Abana Balinga Ukutemwikwa Nga Nshi

KALEMBA umuNgeleshi kabili uubebeta John Ruskin uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 19, alembele ati, “nga watemwa umwana nangu fye panono, kuti wasekelamo sana.” Abafyashi abengi napamo balasumina ukuti cilalambula ukutemwa abana bobe, te pa mulandu wa kufwaya ukuti na o akutemwe iyo, lelo ni pa mulandu wa fyo uku kutemwa kukuma abana, kabili ici e cacindamisha.

Ku ca kumwenako, icitabo ca Love and Its Place in Nature catile, apashili kutemwa “abana balafwa.” Kabili Ashley Montagu, umwina Britain walumbuka ku fya kulondolola imikowa, atile: “Imibombele ya filundwa, ukuba bwino ukwa mubili, no kutontonkanya kwa mwana ushatemwikwa filapusana sana ku watemwikwa. Ne mikulile ya mwana ushatemwikwa ilapusana nga nshi ku watemwikwa.”

Inyunshipepala ya Toronto Star yashimike pa lwa kufwailisha kumbi ukwali ne nsondwelelo imo ine. Yatile: “Abana bakushiwa ukwabula ukubakumbatila lyonse, ukubapampanta . . . baba ne nsandesande shileta ukupopomenwa ishingi.” Cine cine, ukulekeleshiwa ku bwaice “kuti kwaleta amafya ya pa nshita ntali ayakuma ukusambilila no kwibukisha.”

Ifi fyasangilwe filekomaila pa bucindami bwa kuba na bafyashi. Nga ca kutila abafyashi tabalipo, ni shani ukumfwana kwakosa kwingabako pa bafyashi na bana? Ku ca bulanda ne fyalo ifisambashi nga nshi pano isonde, fyaba no musango wa kupeela umwana ifintu akabila lelo te kumuleka ukuti abe na bafyashi bakwe. Abana babatwala ku masukulu ya kutali, baya beka ku Sunday school, babatuma ku kwingila incito, babaleka ukuya mu kwangala mu ncende sha kutali, kabili babapeela indalama no kubaleka ukuya ukutali uko baya mu kukokolokela. Caba kwati kufumya abana pa kati na nkati ka lupwa, no kubaleka baleshinguluka fye ulupwa lwabo mu mbali, ici mu cifyalilwa fye cilenga imintapendwa ya bana ukuyumfwa abalekeleshiwa, abashifwaikwa, kabili abashatemwikwa, ilyo bali mu calo cabamo abakalamba bakaluka. Ukuyumfwa kwa musango yo ukwa bana nalimo e kwalenga no kuti bamo mupepi na 3,000 mu Berlin balelulumba mu misebo. Umo pali aba ni Micha umwana umunono uwatile: “Takwali nelyo umo uwalemfwaya na kabili.” Kalume wa myaka 9 umwina Germany na o ailishenye ukuti: “Kuti natemwa ukuba fye imbwa yesu.”

Umucusha ku Bana Ubela mu Nshila Ishingi

Ukulekelesha abana yaba ni nshila imo iya kucushishamo iyo ilangilila imibele ya cintu Baibolo ita ‘ukumalala.’ (Abena Roma 1:31; 2 Timote 3:3) Kabili ukuba muli iyo nshila kuti kwaleta ubucushi bushaibipila. Ku ca kumwenako, ukutula mu Mwaka wa Bana uwa mu Calo Conse, mu 1979, kwaba ukwangwa sana ku mafya yapitamo abana ayasanshamo ukubacusha no kubacenda. Kwena tacayanguka ukulonganya bwino ifipendo fyonse, kabili filapusanapusana ukulingana ne ncende. Lelo te ca kutwishika ukuti ukukalipwa kwa mu nkuntu abana bacendwa bakula na ko takwayanguka ukulaba.

