Umulimo Wacindama uwa Banasi

“Nasi muntu usakamana, no kucingilila—umuntu uwaiteyanya ukutensha abalwele, abaicenene, na bakote.”—E fisosa ulupapulo lwa Nursing in Today’s World—Challenges, Issues, and Trends.

NANGU ca kuti ukubulwa bukaitemwe kulafwaikwa, kwaba na fimbi ifikabilwa pa kuba nasi musuma. Banasi basuma bakabila ukukanshiwa sana e lyo no kubelesha mu twingi. Cimo icikabilwa sana caba mwaka umo ukufika kuli ine iya kusambilila no kweshaesha ukubomfya ifyo balesambilila. Lelo cinshi cilenga umuntu ukuba nasi musuma? Pano pali ifyasuko fya banasi babelesha abalanshenye na balemba Loleni!

“Badokota balondapa, lelo nasi e utensha abalwele. Ici ilingi cifwaya ukukosha abalwele abapopomenwa no kuicena, ku ca kumwenako ilyo baebwa ukuti ubulwele bwabo tabupola atemwa ukuti bali mupepi no kufwa. Ufwile ukuba kwati niwe nyina kwa uyo mulwele.”—E fyasosa ba Carmen Gilmartín, aba ku Spain.

“Icikabilwa kumfwa ubukali no kushikitika umulwele aleumfwa no kufwaisha ukumwafwa. Icikuuku no kushishimisha filakabilwa. Ufwile lyonse ukufwaya ukwishibilapo na fimbi pa lwa bunasi ne fya miti miti.”—E fyasosa ba Tadashi Hatano, aba ku Japan.

“Mu myaka ya nomba icifwaikwa kuli banasi kwishibisha bwino imilimo yabo. Kanshi ififwaikwa, fyaba kufuluka ukusambilila no kuba na maka ya kumfwikisha ifilesambililwa. E lyo na kabili, banasi bakabila ukwishiba ifya kupingula mu kampampa no kuswangana ilyo cakabilwa.”—E fyasosa ba Keiko Kawane, aba ku Japan.

“Nga niwe nasi, ufwile ukuba uwa citemwishi. Taufwile ukukuntukilwa bwangu kabili ufwile ukuba uulangulukila.”—E fyasosa ba Araceli García Padilla, aba ku Mexico.

“Nasi musuma afwile ukutemwa sana ukusambilila, ukulolekesha, kabili afwile ukuba kalapashi pa ncito yakwe. Nga ca kuti nasi taipeelesha—nga ca kuti ni kaitemwe kabili ni munshebwa ku baishibisha—uyo nasi ninshi tawama ukutensha abalwele kabili tawama ukubomba nankwe.”—E fyasosa ba Rosângela Santos, aba ku Brazil.

“Fintu ifingi sana ififwaikwa: ukukanaumina kumo, ukukanakuntukilwa bwangu, no kutekanya. E lyo taufwile ukuba munshebwa, ufwile ukulabomba bwino na babiyo na bakucilile mu bwishibilo bwa fya cipatala. Ufwile ukuba uwayanguka ukwishiba ifipya muli bunasi nga utwalilila ukubomba bwino.”—E fyasosa ba Marc Koehler, aba ku France.

“Ufwile ukutemwa abantu no kufwaisha ukubafwa. Ufwile no kwishiba ifya kubomba nga wafinininwa ku ncito, pantu ifilubo fyena te fya kwesha ukupanga. Ufwile ukwishiba ifya kubomba bwino bwino umulimo umo wine ilyo inshita shimo bakabomba bacepa.”—E fyasosa ba Claudia Rijker-Baker, aba ku Netherlands.

 Ifyo Banasi Batensha

Ulupapulo lwa Nursing in Today’s World lulondolola ukuti “bunasi bwaba kutensha umuntu mu malwele yalekanalekana. E co, tumona umuti ukuti e undapa umulwele e lyo bunasi bwaba kutensha uyo wine mulwele.”

Kanshi nasi, ni uyo asakamana. Ukwabula no kutwishika, ninshi nasi afwile ukutensha. Inshita imo banasi 1,200 balipushiwe ati, “Cinshi cacindamisha sana muli bunasi bwenu?” Amapesenti 98 pali aba, bayaswike abati icacindamisha kutensha bwino.

