Ukundapa kwa Cimuntu—Umulandu Abengi Balekubomfesha

UKUNDAPA kwa cimuntu kucitilwa mu nshila ishingi. Inshila shimo pali ishi kubomfya ifintu pamo nga umwela, amenshi, no lubuuto lwa kasuba nelyo amalaiti pa kuti umubili lintu wabelesha ifyo fintu wayundapa uwine weka. Inshila shine shi, shalibomfiwe ukupulinkana imyanda ya myaka iingi, pali ndakai tashibomfiwa nangu ukupooswako amano ilyo baleundapa.

Ku ca kumwenako, ulupapulo lwa Journal of  the American Medical Association ulwa pa August 27, 1960, lwatile ukubika icatalala pa filonda fya mulilo “kwalishibikwe ku kale lelo cimoneka kwati badokota na bantuuntu fye balisuula uku kundapa. Nangu ca kutila ifitabo fimo fyalilumbilisha ukundapa kwa musango yu, ilingi line takubomfiwa pali ndakai. Cine cine, badokota abengi batila ‘takubomfiwa,’ lelo takwaba uwaishiba umulandu balekela.”

Nangu cibe fyo, mu myaka ya nomba line, ukubika amenshi yatalala atemwa icisalu catalala pa filonda fya mulilo na kabili kwalilumbilishiwa mu kundapa kwa mu cipatala. Ulupapulo lwa The Journal of Trauma, ulwa mu September 1963, lwashimike ukuti: “Ukubomfya amenshi yatalala intanshi pa kundapa ifilonda fya mulilo kwalitwalilila ukutula apo Ofeigsson na Schulman bashimikile pa mibombele ya yako mu 1959 na 1960. Tucili tuleundapa abalwele ukubomfya iyi ine nshila ukutula mu mwaka uwapwile; kabili ifilefuma muli uku kundapa fili ifya kukoselesha.”

Ukundapa na menshi yatalala kusuma, kabili ukwabula ukutwishika kulanashako ubukali. Amenshi yalabomfiwa mu nshila shalekanalekana ku kundapa amalwele, na mu kundapa kwa cimuntu yalabomfiwa, kabili na pali ndakai ukundapa kwalekanalekana ukwa musango yu kwalisuminishiwa. *

Nangu fye bantu bondapa mu kundapa kwa cimuntu na bo bene ilingi line balabomfya imiti mu kundapa amalwele. Imiti yalibomfiwa pa myanda ya myaka iingi atemwa amakana ya myaka mu ncende shimo shimo isha calo. Ku ca kumwenako, mu India, imiti ya mpanga e ibomfiwa sana. Ilelo, mupepi na konse fye, incenshi ishingi ishaishiba ifya myundapile shalishiba amaka ya kundapa ayo imiti yakwata.

Ica Kucitika ca Kusungusha

Mupepi ne myaka 100 iyapitapo, Richard Willstätter atendeke ukusambilila pa lwa kwalukaaluka kwa miti, pa mulandu wa fyacitikile umunankwe wacaice Sepp Schwab uwali ne myaka 10. Sepp ali ne cilonda icikulu pa kuulu ica kuti dokota atile pa kuti engapusuka ukuulu kwalekabila ukuputulwa, lelo abafyashi ba kwa Sepp batile akaputulwa ulucelo ubushiku bwali no kukonkapo. Pali iyo nshita, bailefwaya kacema uwaishibikwe sana pa mulandu wa kwishibe miti ya mpanga. Kacema alongenye imiti ya mpanga, no kuiputaula tupimfya tupimfya mpaka yalamoneka kwati musalu wa spinachi uwaipikwa, lyene aubikile pa cilonda.

Ilyo bwacele ulucelo, icilonda calyumineko panono, e co batantalisheko ubushiku bwa kubombelwapo. Ukundapa kwalitwalilile, kabili mu kuya kwa nshita, icilonda calipolelele. Willstätter aile mu kusambilila ifya miti ku yuniversiti ya Munich mu Germany kabili kuli pele pele apokele icilambu ca Nobel pa mulandu wa fintu  asangile ukukuma ku malangi yakwata imiti, na kucilisha ilangi lya katapakatapa. Icacindamisha ca kuti, amapesenti 25 aya miti ipangwa no twampani no kubomfiwa pali ndakai ifuma ku miti.

Cilakabilwa Ukukanaumina Kumo

Tulingile ukwishiba ukuti lintu caisa ku kubomfya imiti mu kundapa, imiti imo ilabomba bwino kuli umo kabili kuli umbi napamo te kuti ibombe bwino sana. Fingi filenga ukuti umuti onse ubombe bwino, fisanshamo umusango wa bulwele, ukukosa kwa buko ne fili umulwele wine. Ne nshita ukundapa kwatendekelapo.

Ukundapa kwa cimuntu ilingi line kubomba panono panono ukucila ukundapa kwa ku cipatala, e co ubulwele bwali no kundapwa mu nshita inono nga ca kutila bwalipiminwe mu kwangufyanya no kundapwa kuti bwakosa ica kuti pa kubundapa kano kwaba ukubomfya umuti wakwatisha amaka—napamo no kulepulwa fye—pa kupususha umuntu. E co tacingabamo amano ukukonenena fye ku musango wa kundapilamo umo kwati nalimo e wabako weka.

Ukundapa kwa cimuntu kwalipusana no kundapa kwa mu cipatala mu fyo kuposha umuntu. Bakondapa ba miti ya cimuntu ilingi line bakoselela pa kutalusha ubulwele, pa fyo umuntu ekala, incende ekalamo na fyonse ifyamukuma. Mu nshila imbi, abondapa ne miti ya cimuntu ilingi line balolesha pa muntu wine te pa cilundwa cilwele nelyo fintu ubulwele buli.

Icilenga sana abantu ukubomfya umuti wa cimuntu ukwabula ukutwishika ni pa mulandu wa fyo batontonkanya ukuti uyu muti ufuma ku miti e lyo no kundapa kwa uko kuntu kwayanguka kabili tawakwata ubusanso sana nga filya umuti wa mu cipatala waba. E co, apo ukufwaisha ukwishiba inshila shisuma kabili ishibomba bwino pa kundapa kuleingilishiwako, ukundapa kwa cimuntu kumo kwalalandwapo mu cipande cikonkelepo.

[Futunoti]