Umusango onse uo abana bacushiwamo, ubalanga fye ukuti tabatemwikwa kabili tabafwaikwa. Kabili cilemoneka kwati ubu bwafya buleya bulekula. Ukulingana ne nyunshipepala ya ku Germany iya Die Welt, “abana abengi balekula ukwabula ubukose bwa kubombela pamo na bantu bambi.” Kabili yalundilepo ukuti: “Abana tababa ne nsansa nga shilya shiba pa ng’anda. Ukulingana na [Gerd Romeike, umukalamba wa pa Hamburg child-guidance centre], ukwikatana kwa mu nkuntu ukuba pa bana na bafyashi kuleya kulepwa, atemwa takuba na po pa kwamba pene. Abana ba musango yu bayumfwa abalekeleshiwa, kabili no kucingililwa kuntu bafwaisha tabakusanga.”

Abana abapusulwa insambu shabo isha kufwaikwa no kutemwikwa napamo balakalifiwa, kabili  bafumisha ubukali bwabo pa bantu babasuula nelyo pa bekala mushi bonse. Ukucila pa myaka 10 iyapitapo, lipoti yafumine kwi bumba lyatuminwe ukufwailisha fimo mu Canada, yalangilile ubucindami bwa kucitapo fimo mu kwangufyanya pantu nga takuli ukucitapo fimo inkulo yonse “iya batontonkanya ukuti takwaba uubasakamana” kuti yaonaika.

Abacaice bashatemwikwa na bashifwaikwa kuti batunkwa no kubutuka pa ng’anda pa kufwaya ukufuma mu mafya yabo, lelo baya mu kusanga amafya yakalamba mu misumba ikalamba iyatebelelwa na bumpulamafunde, ukubomfya imiti ikola, no bulalelale. Na kuba, ukucila pa myaka 20 iyapitapo, bakapokola batungenye ukuti ababutuka pa mayanda 20,000 abashilafika ku myaka 16 baleikala mu citungu cimo fye ica mu United States. Babalondolwele pamo nga “abafuma mu mayanda yaleonaika kabili ayabamo ulukaakala, ilingi line balecushiwa ku bafyashi bakunkuma ku bwalwa nelyo abakunkuma ku miti ikola. Baya mu misebo mu kulombelesha, basanguka bacilende pa kuti basange umwa kwikalila, kabili abaume babafwaila aba kulalana na bo balabapuma no kubasaalula, bekala mwenso mwenso ukutiina ukupumwa nga ca kutila bafwaya ukuleka ubo bukwebo.” Ku ca bulanda, te mulandu no kwesha kwafumaluka ukwa kufwaya ukwalula iyi mibele yabipa, iletwalilila.

Abana bakulila mu mibele yalumbulwa pa muulu besa mu kuba abakalamba babula ukushikatala, ilingi line besa mu kufilwa ukusunga bwino abana ba kuifyalila. Apo ilyo balekula tabalefwaikwa no kutemwikwa, na bo bakusha abana babo filya fine balekula—e kuti abashifwaikwa no kutemwikwa. Politishani wa ku Germany asupwile mu mashiwi yaleti: “Abana bashitemwikwa nga bakula baba abakalamba bakwatisha ulupato.”

Nalyo line, imintapendwa ya bafyashi baleesha na maka ukulenga abana babo ukwishiba ukuti balafwaikwa no kutemwikwa. Tabeba fye abana babo ukuti balibatemwa lelo bacita ico mu kubasakamana kwabamo ukutemwa uko umwana onse afwaya. Nalyo line, amafya yena yalabako ayo umufyashi eka ashingapwisha nelyo cibe shani. Ku ca kumwenako, mu fyalo fimo, ubunonshi bucitwa na bantunse bashapwililika na bapolitishani balifilwa ukubikako ifintu fingacingilila ubumi bwa bana, amasomo yasuma, ifya kulya fyakumanina, no kucingilila abana ku milimo yakosa ne mikalile yabipisha. Kabili ilingi line aya mafya yonse yalakula pa mulandu wa bakalamba abafunushi, aba mibele ibi, bakaitemwe, kabili aba mulekelesha.

Kofi Annan, kalemba mukalamba uwa cisaka ce sonde ica United Nations, alumbwile amafya yakalamba yamo ayo abana bapitamo ndakai ilyo alembele ukuti: “Imintapendwa ya bana batwalilila ukushipikisha umuseebanya wabipisha uwa bupiina; icinabwingi balacula ku mulandu wa kukansana no kubipa kwa bunonshi; abengi balalemana mu nkondo; kabili bambi abengi baba bana ba nshiwa nelyo balafwa ku mulandu wa HIV/AIDS.”