Inshita shimo shimo banasi balafilwa ukumona ifyo bacindama ku balwele. Ba Carmen Gilmartín, abo amashiwi yabo tulandilepo pa muulu, balibomba bunasi pa myaka 12 kabili baebele bakalemba ba Loleni! ati: “Inshita imo naebele umunandi ati ilyo ndetensha uulwalishe ndomfwa ukupelebela. Njimona kwati ni filya fyaba bandeji, iyafwa fye panono. Lyene umunandi ayaswike ati: ‘Nga uimona kwati waba nga bandeji, ninshi ni bandeji iibomba bwino sana, pantu ngo muntu nalwala, iwe waba ne mibele iyo mulwele akabila sana ukucila icili conse—pantu uli nasi ulangulukilako.’”

Cintu cayeba ukuti ukutensha kuti kwalenga nasi uubomba amaawala 10 no kucilapo cila bushiku ukufinininwa ne ncito. Cinshi calengele aba bantu baipeelesha ku kusakamana abantu ukuba banasi?

 Mulandu Nshi Uwa Kuba Nasi?

Abalemba Loleni! balanshenye na banasi mu fyalo fimo fimo no kubepusha ati, “Cinshi calengele mube banasi?” Pano pali ifyo bayaswike.

Ba Terry Weatherson babomba bunasi pa myaka 47. Nomba basakamana abalwala amalwele ya ku filundwa fipitamo imisu pa cipatala ca ku Manchester, mu England. Basosa abati: “Nakushiwe nga Katolika kabili no kusambilila nasambilile pe sukulu lya baKatolika. Ilyo nali fye umukashana, napingwilepo ukuti ndi no kuba atemwa umushimbe wa ciKatolika nelyo nasi. Nalefwaisha ukubombela bambi. Kuti mwatila e co nalefulukisha. Nge fyo mulemona, nasalile ukuba nasi.”

Ba Chiwa Matsunaga aba ku Saitama, ku Japan, balikwata kiliniki uo bafwilamo abali pa bukulu na banacifyashi. Baabomba muli uyu kiliniki wabo pa myaka 8. Batila: “Naumfwilile ifyo batata banjebele abati ‘cisuma ukwishibapo umulimo umo uwingakulenga ukubomba ilyo uli umumi pe sonde.’ E co nasalile bunasi.”

Ba Etsuko Kotani aba mu Tokyo, ku Japan, abakalamba ba banasi ababomba pa myaka 38, batile: “Ilyo nali pa sukulu, batata balifwile umutombo no kusuuma umulopa uwingi. Ilyo nalepempula batata mu cipatala, napingwile ukuti ndefwaya ukuba nasi pa kuti nkaleafwa abalwele ku ntanshi.”

Icalengele bambi ukuba banasi fintu bapitilemo ilyo balwele. Ba Eneida Vieyra, banasi ba ku Mexico, batila: “Ilyo nali ne myaka 6, balintekele mu cipatala ku mulandu wa cifuba ca kufwasa, kabili e lyo napingwilepo ukuti ndefwaya ukwisaba nasi.”

Nacimoneka fye ukuti ukuba nasi cifwaya ukuipeelesha kwine kwine. Natulande nomba pa mafya no busuma bwaba muli uyu mulimo usuma.

Ubuseko Bwaba Muli Bunasi

Buseko nshi bwaba muli bunasi? Icasuko kuli ico cipusho cishintilila fye na kuntu umo abombela bunasi. Ku ca kumwenako, banasi babombela ku fya bunacimbusa bomfwa kwati balambulwa nga bapaapisha bwino. Nacimbusa umo uwa ku Netherlands atila: “Cilawama sana ukwafwilishako ukupaapisha kwa mwana umutuntulu untu waleceeceeta imikulile yakwe mwi fumo.” Ba Jolanda Gielen-Van Hooft na bo bene aba ku Netherlands, batila: “Ukupaapa e cimo ica fyawamisha ifingacitikilapo abaupana pamo na nacimbusa wine. Caba cipapwa!”

