya ku cipatala. E ico, abalwele balekoseleshiwa ukulanshanya na badokota babo pa lwa miti banwa, nampo nga ya cimuntu nelyo iyo.

[Ifikope pe bula 7]

Imiti ya mu mpanga imo yalibomfiwa mu kundapa amalwele

Black cohosh

Saint-John’s-wort

[Abatusuminishe]

© Bill Johnson/Visuals Unlimited

[Icikope pe bula 7]

Pa kuti kube ukundapa kusuma, abalwele na badokota balingile ukubombela capamo