Lelo te lyashi lyonse lyabipa! Utubungwe tunono utwa United Nations, pamo nga United Nations Children’s Fund (UNICEF) na World Health Organization, twalibombesha mu  kuwamya imikalile ya bana. Annan atile: “Abana abengi bafyalwa no bumi busuma kabili abengi balacingililwa ku malwele; abengi kuti babelenga no kulemba; abengi bantungwa ukusambilila, ukwangala no kwikala nga bana ukucila pa fyo baletontonkanya ukuti e fyo cikaba mu myaka 10 iyapita.” Nalyo line, basokele ati: “Ino te nshita ya kuba abasekela ku fyacitilwe kale.”

Abakabila Ukusakamanwa Kwaibela

Abana bamo bakabila ukusakamanwa kwaibela. Mu kwamba kwa ba 1960, icalo conse calipelenganishiwe pa kumfwa lipoti wafumine mu fyalo ukucila 12 uwalelanda pa lwa bana abengi abafyalwa ifilema ku mulandu wa kuti banyinabo balebomfya imiti imo ilyo bali pa bukulu. Ilyo banamayo bali pa bukulu balenwa imiti ya kunasha ubukali nelyo utubulungwa tuleta utulo, balikwete amafya ayengi ayo bashaleenekela ayalengele no kuti bafyale abana ba filundwa fyaumina nelyo ifyabulila. Amaboko na molu ilingi line yaleba fye ngo tulebelebe twe sabi.

Napapita imyaka 40, kabili utupata e tulemoneka ukuba e cimo icilelemanika abana. * Bamo batungenye ukuti utupata ukufuma pa mamilioni 60 no kufika ku mamilioni 110 utwingapuulika twaba mu calo conse. Abantu mupepi na 26,000 balepaiwa nelyo ukulemanikwa cila mwaka—ukubikapo na bana abengi. Jody Williams apeelwe icilambu ca Nobel Peace Prize pa mulandu wa lulu wakwe uwa kufwaya ukubinda utupata, ubu bwafya bwalipooswako amano nga nshi. Lelo kucili incende isho utupata twafiswamo. Politishani wa ku Germany alandile ukulosha ku kutukuta kwa kufwaya ukufumyapo utupata mu calo, atile: “Caba kwati kufwaya ukufumya amenshi mu cibafwa cakowelamo ukubomfya supuni libe umupompi wa menshi ucili ulesuuma.”

Abana bambi abakabila ukusakamanwa kwaibela ni abo abashaba na bafyashi. Yehova Lesa, Kalenga wa muntu, afwaile ukuti abana balesakamanwa no kutemwikwa ku bafyashi bonse babili. Umwana akabila kabili alinga ukusungwa ifyo fine ku bafyashi bakwe.

Uko basungila abana ba nshiwa no tubungwe tumbi utulela abana balesha ukupeela abana bashakwata abafyashi bonse babili ifyo bakabila. Nangu cibe fyo, ku ca bulanda, abana bene aba abalanda kabili abafwaisha aba kubasunga e bashipooswako amano sana—e kuti balya balwala, abashingasambilila, nelyo abalemana nelyo abakwata abafyashi ba ku calo cimbi.

Utubungwe twalipangwa utukoselesha abantu ukusangula indalama lyonse pa kuti “twingasungako” abana bekala mu calo icipiina. Indalama shisangulwa shibomba mu kusambilisha umwana nelyo ukumushitilamo ifikabilwa mu bumi. Nga cakabilwa, kulaba ukutumishanya ifikope na makalata pa kukosha icumfwano. Nangu ca kutila ukucite fyo kulafwa sana, iyo nshila te nshila yafikapo iya kupwishishamo amafya ya bana.

Cimbi ica kumwenako cisuma icacitwa ku kwafwa abana babula abafyashi, kupangwa kwa kabungwe ako mu 1999 kasefeshe imyaka 50 iyo kabomba ukutula apo kapangilwe.