Ba Rachid Assam aba ku Dreux, ku France, ni banasi ababombela ku kupeela abalwele umuti wa kunasha ubukali kabili bali ne myaka ya bukulu muli ba 40. Mulandu nshi baipakishisha bunasi? Mulandu “wa kumfwa bwino nga babombako pa kuti opareshoni wa mulwele ende bwino kabili no mulandu wa  kubomba umulimo uwa kucincimusha kabili uuya pa ntanshi lyonse. Ba Isaac Bangili, na bo aba ku France, batila: “Ndatemwa amashiwi ya kutasha tupokelela ukufuma ku balwele ne ndupwa shabo, ukucilisha lintu twabombela pa mulwele ulekabila ukundapwa mu kampampa uyo twaleti napamo tapusuke.”

Amashiwi ya musango yo aya kutasha yatuminwe kuli ba Terry Weatherson abo tulandilepo ku numa uku. Mukamfwilwa umo alembele ati: “Nshileka kashita kapita ukwabula ukulandapo na kabili pa fyo twataulwike pa kubapo kwenu ukwa kusansamusha ilyo ba Charles balelwala. Icitemwishi cenu caletusansamusha nga nshi, kabili cali ca kututungilila pa kuti tushipe.”

 Ifya Kucita pa Mafya

Lelo te buseko bweka bwaba muli bunasi, mwaba na mafya ayengi. Muli bunasi tamwalinga kupanga icilubo nangu cimo! Nasi afwile ukwangwako sana pa kupeela umuti nelyo pa kufumya umulopa nelyo pa kusomeka ifintu mu mishipa nelyo fye pa kusesha umulwele. Nasi tafwile ukulufyanya—na kucilisha mu calo umo caseeka ukutwalwa ku filye. Nalyo line, inshita shimo banasi balaba mu bwafya. Ku ca kumwenako, tutile nasi amona ati umuti dokota atila e walapeelwa ku mulwele, te muti walungama nelyo nga amona ukuti ifyo dokota amweba tafyawamine mulwele. Cinshi engacita? Bushe afwile ukusuusha dokota? Ico cikabila ukushipa, ukucenjela, no kulamuka—kabili kuti camuletelela. Ku ca bulanda, badokota bamo tabafwaya ukumfwa ku baba pe samba lyabo.

Cinshi banasi bamo bamona pa lwa ici? Ba Barbara Reineke aba ku Wisconsin ku United States of America, ababomba bunasi pa myaka 34, baebele bakalemba ba Loleni! ati: “Nasi afwile ukuba uwashipa. Ica ntanshi, ukulingana ne funde e uba no mulandu nga ca kuti umuti uli onse uo apeela umulwele nelyo nga  ukundapa ukuli konse uko abombelapo pa mulwele mwafuma ubwafya. Afwile ukuba na maka ya kukaana ukucita fimo ifyo dokota asosa nga alemona ukuti fyamucila amaka nelyo nga eshibe ukuti nafilubana. Bunasi nabupusanako na fintu bwali mu nshiku sha kwa Florence Nightingale nelyo ifintu bwali imyaka 50 iyapitapo. Pali nomba, nasi afwile ukwishiba inshita ya kukaana ifyo dokota asosa ne ya kupatikisha dokota ukuti amone umulwele, nelyo fye ni pa kati ka bushiku. Kabili nga ca kuti waluba, ufwile ukushipikisha pa kupumya konse ukwingafuma kuli dokota.”

Ubwafya na bumbi banasi bapitamo pa ncito bwaba kusanswa. Ilyashi ukufuma ku South Africa lyasosele ukuti banasi “e baba sana mu busanso bwa kusaalulwa no kusanswa pa ncito. Na kuba, banasi abengi kuti basanswa pa ncito ukucila abalinda ififungo nelyo bakapokola kabili amapesenti 72 aya banasi bomfwa kwati kuti basanswa.” Capalana ne fyashimikwa ku United Kingdom, uko amapesenti 97 aya banasi abaipushiwe mu kufwailisha kwa nomba line batile balishibapo nasi umo uwapuminwe mu mwaka wapwile. Cinshi cilenga uku kusansa? Ilingi line, amafya yafuma ku balwele ba kuti balebomfya imiti ikola nelyo abalenwa ubwalwa nelyo abapopomenwa, nelyo abaleloosha.

Cimbi ico banasi bashomboka na co caba kunakisha pa mulandu wa ncito ubwingi. Cimo icilenga caba kucepelwa kwa babomfi. Lintu nasi ubomba bwino afilwa ukutensha bwino abalwele ku mulandu wa ncito ukufulisha, alafinininwa. Ukwesha ukuwamya ifintu ukupitila mu kukanatushako e lyo no kubomba ukucisha na mu nshita ya kwinukilapo kulalundapo kufulunganishiwa.

Mwi sonde lyonse ifipatala ifingi tafyakwata babomfi bakumanina. Ilyashi lya muli magazini wa fya bumi uwa Mundo Sanitario uwa ku Madrid lyatile “tatwakwata banasi abengi mu fipatala fyesu. Onse ukabila ukundapwa mu cipatala alishiba ubucindami bwa banasi. Cinshi calenga uku kubulisha? Casoselwe ukuti mulandu wa kufwaya ukupusushako indalama! Ili lyashi limo line lyasosele ukuti ifipatala fya mu Madrid fyalibulisha banasi 13,000!

Umulandu na umbi uo batila e walenga ukufinininwa wa kuti ifipani filalepa kabili amalipilo  na yo yanono. Ulupapulo lwa The Scotsman lwalondolwele ukuti: “Umo pali banasi basano ku Britain e lyo na bambi abengi abafwilishako banasi balabomba incito na shimbi, ukulingana ne fyashimike akabungwe kalolekesha pa babomfi.” Banasi batatu pali bane batila tabalipilwa ukufikapo. Ici calenga abengi ukutontonkanya pa lwa kuleka bunasi.

Kwaba na fimbi ifingi ifilenga banasi ukufinininwa. Nga kukonka ifishinka abalemba Loleni! baumfwile kuli banasi ba mu fyalo ifingi, imfwa sha balwele shilalenga banasi ukupopomenwa. Ba Magda Souang, abakulile ku Egypt, babomba ku Brooklyn, mu New York. Lintu babepwishe icakosako mu mulimo wabo batile: “Pa myaka naabomba 10, nalimona abalwele 30 abo natenseshe na maka yandi yonse bafwa. Ico cilaponya pa musao.” Te ca kupapa ico ulupapulo lumo lusoselo kuti: “Cilafuupula sana nga waipoosa sana mu kutensha umulwele e lyo afwa.”

Inshita ya ku Ntanshi iya Banasi

Ukufula kwa fimashini e lyo ne milimo ya fiko kulelenga bunasi ukukosa. Ubwafya buli pa kumona icingabomba bwino mu kutensha, nampo nga ni fimashini nelyo bantunse. Takuli mashini wingapyana pa kutensha kwa kwa nasi ukwabamo icililishi.

Ulupapulo lumo lulondololo kuti: “Bunasi mulimo wa muyayaya. . . . Lyonse ilyo abantunse balipo, kwakulaba ukukabila kwa kubatensha, ukuba ne cililishi, no kubalangulukilako.” Banasi e bacite fyo. Lelo kuli umulandu wacilanapo uwa kwenekela ifisuma ku ntanshi pa lwa uyu mulandu wa kutensha. Baibolo isoso kuti ileisa inshita ilyo umuntu nangu umo takasose ati, “Nindwala.” (Esaya 33:24) Badokota, banasi, ne fipatala tafyakakabilwe na kabili mu calo cipya ico Lesa alaya.—Esaya 65:17; 2 Petro 3:13.