Umushi wa Bana Uwitwa SOS

Mu 1949, Hermann Gmeiner apangile akabungwe ainike ati Umushi wa Bana uwitwa SOS, mu musumba unono uwa Imst, mu Austria. Akabungwe  kakwe kali fye akanono ilyo katendeke, nomba kalikula ica kuti kalipanga imishi mupepi na 1,500 ne fifulo fimbi 131 ifyaba mu Afrika, Amerika, Asia, na ku Bulaya umo abana ba nshiwa na balekeleshiwa basungilwa.

Umulimo Gmeiner abalamwine washimpilwe pa mbali shine—e kuti nyina, indume ne nkashi, ing’anda, no mushi. “Nyina” e cishinte ca “lupwa” ulwingabamo abana 5 nelyo 6, nangu ukucilapo. Nyina ekala na bana kabili esha ukubalanga ukutemwa no kusakamana nga filya nyina wine wine enekelwa ukucita. Abana batwalilila ukwikala capamo mu “lupwa” lumo lwine na “nyina” umo wine mpaka inshita ya kufuma pa “ng’anda” no kuyaikalila yafika. Abana ba mishinku yalekanalekana balaletwa mu “lupwa.” Pa mulandu wa kuti mu lupwa muba abana abakulu na banono abaita ati “munyina” na “nkashi,” bonse bene balasambilila ifya kusakamana umo no munankwe, ukucita ifyo kubafwa ukukanaba na bukaitemwe. Kulaba ukubombesha pa kuti abana baletwe mu “lupwa” ilyo bali abanono sana. Abafyalwa ku bafyashi bamo bene lyonse babikwa mu “lupwa” lumo lwine.

Cila mushi uba ne “ndupwa” mupepi na 15, lumo lukwata ing’anda lweka. Abana bonse balakanshiwa ukubomba imilimo ya pa ng’anda pa kuti baleyafwako “nyinabo.” Nangu ca kutila wishi napamo te kuti abepo, amapekanyo yalabako aya kuti umwaume aleafwilishako mu kupanda abana amano pamo nga wishi kabili alasalapula no kusalapula nga cakabilwa. Abana basambilila pa masukulu yaba mu ncende bekala. “Ulupwa” lumo lumo lulapoka ulupiya ulo balupimina cila mweshi ulwa kubomfya ku filekabilwa. Ifya kulya ne fya kufwala bashita mu ncende intu bekalamo. Ico bacitila ifyo ni pa mulandu wa kufwaya ukufunda abana ifyo bekala mu lupwa lwine lwine na mafya yabamo no busuma baipakisha, no kubalenga ukwikala mu nshila iyo abantu bekalilamo, nga cingacitika. Ukusungwa muli iyi nshila kubateyanishisha intendekelo ya ndupwa shabo isho bengakwata ilyo bakula.

Ukutwalilila Ukufwaya Inshila Shisuma Isha Kupwishishamo Amafya

Utubungwe tulela abana, kulya basungila abana ba nshiwa, imishi ya bana iitwa SOS Children’s Villages, UNICEF, no tubungwe tumbi utwapalako nelyo amabumba yambi fyabikilwako ku mifwaile isuma iyakwesha ukutungilila abana bashakwata pa kuuma kuboko. Lelo aba bonse balumbulwa te kuti bakaane icishinka ca kuti kuli abantu na bambi abashakwata pa kuuma kuboko. Nangu bengabombesha shani, te kuti babweseshe ifilundwa fituntulu ku mwana walemana, te kuti balenge umwana ushingasambilishiwa ukusambilila, te kuti babweseshe icumfwano ku mwana waba na bafyashi bapaatukana nelyo ukulekana, nelyo ukumutwala ku bafyashi bakwe abafwa kale ukuti bamukumbatile.

Abantu nangu bengesha shani, te kuti bapange inshila shisuma isha kupwishishamo amafya yapitamo abana. Lelo amafya yali no kupwishishiwa! Cine cine, nalimo nomba line fye ukucila fintu mwingenekela. Lelo mu nshila nshi?

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 8, 9]

Umwana akabila kabili alinga ukutemwa kwa bafyashi bonse babili