Baibolo ilaya no kuti “Lesa . . . akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu kucululuka; pa kuti ifya ntanshi nafiya.” (Ukusokolola 21:3, 4) Lelo ino nshita, tufwile ukutasha pa fyo tusakamanwa ku mintapendwa ya banasi na pa kuipeelesha kwabo mwi sonde lyonse. Akubula bene mu cipatala tamwingawama ukutekwamo nga takwaba fye no kutekwamo! Kanshi icipusho cakonkapo cili icalinga sana, “Banasi—kuti twacita shani ukwabula imwe?”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 22]

Florence Nightingale—Solwesolwe wa Bunasi bwa Muno Nshiku

Florence Nightingale afyelwe mu 1820 mu Italy ku lupwa lwa bena Britain lwakwete icuma kabili alitumpikwe pa kukula. Florence wacaice alikeene abaume abengi abalefwaya ukumuupa no kutampa amasomo mu fya bumi no kusakamana abapiina. Te mulandu ne fyo abafyashi balemukaanya, Florence atendeke ukusambilila ifya bunasi mu Kaiserswerth, ku Germany. Pa numa ya ico ailesambilila ku Paris, kabili ilyo afikile pa myaka 33, aishileba umukalamba mu cipatala ca banakashi mu London.

Lelo umulimo wakwe uwakosa watendeke lintu aitemenwe ukuyatensha abashilika balecenwa mu Crimea. Kulya, wene na banasi ali nabo 38 bakabile ukuwamya icipatala icaiswilemo bakwindi. Wali mulimo ukalamba, pantu intanshi tabakwete isopo, takwali umwa kutapila amenshi nelyo amataulo, misengele yalicepele, na bamateleshi, ama bandeji na yo tabakwete. Florence na babiye balibombele bwino uyu mulimo, kabili ilyo inkondo yapwile, ali nayalula ifyo bunasi bwalebombwa e lyo ne mibombele ya fipatala. Mu 1860, atendeke isukulu lya banasi ilya Nightingale Training School for Nurses pa cipatala ca St. Thomas’ Hospital ku London—ilyali isukulu lya kubalilapo ilya banasi ilishaletungululwa na ba mapepo. Pa myaka iingi, Florence alelwalilila kabili ali fye mu busanshi mpaka imfwa yakwe mu 1910. Nangu cali fyo, akonkenyepo fye ukulemba ifitabo no tupepala twa kwafwilishako pa kuti imitenseshe ya balwele iwameko.

Bamo balakaana uku kwangwa Florence Nightingale aleyangwa bambi, abati kwaba na bambi abalingile ukutashiwa pa fyo basangwilako ku fya bunasi. Ukulunda pali fyo, ubuntu bwakwe bwalikansaninwapo icine cine. Ukulingana ne citabo ca A History of Nursing, bamo batunga ukuti “alekuntukilwa bwangu, ali wa lucu, mano kuikwatila, uukalipa bwangu, kabili uwa culukusu,” e lyo bambi balitemenwe “ifyo akampwike no busuma bwakwe, ulupikwe lwakwe ulwa kupapusha, e lyo na fintu ubuntu bwakwe bwine bwaleba ubwalukaaluka.” Te mulandu no buntu bwakwe, lelo icishinka ni ci: Imibombele yakwe mu fya bunasi ne fya cipatala yaile ululumbi ukufika mu fyalo ifingi. Abantu bamumona ukuti e solwesolwe wa bunasi ubu tumona lelo.

[Icikope]

Icipatala ca St. Thomas pa numa ya kutendeka kwe sukulu lya bunasi ilya Nightingale Training School for Nurses

[Abatusuminishe]

Icikope ca ba National Library of Medicine

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24]

Amasambililo ya Banasi

Nasi: “Umuntu uwasambilishiwa bwino ifya bunasi kabili uufika pa cipimo cimo ica masomo na mu fya kumona abalwele.”

Registered nurse: “Ni nasi uwapwisha amasomo kabili uwasuminishiwa (e kuti ukulembeshiwa) ukubomba pa numa ya kuceeceetwa ne bumba lya baceeceeta banasi . . . kabili uyu nasi kuti abomfya iciishibilo ca kuti R.N.”

Clinical nurse specialist: “Ni nasi walembeshiwa uwaishiba bwino sana, uwalamuka, kabili uwakampuka mu fya bunasi.”

Nurse-midwife: “Uyu aba muntu wasoma bunasi na bunacimbusa.”

Auxilliary nurse: “Ni ulya abomba ifya bunasi lelo uushafisambililapo kwi sukulu nangu limo ilya bunasi.”

Enrolled nurse: “Ni ulya uwapwisha amasomo ya myaka ibili pe sukulu lya bunasi kabili uwalembeshiwa ku kabungwe ka banasi.”

[Abatusuminishe]

Ifi fimo fyafuma mu lupapulo lwa ku United States ulwa Dorland’s Illustrated Medical Dictionary

UN/J. Isaac

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 25]

‘Apashintilila Ukutensha Konse’

Pa kubungana kwa International Council of Nurses Centennial Conference mu June 1999, Dokota Gro Harlem Brundtland, umukalamba wa kabungwe ka World Health Organization, atile:

“Banasi, apo balishintililwapo sana mu mibombele ya fya bumi, kuti babomba bwino sana mu kukampula ubutuntulu bwa bekala calo bonse. . . . Apo banasi na basambilila ifya bunacimbusa kale kale e bafulisha sana pa babomfi ba fya bumi bonse mu fyalo ifingi, kuti bayafwilisha sana mu kwalula ifintu pa kuti icikongwani ca kuti bonse bakalesakamanwa bwino mu myaka ya ba 2000 cikabe ca cine. Ifyo babomba mu fya bumi fisanshamo fye fyonse ifya bumi bumi . . . Cintu cayeba ukuti banasi e ba mpikwe mu mibombele ya fya bumi iingi.”

Uwali kale kateka wa calo ca Mexico, ba Ernesto Zedillo Ponce de León balitashishe sana banasi ba ku Mexico mu mashiwi balandile aya kuti: “Cila bushiku, imwe bonse . . . bombesheni ukubomfya ubwishibilo bwenu, ubwananyina bwenu, na maka yenu ku kusungilila no kupuupuutula ubumi bwa bena Mexico. Cila bushiku mulabomfya ifyo mwasambilila ku kwafwa bambi no kubasansamusha ku mibele yenu iya buntu iya cikuuku, iyabamo ukuipeelesha. . . . Ni mwe mwafulisha mu mibombele ya fya bumi twakwata . . . Pa bumi bonse ubwapusushiwa, pa mwana onse uwalaswa inshindano, pa mwana onse uwafyalwa, pa lyashi lya bumi ilili lyonse, pa kundapa konse, pa mulwele onse uwatenshiwa no kutungililwa, palaba umulimo wa banasi.”

[Abatusuminishe]

UN/DPI Cakopelwe na Greg Kinch

UN/DPI Cakopelwe na Evan Schneider

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 27]

Dokota Uutasha

Dokota Sandeep Jauhar uwa ku cipatala ca New York Presbyterian Hospital alisumine ukuti alatasha sana banasi bakampuka. Nasi umo mu mucenjelo alimushinine ukuti umulwele uwaleshikila alekabila umuti witwa morphine. Alembele ukuti: “Banasi bakampuka balasambilishako na badokota. Banasi ababombela pa milimo ikabila ukulamuka pamo nga umo bondapila abalwalishe e bamo pa baishibisha incito mu cipatala. Lintu nalebomba mu cipatala ilyo nali ncili ndesambilila ifya budokota, e bansambilishe ifya kusomeka ifibombelo fya mu mishipa ne fya kwafwilisha ukupeema. Balinjebele ne miti ya kukanabomfya.”

Akonkenyepo no kuti: “Banasi e batungilila abalwele mu mano na mu mutima, pantu e bapoosa sana inshita na balwele. . . . Te lingi mombela pa fintu bwangu bwangu lelo nga ni nasi nacetekela e wanjeba ukuti mfwile ukumona umulwele, nshikata na ku cani.”

[Icikope pe bula 23]

“Nalefwaisha ukubombela bambi.”—E fyasosa ba Terry Weatherson, aba ku England.

[Icikope pe bula 23]

“Ilyo nalepempula batata mu citapala, napingwile ukuti ndefwaya ukuba nasi.”—E fyasosa ba Etsuko Kotani, aba ku Japan.

[Icikope pe bula 23]

‘Ukupaapa e cimo ica fyawamisha ifingacitikilapo nacimbusa.’—E fyasosa ba Jolanda Gielen-Van Hooft, aba ku Netherlands.

[Icikope pe bula 24]

Banacimbusa balasekelela no kuipakisha nga bayafwilishako mu kupaapisha